پريس جي آزادي : جارج آرويل
[/b]
(جارج آرويل پاران ائنيمل فارم جو اصلي مهاڳ، جيڪو پهرئين ڇاپي کان پوءِ وري نه ڇاپيو ويو.)
[b]جارج آرويل
[/b]
جيتري قدر مرڪزي خيال جو تعلق آهي، هن ڪتاب جو تصور پهريائين 1937 ۾ ۾ ذهن ۾ سوچيو ويو، پر ان کي لکت ۾ 1943 جي آخر تائين به نه آندو ويو. جڏهن ان کي لکڻ جو وقت آيو، تڏهن اهو پڌڙو هو ته ان کي ڇپائڻ ڏاڍو ڏکيو ٿيندو (باوجود ڪتابن جي کوٽ واري موجوده صورتحال ۾، جتي جهڙو تهڙو ڪتاب وڪرو ٿي سگهي ٿو.) ۽ ان حالت ۾ جڏهن چئن ناشرن ان کي ڇاپڻ کان نابري واري. انهن مان رڳو هڪ جا نظرياتي سبب هئا. ٻه ناشر سالن کان رشين يعني روس مخالف ڪتاب ڇاپي رهيا هئا ۽ هڪ جي ته ڪا به سياسي وابستگي نه هئي. هڪڙي ناشر شروع ۾ ڪتاب ڇپائڻ جي حامي ڀري، تياري شروع ڪئي. پر ڪجھ ابتدائي سرگرمين کان پوءِ هن انفارميشن واري وزارت کان صلاح وٺڻ جو فيصلو ڪيو، جن يا ته هن کي تنبيهه ڪئي يا سختي سان ڪتاب نه ڇاپڻ جي صلاح ڏني. ان ناشر جي موڪليل خط مان هڪ ٽڪرو ڏجي ٿو:
”مون ائنيمل فارم جي ڇپائڻ جي سلسلي ۾ انفارميشن وزارت جي اهم عملدار جي ردعمل جو ذڪر ڪيو آهي. آئون اعتراف ٿو ڪريان ته انهي راءِ جي اظهار کان پوءِ مون سنجيدگي سان سوچيو آهي ... منهنجي خيال ۾ هن وقت ان کي ڇپائڻ انتهائي غير مناسب رهندو. جيڪر اهو قصو عام آمرن ۽ آمريت کي کڻي ها ته اهو ڇپجي پوي ها، پر جئين مون سمجهيو آهي ته هن قصي ۾ روسي سويٽ يونين ۽ ان جي ٻن آمرن کي بيانيو ويو آهي، سو ان کي ٻين آمريتن سان لاڳو ئي نه پيو ڪري سگهجي . ٻيو ته اهو ان وقت گهٽ چيڙائيندڙ هجي ها جڏهن ان ۾ مکيه ذات سوئرن جي نه هجي ها. منهنجي خيال ۾ سوئرن جي حڪمران طبقي طور چونڊ، گهڻن کي چيڙائيندي، خاص ڪري جيڪي زود رنج آهن، جيئن روسي آهن.“
اهڙي صورتحال ڪو سٺو سوڻ ڪونهي ۽ اهو مناسب به نه آهي ته ڪنهن سرڪاري کاتي کي انهن ڪتابن مٿان سينسرشپ (سواءِ جنگ دوران سيڪيورٽي سينسرشپ جي، جنهن تي ڪنهن کي اعتراض ڪونهي) جو اختيار ڏنو وڃي، جن جي ڇپائي ۾ سرڪار ڪا مالي مدد نه ٿي ڪري. پر هن خيال توڙي تقرير جي آزادي کي خطرو MOI يا ڪنهن ٻئي سرڪاري اداري جي سڌي مداخلت مان نه آهي. جيڪڏهن ڪجھه ناشر يا ايڊيٽر ڪن شين کي ڇاپڻ کان روڪڻ تي زور ان ڪري نٿا ڀرين ته کين قانوني ڪارواين جو خطرو آهي، بلڪه هو عوامي راءِ کان هراسان آهن. هن ملڪ ۾ ليکڪ يا صحافي کي دانشوارانه بزدلي جهڙي بدترين دشمن کي منهن ڏيڻو ٿو پوي، ۽ منهنجي خيال ۾ انهي موضوع تي ايترو بحث مباحثو نه ٿيو آهي، جيترو اهو ان جو حقدار آهي.
صحافتي تجربو رکندڙ هر انصاف پسند شخص اهو تسليم ڪندو ته هن جنگ دوران سرڪاري سينسر ڪا ايڏي ورچائيندڙ ڪونهي. اسان کي آمرانه تعاون لاءِ مجبور نه ڪيو ويو آهي، جنهن جي توقع ڪري پئي سگهجي. پريس وارن جون ڪجهه شڪايتون مناسب آهن، پر ٿلهي ليکي سرڪار جوورتاءُ مناسب رهيو آهي ۽ هوءَ حيرت انگيز طور اقليتي مخالف راءِ کي برداشت ڪندي رهي آهي. انگلنڊ ۾ ادبي سينسرشپ سان لاڳاپيل بڇڙي حقيقت اها آهي ته اهو گهڻو ڪري رضاڪارانه آهي.
