(ٿ)
شڪاگو بيچ هوٽيل گهڻو پٺيان رهجي ويئي.
مينهن زور وٺي رهيو آهي. اسان بمبئيءَ جي رهاڪن لاءِ ته دبئيءَ جو مينهن ڪجهه ڪونهي. ڊسمبر جنوريءَ ۾ ٿورا وسڪارا پوندا آهن. ڪجهه سال اڳ هڪ عجيب ڳالهه ٿي هئي. اَپريل جي مهيني ۾ رات جي وقت اوچتو ڳڙا وسيا هئا. سبيتا ۽ مان اُن وقت رنڌڻي ۾ هئاسين. مان کيس رات جي ماني رڌڻ ۾ مدد ڪري رهيو هوس. هيءَ اُن وقت جي ڳالهه آهي جڏهن منوج اڃا اچڻ وارو هو... اسين ٻئي رنڌڻو ڇڏي بالڪنيءَ ۾ آيا هئاسين ۽ ٻاراڻي خوشيءَ وچان برف جا ٽڪرا مٺين ۾ ڀريا هئاسين.
بس اُهي ئي شروعات وارا ٻه ٽي سال هئا دبئيءَ ۾ جيڪي اسان ٻنهي پڪن گرهسٿين وانگر گذاريا... اُن کان پوءِ وري بمبئيءَ جهڙا اَنوپ ۽ سبيتا ٿي پيا آهيون. بمبئيءَ ۾ ته اسان جو رشتو جڙيو ئي ڪين. نالي ۾ اسان پيار جي شادي ڪئي هئي پر اسان جي حياتيءَ ۾ پيار جو پاڇو ئي نه هو. اهڙو ڪو ڏينهن نه گذرندو هو جنهن ڏينهن اسان جو جهڳڙو نه ٿئي.
جهڳڙي جا مول ڪارڻ هئا ٻه جيو! هڪ سلڪشڻا ۽ ٻي منهنجي سس. ڪڏهن ڪڏهن سلڪشڻا جو خط ايندو هو ته سبيتا جلي خاڪ ٿي ويندي هئي. چار چار ڏينهن ڳالهائيندي ڪانه هئي... ۽ پهرين تاريخ ته جهڳڙو ٿيندو ئي هو. سبيتا پگهار ملندي ئي بامبي هاسپيٽل مان موٽندي اڌ پگهار ماءُ کي ڏيئي ايندي هئي، مون کي ان ڳالهه تان سخت ڪاوڙ لڳندي هئي. سبيتا جو ڀاءُ جيسين پڙهيو پئي تيسين مون ان ڳالهه تان اعتراض نه ورتو پر هن جي ڀاءُ جي پڙهائي پوري ٿي ويئي پوءِ به هيءَ اڌ پگهار ماءُ کي ڏي اِها ڳالهه منهنجي سهڻ کان ٻاهر هئي. هڪ دفعي ته رات جي وقت جڏهن سبيتا مون کي باقي اڌ پگهار ڏني پئي، ته مان پاڻيءَ مان نڪري ويس. مون نوٽ زور سان کڻي پٽ تي ڦٽا ڪيا. چيو مانس، ”اهي به ماءُ کي ڏيئي اچ. تنهنجيءَ ماءَ کي وس پڄي ها ته توکي حق بخشائي ويهاري ڇڏي ها. پر سمجهيو هوندائين ته مون جهڙو ناٺي وري مفت ۾ هٿ نه ايندس.“
سبيتا به موٽ ۾ زهر اوڳاڇيو هو. چيو هئائين، ”توسان وري ڪير شادي ڪري ها؟ اَڄ به جيڪڏهن ماڻهن کي ٻڌايان ته تون پاپي دشٽ آهين... ڪنهن به عورت کي چڱيءَ نظر سان نٿو ڏسين ته جيڪر تنهنجي ڪهڙي عزت رهي؟ڪلنڪ به بند ٿي وڃيئي...“
اِهو هوءَ سالن کان چوندي آهي ته مان پاپي، دشٽ آهيان. تنهنڪري رات چيائين پٽڙي کي مون کان پري رهي پالڻ ٿي چاهي.
ٿڌو ساهه ڀرجي ٿو وڃي. دل ئي دل ۾ چوان ٿو سبيتا تو اِهو سوچيو به ڪيئن؟
برسات ۾ ڪار ڊرائيو ڪرڻ ۾ ٿوري ڏکيائي پيئي ٿئي ۽ ٿڪو به ڏاڍو پيو آهيان پر گهر وڃڻ تي صفا دل نٿي ٿئي. رستن تي بي مقصد ڀٽڪي رهيو آهيان. اڌ مني ڪلاڪ ۾ ذري گهٽ مُني دبئيءَ کي پرڪرما ڏيئي چڪو آهيان. ٽريڊ سينٽر جي اوچي عمارت جيڪا پري کان ائين لڳندي آهي ڄڻ دبئيءَ تي پهرو پيئي ڏيئي تنهن جي سامهون هٿرادو طرح اَڏيل ساوڪ ڇانئيءَ گول ٽڪريءَ جي چوئ طرف ڪيتريون ڦيريون پاتيون اٿم. اِنڊين اِسپورٽس ڪلب ۽ اَلناصر ليشر لئنڊ طرف ٻه دفعا ويو آهيان.