بغير ڪنهن سرڪاري بندش جي، نه صرف غير مقبول خيالن کي خاموش ڪرڻ توڙي تڪليف جوباعث ٿي سگهندڙ حقيقتن کي اونداهي ۾ رکيو پيو وڃي. جيڪي ڪافي عرصي تائين ڏيساور رهيا آهن، تن کي سنسني خيز خبرن _ جيڪي هوند پنهنجي ميرٽ جي بنياد تي وڏيون سرخيون ٿين ها _ جا ڪافي اهڙا واقعا ياد هوندا، جيڪي برطانوي پريس ۾ نه ڇپيا ويا، انڪري نه ته ڪو سرڪار مداخلت ٿي ڪئي، پر اهو سڀ ڪجهه ان خاص حقيقت کي پڌري ڪرڻ جو ڪو فائدو نه ٿيندو واري نڪتي تي خاموش رضامندي جي نتيجي ۾ ٿيو. جيتري تائين روازنه اخبارن جو تعلق آهي ته اها ڳالهه آساني سان سمجهه ۾ اچي ٿي. برطانوي پريس انتهائي مرڪزيت واري آهي، ۽ ان جا اڪثر دولتمند مالڪ ڪن اهم موضوعن تي پنهنجي مفادن خاطر بي ايمان ٿي سگهن ٿا. پر ساڳئي طرز جي ڍڪيل سينسرشپ نه رڳو ڪتابن ۽ رسالن ۾، پر ڊرامن، ريڊيو توڙي فلمن تي به لاڳو ٿيل آهي. تنهن کان پوءِ اهو سمجهيو وڃي ٿو ته مروج عقيدن ۽ رواجن کي هر صحيح سوچ رکندڙ ماڻهو بنان ڪنهن سوال جي قبول ڪري وٺندا. انهي جي ڪا ممانعت ڪونهي ته هي يا هو نه چئڻو آهي، پر ائين ڪرڻ ئي قبوليت جوڳو نه آهي، جيئن وچئين وڪٽوريا دور ۾ عورتن جي موجودگي ۾ شلوار جو ذڪر قبوليت جوڳو نه هو. اگر ڪو انهي مروج رواجن ۽ عقيدن جي پاسداري واري روش کي کڻي للڪاري ٿو ته به ان کي پاڻ ئي خاموش ٿيڻو پوي ٿو. ڪنهن حقيقي پر غيررواجي رايي کي نڪي عوامي پريس ۾، ۽ نه ئي نالي واري رسالن ۾ جوڳي اهميت ڏني وڃي ٿي.
هن وقت مروج خيالن جي پاسداري واري روش پرستي رڳو سويت يونين جي غير تنقيدي تعريف جي متقاضي آهي. هر هڪ کي ان جي خبر آهي، ۽ تقريبن هر هڪ ان تي عمل ڪري ٿو. سويت حڪومت تي سنجيده تنقيد، يا اهڙن حقيقتن جي پڌرائي، جن کي سويت حڪومت لڪايوويٺي آهي، ڇپجي نه ٿي سگهجي. حقيقي دانشورانه سهپ جي پس منطر ۾ پنهنجي جنگ جي ساٿاري جي قومي سطح تي خوشامند ڪرڻ واري سازش عجيب ٿي لڳي. توهان کي سويت حڪومت کي تنقيد ڪرڻ جي اجازت نه ٿي ملي، پر توهان پنهنجي حڪومت کي تنقيد جو نشانو بنائڻ لاءِ آزاد آهيو. اسٽالن تي تنقيد کي ڪير نه ڇپيندو، پر چرچل تي اوهان جي جلهه ڪتابن ۽ رسالن ۾ ڇپجي ويندي. جنگ جي پنجن سالن واري عرصي ۾، جنهن جي ٻن يا ٽن سالن ۾ اسان قومي جياپي جي جهيڙ ۾ رهيا هونداسون، اڻ ڳڻيا ڪتاب، پمفليت ۽ آرٽيڪل بنا ڪنهن روڪ چپيا آهن، جن ۾ انهي مصلحتي امن جي وڪالت ڪيل آهي. وڌيڪ ته اهي بنا ڪنهن ناپسنديدگي پيدا ڪرڻ جي شايع ڪيا ويا آهن. جيسيتائين سويت يونين جي عزت ۽ آبرو تي آڱر نه کنيل آهي، آزاد تقرير جو اصول تسليم ڪيو وڃي ٿو. ٻيا به ڪيترائي ممنوعه موضوع آهن، جن مان آئون ڪن جو ذڪر ڪندس، پر اسان جي سويت ڏانهن روش هڪ سنجيده مظهر آهي. اهو پنهنجي ليکي پيدا ٿيل آهي، نه ئي ڪنهن پريشر گروپ جي عمل جي نتيجوآهي.
جيئن اڳي به انهن اهڙو رويو اختياريو آهي، تنهنڪري برطانوي دانشورن جي اڪثريت پاران غلامانه نموني سويٽ پروپيگنڊا کي قبولڻ ۽ ان کي ورجائڻ وارو عمل ايترو اڇنبي وارو نه ٿو ڀاسي. هڪ کان پوءِ ٻي تڪراري مامري تي سويت نقطي نظر کي نه صرف بنان ڇنڊڇاڻ جي قبوليو وڃي ٿو پر ان جي وري تاريخي حقيقتن ۽ دانشوارنه عظمت جي ابتڙ تشهير ڪئي وڃي ٿي. رڳو هڪ مثال ڏجي ته جڏهن بي بي سي سرخ فوج جي 25 ورسي کي ملهايو ته ان ٽراٽسڪي جو ڪوبه ذڪر نه ڪيو. اهو ائين آهي جيئن ٽرافلگر جي جنگ جو ذڪر نيلسن جي بغير ڪجي، پر انگريز دانشورن جي اڪثريت ڪوبه احتجاج نه ڪيو. مقبوضه ملڪن جي اندروني جدوجهد ۾ برطانوي پريس انهن ڌڙن جو پاسو کنيو آهي، جيڪي سويت حڪومت کي پسند آهن، ۽ مخالف ڌڙن جي نندا ڪئي آهي ۽ ان سلسلي ۾ تاريخي حقيقن کي مسخ ڪرڻ کان به پاسو نه ڪيو آهي. ان حوالي سان پڌرو مثال جگوسليو چينٽنڪ اڳواڻ ڪرنل مهيلووچ جو آهي. روسين وٽ پنهنجو جگوسليو اڳواڻ مارشل ٽيٽو هو، انهن ڪرنل مهيلووچ تي جرمن سان سهڪار ڪرڻ جو الزام هنيو. جهٽ ۾ ئي برٽش پريس ان الزام کي کنيو ۽ ان جي حامين کي جواب ڏيڻ جي ڪا مهلت نه ڏني، ۽ ان الزام کي ڪوڙو بنائيندڙ حقيقتن کي نه ڇاپيو. جولاءِ 1943 ۾ جرمنن مارشل ٽيٽو کي پڪڙڻ لاءِ هڪ لک سونن سڪن جو انعام رکيو. اهڙو ساڳيو انعام هنن مهيلووچ کي به قابو ڪرڻ تي رکيو هو. سواءِ هڪ اخبار جي، جنهن به ننڍن اکرن ۾ مهيلووچ واري انعام جو ذڪر ڪيو، ٻي برطانوي پريس رڳو مارشل ٽيٽو واري انعام جي پڌرائي ڪئي، ۽ مهيلووچ تي جرمنن سان ڳجهي سهڪار جي الزام جاري رکيا. اسپيني خانه جنگي دوران به اهڙيون ڳالهيون ٿينديون رهيون. تڏهن به ريپبليڪن جي انهن ڌڙن، جن کي روس ختم ڪرڻ ٿي گهريو، جي نندا برطانيه جي کاٻي ڌر جي پريس ۾ جاري رهي، ۽ ٻيو ته ٺهيو ته پر خطن جي صورت ۾ انهن جي بچاءَ کي نٿي ڇاپيو ويو. هن وقت حالت اها آهي ته نه رڳو سويت يونين تي تنقيد کي نفرت جوڳو سمجهيو وڃي ٿو پر ڪن حالتن ۾ انهي تنقيد جي حقيقت کي به مخفي رکيو وڃي ٿو. مثال طور، ٽراٽسڪي مرڻ کان اڳي اسٽالن جي بايوگرافي لکي هئي. اهو سمجهي سگهجي ٿو اها تعصب کان بالاتر نه هوندي، پر کپت جوڳي ضرور هئي. آمريڪي ناشر ان کي ڇاپي پڌرو ڪرڻ جي حامي ڀري هئي ۽ ڪتاب ڇپجي رهيو هو _ آئون سمجهان ٿو ته تبصري واريون ڪاپيون به روانيو ڪيون ويون هيون _ تڏهن روس جنگ ۾ شامل ٿيو. ڪتاب کي ڇاپڻ کان روڪيو ويو. ان حوالي سان برطانوي پريس ۾ ڪجهه به نه آيو، باوجود انهي حقيقت جي ته ان ڪتاب جي هئڻ توڙي انکي روڪرائڻ وارو مامرو چند پئراگرافن تي مبني اخباري خبر ته ضرور هئي.
اهو ضروري آهي ته انگريز ادبي لڏي پاران پاڻ تي پاڻمرادي لاڳو ڪيل سينسرشپ ۽ پريشر گروپن پاران لڳائي ويندڙ سينسرشپ جي فرق ۽ تفاوت کي سمجهيو وڃي. ڪن مفادي گروهن جي ڪري ڪجهه موضوعن تي ڳالهائڻ کي معيوب ڀانيو ٿيو وڃي. ان سلسلي ۾ دوائن کي سرڪاري سند ڏيڻ وارو قصو وڌيڪ مشهور آهي. ان کانپوءِ ڪئٿلڪ چرچ جو پريس ۾ ايترو اثر رسوخ آهي، جو اهو مٿس ڪنهن به تنقيد کي خاموش ڪرائي سگهي ٿو. ڪئٿلڪ پادري جي اسڪينڊل جي ڪا تشهير نه ٿي ڪئي وڃي، پر جي ڪو ائنگليڪن Anglican پادري ڪنهن چڪر ۾ ڦاسي (جيئن اسٽفڪي Stiffkeyجو ريڪٽر ٿيو) ته اهو سرخين سان شايع ڪيو ويندو. فلم توڙي اسٽيج تي ڪئٿلڪ مخالف رحجان جي شموليت مشڪل ٿئي ٿي. هر اداڪار اوهان کي ٻڌائي سگهي ٿو ته ڪنهن فلم يا ڊرامي ۾ ڪئٿلڪ چرچ تي حملو يا چٿر هوندي ته ان فلم يا ڊرامي جو پريس بائيڪاٽ ڪندي ۽ ان کي ناڪامي جو منهن ڏسڻو پوندو. اها ڳالهه نقصان نه ڏيندڙ آهي، يا سمجهه ۾ ايندڙ آهي. وڏي تنطيم پنهنجي مفادن جي نگهباني پنهنجي نموني ڪري ٿي، ۽ ظاهري پروپيگنڊا اعتراض جوڳي ڳالهه نٿي سمجهي وڃي. جيين ڊيلي ورڪر اخبار مان اها توقع نٿي ڪري سگهجي ته اها سويت يونين تي تنقيد ڪندي، تيئن ڪئٿلڪ هيرالڊ پاران پوپ جي نندا جي اميد به عبث آهي. هر پڙهئي لکئي سمجهدار کي ڊيلي ورڪر يا ڪئٿلڪ هيرالڊ جي پاليسين جي پروڙ آهي. تشويش جوڳي جيڪا ڳالهه اها آهي ته جيتري تائين روس ۽ انجي پاليسين جو تعلق آهي، تن جي حوالي سان نام نهاد لبرل ليکڪن يا صحافين مان، جيڪي پنهنجي راين کي تبديل ڪرڻ واري دٻاءَ جو به شڪار نه آهن، تن مان ذهين تنقيد يا ايمانداري جي توقع ئي بي سود آهي. اسٽالن ته مقدس بنيل آهي ۽ هن جي ڪن پاليسين تي ته سنجيدگي سان بحث به نٿو ڪري سگهجي. اهو نيم عالمي سطح تي کڻي 1941 کان عمل هيٺ آهي، پر ڏٺو وڃي ته اهو ان کان به ڏهاڪو کن سال اڳ اپنايل آهي. انهيءَ عرصي ۾ کاٻي ڌر وارا ته سويٽ حڪومت تي ٿيندڙ تنقيد کي ٻڌڻ لاءِ تيار نه آهن. ٻي پاسي سويٽ مخالف مواد به وڏي پيماني تي پڌرو ٿيو آهي، پر اهو گهڻي ڀاڱي ڪنزويٽو نقطي نطر کان، ظاهري طرح بدديانتي تي منحصر، پراڻو ۽ گهٽيا مقصدن جي پورائي لاءِ لکيل آهي. ٻئي پاسي ايتري تعداد ۾ ئي روس جي حمايت ۾ مواد جوڙيو ويو آهي، جيڪو به بدنيتي تي مبني آهي ۽ جيڪر ڪو ان تي سنجيدگي سان بحث ڪرڻ گهرندو ته ان کي بائيڪاٽ جو منهن ڏسڻو پوندو. اوهان لاشڪ روس مخالف ڪتاب ڇاپي ٿا سگهو، پر پڪ ڄاڻو ته وڏي پريس اوهان کي يا ته نظر انداز ڪندي يا غلط نموني پيش ڪندي. اوهان کي عوامي توڙي خانگي سطح تي چتايو ويندو ته اهو قابل قبول نه آهي. تو جيڪي ڪجھه چيو آهي، سو کڻي صحيح به هجي، پر مهل سارو نه آهي ۽ ان کي فلاڻا يا فلاڻا رجعت پسند استعماليندا. انهي روش جو دفاع ان بنياد تي ڪيو ٿي ويو ته اها عالمي صورتحال يا انگريزي روسي اتحاد جي تقاضا اها آهي، پر حقيقت ۾ اهو چٽو آهي ته اها رڳو منطقي وضاحت آهي. انگريز دانشور يا انهن جي اڪثريت روس ڏانهن قومي وفاداري واري روش اختياري آهي، ۽ پنهنجي من ۾ هو سمجهن ٿا ته اسٽالن جي حوالي سان ڪنهن شڪ ۽ شبهي جو اظهار ڪفر بڪڻ جيان آهي. روس ۾ ٿيندر واقعن کي هڪ معيار سان ۽ ٻي پاسي ٿيندڙ واقعن کي ٻي معيار سان جانچيو ٿو وڃي. موت جي سزا جا ورهين کان مخالف 1936 کان 1938 وارن زوري نيڪالي مهمن Purges ۾ ٿيل اکٽ قتل عامن کي ساراهيندا رهيا. هندستان جي ڏڪار کي ته پريس ۾ پڌرايو ويو، پر اهڙي نوع جي يوڪرين واري ڏڪار کي لڪايوويو. جيئن جنگ کان اڳ هو، تيئن هينئر به دانشوارانه ماحول مناسب نه آهي.
پر هاڻي منهنجي هن ڪتاب ڏي واپس اچون ٿا. ان ڏانهن انگريز دانشورن جو ردعمل ڪافي حد تائين سادو هوندو:” اهوڇپجڻ نه گهرجي ها“. فطري طور، اهي مبصر جيڪي ٻين کي حقير سمجهڻ جي فن جا ماهر آهن، سي ان ڪتاب تي سياسي سطح تي نه پر ادبي بنياد تي وار ڪندا. اهي چوندا ته هي ڪتاب بيوقوفاڻو، بيڪار ۽ پنن جو زيان آهي. اهو رايو درست به ٿي سگهي ٿو، پر يقيني طور اها مڪمل ڪهاڻي نه آهي. ڪنهنجو اهو چوڻ ته ڪتاب نه ڇپجڻ گهرجي ها، رڳو ڪتاب جي خراب هئڻ جي بنياد تي نه هوندو آهي. آخر ڪار گندگي سان ڀريل هزارين صفحا پيا روز ڇپجن، پر ڪو اعتراض نٿو واري. انگريز دانشور يا انهن جي اڪثريت ان ڪتاب تي ان ڪري اعتراض واريندا جو اهو سندن سرواڻ جي نندا ٿو ڪري ۽ سندن خيال ۾ ان سان ترقي ۾ رخنو پوندو. پر ڪتاب ۾ ان جي ابتڙ هجي ها ته هو ان جي مخالفت نه ڪن ها، پوءِ ڀلي ان ۾ سوين ادبي اوڻايون هجن ها. مثال طور ليفٽ بڪ ڪلب جي چئن پنجن سالن ۾ ڪاميابي مان ظاهر ٿئي ٿو، ته هو گارگند يا گهٽيا لکت کي به برداشت ڪندا، اگر اهو سندن ويچارن سان ٺهڪي ٿو.
هتي جيڪو نڪتو شامل آهي، اهو ڪافي سادو آهي: ڇا هر هڪ رايو، جيڪو کڻي ڪيترو به غير مقبول Unpopular يا ائين کڻي ڇئجي ته بيوقوفانه به کڻي هجي، سو ٻڌڻ لائق آهي؟ ڳالهه کي ائين پيش ڪبو ته هر انگريز دانشور چوندو ته هائو. پر جيڪر ان کي تز ٺاهي پڇبو ته اسٽالن تي تنقيد جي حوالي سان ڇا خيال آهي ته اها ٻڌي سگهجي ٿي، ته گھڻو ڪري جواب نهڪر ۾ ايندو. ان سان موجوده تسليم ٿيل مروج راين جي پاسداري Orthodoxy کي ڄڻ للڪاريو وڃي ٿو ۽ آزاد تقرير جو حق ختم ٿئي ٿو. هاڻي جڏهن ڪو پريس يا تقرير جي آزادگي جي گهر ٿو ڪري سو ڪو مطلق آزادگي جي گهر نٿو ڪري. جيستائين منظم سماج پيا سهندا، تيسيتائين سيننسرشپ هوندي يا رهندي. پر روزا لگزمبرگ Rosa Luxembourg جي لفظن ۾ آزادي ٻي ماڻهو جي آزادي آهي. اهو ساڳئو اصول والٽيئر جي مشهور چوڻي ”جيتوڻيڪ آئون تنهنجي ڳالهه کي ناپسند ٿو ڪريان، پر مرڻ گهڙي تائين تنهنجي انهيءَ ڳالهه ڪرڻ واري حق جو دفاع ڪندس“ ۾ موجود آهي. دانشورانه آزادگي، جيڪا بنا ڪنهن شڪ شبهي جي ،اولهه جي تهذيب جي مکيه سڃاڻپ آهي، تنهنجي ڪا معنيٰ آهي ته اها اها آهي ته هر هڪ کي اهو ڪجھه چوڻ يا ڇاپڻ جو حق حاصل آهي، جيڪو ان جي نظر ۾ سچ آهي، بشرطيڪه اهو سڌو سئنون ٻي برادري کي نقصان نه پهچائي. سرمايه دارانه جمهوريت توڙي اولهه واري سوشلزم واري نموني، ويجهڙ تائين ان نڪتي کي انهي نموني پئي ورتايو آهي. جيئن مون اڳ ۾ اهو ظاهر ڪيو ته، اسان جي حڪومت انهي جي پاسداري جو ڪجهه اظهار ڪري ٿي. گهٽين وارا عام ماڻهو – ٿورو ان ڪري به شايد ته اهو انهن نظرين ۾ دلچسپي ۾ ايتري نٿا رکن، جو اهي انهن لاءِ برادشت جوڳا نه ٿيي سگهن _ اڃان تائين ”آئون سمجهان ٿو ته هر هڪ کي پنهنجو پنهنجو رايو رکڻ جو حق آهي“ وارو متو اپنايو اچن. رڳو، يا خاص طور تي، ادبي ۽ سائنسي دانشور، جيڪي هوند آزادگي جا سنڀاليندڙ هجن ها، تن انهيءَ کان عملي توڙي نظرياتي صورت ۾ نقرت ڪرڻ شروع ڪئي آهي.
اسانجي دور جو عجيب ترين مظهر مرتد يا ڦريل لبرل آهي. ڄاتل مارڪسي دعويٰ ته بورجوازي آزادگي سراب آهي، جي ڀيٽ ۾ ٻيو رحجان وڌي رهيو آهي ته جمهوريت جو بهتر دفاع رڳو آپيشاهي طريقن سان ٿي سگهي ٿو. اهو نقطي نظر عام آهي ته جيڪو جمهوريت سان پيار ڪري ٿو، تنهن کي جيئڻ وڻي، تيئن ان جي دشمنن کي نيست و نابود ڪري ۽ ان جا دشمن ڪير آهن؟ هميشه اهو لڳندو آهي ته ان جا دشمن نه رڳو اهي آهن جيڪي ان جي کلم کلا ۽ سوچي سمجهي مخالفت ڪن ٿا، پر اهي پڻ سمجهيا وڃن ٿا، جيڪي غير مناسب نظريا ڦهلائي ان کي معروضي خطري ۾ وجھن ٿا. ٻين لفظن ۾ ان جي دفاع جي معنيٰ آهي سوچ جي آزدي کي ختم ڪرڻ. اهو دليل روسين پاران مخالفن کي ختم ڪرڻ واري مهمن Purges کي واجبي هئڻ لاءِ استعمال ڪيو ويو. سخت گير روسي حامين مان به گهڻو ڪري ڪنهن به اهو نٿو اعتباريو ته عذاب جو شڪار ٿيلن تي لڳندڙ الزام سچا هئا، پر جيئن ته انهن مختلف ۽ انڪاري نظريا جوڙي روسي حڪومت کي معروضي طور ڪمزور پئي ڪيو، تنهن ڪري انهن کي نه رڳو نيست و نابود ڪرڻ پر کين نيچو نوائڻ لاءِ مٿن ڪئي ويندڙ غلط بهتان بازي به صحيح هئي. اهو ساڳيو دليل هتي به ڪم آندو ويو، جڏهن کاٻي ڌر جي پريس ۾ ٽراٽسڪائيٽس يا اسپيني خانه جنگي ۾ ريپبليڪن اقليتن جي حوالي سان شعوري طور تي ڪوڙ ٿي ڳالهايا ويا. اهي ساڳيا دليل حبس بي جا جي حوالي سان به پيش ڪيا ويا جڏهن 1943ع ۾ موزلي Mosely کي آزاد ڪيو ويو.
انهن ماڻهن کي اهو نٿو ڏسڻ اچي ته جيڪڏهن اوهان آمرانه طريقن جي حمايت ڪندو ته اڳتي هلي اهي اوهان جي سهائتا ۾ نه پر اوهان خلاف استعمال ٿيندا. فاشسٽن کي بغير ٽرائيل جي جيلن ۾ واڙڻ جي عادت ٺاهيو، پوءِ قصو فاشسٽن تي ختم نه ٿيندو. دٻائي رکيل ڊيلي ورڪر جي ٻيهر بحالي کان ترت پوءِ آئون سائوٿ لنڊن ۾ ورڪنگ مين ڪاليج ۾ ليڪچر ڏئي رهيو هوس. ليڪچر ٻڌندڙن ۾ ورڪنگ ڪلاس يا لوئر مڊل ڪلاس جا دانشور هئا – جهڙا ليفٽ بڪ ڪلب جي شاخن ۾ هوندا هئا. ليڪچر ۾ پريس جي آزادي تي ڳالهايو ويو هو، ۽ مون کي حيرت لڳي، جڏهن ڪافي سوال پڇڻ لاءِ بيٺا ۽ پڇيائون ته ڇا مون کي نٿو لڳي ته ڊيلي ورڪر تان بندش لاهڻ وڏي غلطي نه آهي؟ جڏهن کانئن پڇيم ته ڇو؟ ته وراڻيو ويو ته جيئن ته اخبار جي وفاداري مشڪوڪ آهي، سو هن جنگي دور ۾ اهو برداشت نه ٿيندو. مون کي ان اخبار جو دفاع ڪرڻو پئجي ويو، جنهن مون تي ڪافي بار بدناموسي جو ڪيس ڪيو هو. پر آخر انهن اهو آمراڻه ورتاءُ ڪٿان سکيو هو. يقيني طور اهو هنن ڪميونسٽن کان اهو سکيو هوندو. سهپ ۽ شائستگي انگلنڊ ۾ بنيادي حيثيت رکن ٿا، پر اهي ڪي لازوال نه آهن، تنهنڪري انهن کي زنده رکڻ لاءِ شعوري ڪوشش وٺڻي پوندي آهي. آمرانه نظرين جي پرچار جي نتيجي ۾ اها جبلت نستي ٿيندي آهي، جنهن جي مدد سان آزاد منش کي پتو پوندو آهي ته ڪنهن ۾ خطرو آهي ۽ ڪنهن ۾ نه آهي. موزلي وارو مامرو ان کي واضح ڪري ٿو. 1940ع ۾ موزلي کي نظربند ڪرڻ صحيح هو، باوجود ان جي ته هن ڪو فني ڏوهه ڪيو هو يا نه. اسان زندگي لاءِ جهيڙي رهيا هئاسون ۽ ان وقت ڪنهن غدار کي آزاد نه پيو ڇڏي سگهجي. پر سال 1943 ۾ ان کي بغير ڪنهن ڪيس هلائڻ جي قيد ۾ رکڻ وارو عمل مناسب نه هو. عام طرح ان انياءَ کي محسوس نه ڪرڻ وارو عمل سٺو سوڻ نه هئو. جيتوڻيڪ اهو سچ آهي ته موزلي کي ڇڏڻ خلاف هلايل مهم ڪجھه جڙتو ته ڪجهه ٻين محرومين جي بچاءَ ڪرڻ جي عقلي ڪوشش هئي. پر فاشسٽ سوچ ڏانهن هاڻوڪي لاڙي ۽ ان جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل اخلاقي اصول کان دوري کي گذريل ڏهن سالن جي فاشسزم جي مخالفت ۾ ڪيترو ڳولي سگهجي ٿو؟
اهو سمجهڻ ضروري آهي ته موجوده روسي خبط (Russomania) اولهه جي لبرل روايتن جي عام نستائپ جي هڪ علامت آهي. جيڪر ايم او آءِ مداخلت ڪري هن ڪتاب جي اشاعت کي روڪرائي ها، تڏهن به انگريز دانشورن جي اڪثريت کي ان عمل تي ڪا ڳڻتي نه ٿئي ها. يو ايس ايس آر USSR ڏانهن اڻ تنقيدي وفاداري هن وقت جي مروج سچائي Orthodoxy آهي، ۽ جڏهن يو ايس ايس آر جا مفاد شامل هوندا آهن، تڏهن اهي نه صرف سينسرشپ کي پر تاريخ جي سوچيل سمجهيل ٽوڙ مروڙ کي به برداشت ڪرڻ لاءِ تيار هوندا آهن. هڪڙو مثال ڏجي ٿو. ”اهي ڏهه ڏينهن جن دنيا کي جنجوڙي ڇڏيو“ نامي ڪتاب – جنهن ۾ روسي انقلاب جي شروعاتي ڏينهن جو اکين ڏٺو احوال آهي - جي ليکڪ جان ريڊ جي موت کان پوءِ ان ڪتاب جي ڪاپي رائيٽ وارا حق برطانوي ڪميونسٽ پارٽي ڏي منتقل ٿيا، جيئي آئون سمجهان ٿو هن شايد وصيت ڪئي هئي. ڪجهه سالن کان پوءِ ڪتاب جي اصلي ڇاپي کي مڪمل طور ختم ڪري، ان مان ٽراٽسڪي جو ذڪر توڙي لينن جو تعارف ڪڍي ۽ ٻي ڪاٽ ڇاٽ ڪري اهو ڪتاب ڇپايو ويو. اگر ريڊيڪل انٽليجنشيا جو وجود هجي ته اها انهي ڪارستاني کي هر ادبي رسالي يا اخبار ۾ پڌرو ڪري ها ۽ نندي ها. ٿورو ڪو ڪٿي احتجاج ٿيو. پر گهڻن انگريز دانشورن کي اهو عمل فطري ٿو لڳي. ان ڪڌي عمل کي برداشت ڪرڻ يا سڌي سنئين بدديانتي کي قبولڻ مان مراد روس جي تعريف، جيڪا ڪرڻ اڄ ڪلهه فيشن بنيل آهي، کان ڳالهه وڌيڪ چڙهيل آهي. امڪاني طور تي اهو فيشن گهڻو وقت نه هلي سگهندو. جڏهن منهنجو هي ڪتاب ڇپبو، تڏهن منهنجو سويٽ حڪومت وارو نقطي نظر عام طور قبوليت حاصل ڪري وٺندو. پر ان جو ڪهڙو فائدو؟ هڪ شريعت جو ٻي شريعت سان تبادلو ترقي نه آهي. دشمن جو ذهن گراموفون جيان آهي، جيڪو وڄي رهيو آهي، ڀلي اسان ان جي ريڪارڊ سان سهمت هجون يا نه.
آئون سوچ يا تقرير جي آزادي خلاف ٿيندڙ دليلبازي – اهي دليل جيڪي دعويٰ ڪن ٿا ته اها وجود نٿي رکي يا اهي دليل جيڪي دعويٰ ڪن ٿا ته اها هجڻ نه گهرجي - کان واقف آهيان. منهنجو سادو جواب اهو آهي ته اهي مون کي نٿا مطمئن ڪن، ۽ ٻيو ته اسان جي چار سو سالن جي عرصي تي محيط تهذيب جو بنياد مختلف نموني ٿيو آهي. گذريل ڏهاڪو سالن کان منهجو ويساه آهي ته موجوده سويٽ حڪومت شيطاني آهي، ۽ آئون اهو چوڻ جو حق رکڻ جي دعويٰ ٿو ڪريان، باوجود ان حقيقت جي ته اسان هن جنگ ۾ يوايس ايس آر جا ساٿي آهيون، ۽ جنهن کي اسان جيتڻ ٿا چاهيون. جيڪر مون کي پاڻ کي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ ڪنهن مواد جي ضرورت پوي ته آئون ملٽن جي هڪ سٽ چونڊيندس:
قديم آزادگي جي ڄاتل اصولن سان. By the known rules of ancient liberty.
لفظ قديم انهي حقيقت تي زور ڏئي ٿو ته ذهني آزادي پختي پاڙ رکندڙ روايت آهي، جنهن کان سواءِ اسانجي مخصوص مغربي ڪلچر جو وجود رڳو شڪي هوندو. انهي روايت کان ڪافي دانشور منهن موڙي رهيا آهن. انهن اهو اصول قبولي ورتو آهي ته بجاءِ ڪتاب جي پنهنجي اهليت جي، سياسي ضروتن پٽاندڙ ڀلي ان کي ڇپيو وڃي يا اشاعت کان روڪيو وڃي، يا ان جي تعريف ڪئي وڃي يا نندا ڪئي وڃي. ٻيا جيڪي اهڙو رايو نٿا رکن، پر ڊپ ۾ ان کي مڃيو وٺن ٿا. ان جو مثال اهو آهي ته ڪافي ناميارا ۽ سرگرم انگريز امن پسند يا صلح پسند Pacifist به روسي ملٽري ازم جي پوڄا تي ڪو اعتراض نٿا وارين. انهن امن پسندن موجب هر قسم جي هنسا بري آهي، انهن جنگ دوران اسان کي پيش پوڻ يا مصلحت ڪري معاهدا ڪرڻ تي زور ڀريو آهي. پر انهن مان ڪيترن اهو آوازيو آهي ته ريڊ آرمي پاران ڪئي ويندڙ جنگ به شيطانينت آهي؟ ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته روسين کي پنهنجو دفاع ڪرڻ جو حق حاصل آهي، جڏهن ته اسان لاءِ ائين ڪرڻ سخت گناه بنيل آهي. انهي تضاد کي رڳو هن نموني بيان ڪري سگهجي ٿو: اهو ان طرح سان ته ماڻهو بزدلانه نموني دانشورن جي ان اڪثريت سان چنڀڙيو رهي، جنهن جي محب وطني جو محور بجاءِ برطانيه جي يو ايس ايس آر آهي. مون کي خبر آهي ته برطانوي دانشورن وٽ پنهنجي انهي هيڻائي ۽ بدديانتي جا ڪافي سبب آهن، مون کي اهي دليل برزبان ياد آهن، جيڪي هو پنهنجي انهي رويي جي بچاءَ ۾ آوازيندا. پر گهٽ ۾ گھٽ ۾فاشزم ۾ آزادگي جو دفاع ڪندي اسان بيهوده روش کان پاڻ آجو ڪريون. لبرٽي جو ڪو مقصد آهي ته اهو آهي: ماڻهو جو اهي ڳالهيون ڪرڻ جو حق، جيڪي ماڻهو ٻڌڻ نٿا گهرن. عام ماڻهو اڻ چٽي نموني انهي نڪتي کي ورتائين ٿا ۽ عمل به ڪن ٿا. اسانجي ملڪ ۾ - ٻين ملڪن ۾ ائين نه آهي: ريپبليڪن فرانس ۾ ائين نه هو، ۽ نه اڄوڪي يوايس اي (آمريڪا) ۾ ائين آهي – لبرل آهن، جيڪي لبرٽي کان هراسيل آهن ۽ دانشور دانش تي گند پيا هارين: انهي حقيقت ڏانهن اوهان جو ڌيان ڇڪائڻ لاءِ مون هي مهاڳ لکيو آهي.
1945