اوچتو خيال ٿو اچي ڊاڪٽر سڪسينا جي گهر وڃان! هينئر اٺ وڳا وقت ٿيو آهي. هونءَ به گهر ساڍي نائين کان اڳ نه پهچندو آهيان. ڪلاڪ ڏيڍ به سڪسينا جي سنگ ۾ گهارڻ مون لاءِ وڏي نعمت آهي.
دبئيءَ ۾ ٻه ئي ته متر مليا آهن. مسز پرميلا ۽ ڊاڪٽر سڪسينا! پرميلا پاڻ ٻڌايو آهي ته منهنجي دڪان جو نالو ”گرين گراس“ نه هجي ها ته هوءَ شايد ٻارن جا يونيفارم خريدڻ اسان جي دڪان تي نه اچي ها. ڪنهن به دڪان تان خريدي ها. هن کي اسان جي دڪان جي نالي ڇڪيو. پنهنجي دڪان جو نالو ”گرين گراس“ رکڻ لاءِ پاڻ کي شاباس ڏيندو آهيان. ڇو رکيو هوندم اهو نالو؟ مون کي سائو گاهه ڏاڍو وڻندو آهي. سائي ڇٻر ڏسان ته دل چاهي پيرن اُگهاڙو اُتي پنڌ ڪريان...
سڪسينا جهڙو دوست ملائڻ لاءِ وري سبيتا جي مهرباني مڃيندو آهيان. هو منهنجو دوست سبيتا جي ڪري بڻيو. هو سبيتا جو ڪليگ آهي! هونءَ ته سبيتا جو سڀاءُ خاص رلڻو ملڻو ڪونهي. راشد هاسپيٽل ۾ کيس ڪم ڪندي پنج سال ٿيا آهن پر ڪنهن ساٿي ڊاڪٽر يا ڊاڪٽرياڻيءَ سان هن جي گهري مترتا نه ٿي آهي. ڊاڪٽر سڪسينا سان سبيتا جي پروفيشنل گهرائي هڪ مريض جي بدولت ٿي.
هڪ عورت کي ٻه هفتا گائنڪالاجي وارڊ ۾ رکيو ويو هو پر پوءِ کيس سائڪياٽري وارڊ ۾ رکيو ويو. مون ئي سبيتا کي اها صلاح ڏني هئي ڇو ته سبيتا سندس آپريشن ڪيو پوءِ به هن جي تڪليف دور نه ٿي هئي. اُن عورت کي چاق چڱو ڀلو ڪرڻ لاءِ سبيتا ۽ ڊاڪٽر سڪسينا گڏجي جاکوڙ ڪئي هئي. هنن جي گڏيل محنت هڻي وڃي هنڌ ڪيو. جنهن ڏينهن اُن عورت کي اِسپتال مان موڪل ڏني ويئي تنهن ڏينهن ڊاڪٽر سڪسينا خوشيءَ ۽ ساٿيپڻيءَ جي ڀاونا جو اظهار ڪرڻ لاءِ سبيتا جي آفيس ۾ ويو هو. سبيتا جي مهرباني مڃيائين ته سبيتا کيس چيو هو، ”مهرباني مڃڻي هجيوَ ته منهنجي گهوٽ جي مڃو. هو ئي مون کي گائيڊ ڪري رهيو هو...“
اُن طرح ڊاڪٽر سڪسينا کي خبر پيئي هئي ته مان اصل ۾ دڪاندار نه پر سائڪو اَئنلسٽ آهيان. سبيتا کيس اهو به ٻڌايو هو ته بئنگلور جي نئشنل اِنسٽيٽيوٽ مان ڊي. ايم. ايس. پي. حاصل ڪئي اٿم. اها ڳالهه ٻڌي ته هو مون سان ملڻ لاءِ بيحد اتاولو ٿي ويو هو.
هن سان پهريون دفعو جڏهن مليو هوس اُهو ڏينهن ٿو ياد اچي. صبح جي پهر ۾ ”گرين گراس“ هليو آيو هو. ايندي سان چيائين، ”مان ڊاڪٽر اَگروال سان ملڻ ٿو چاهيان.“ مون ساڻس هٿ ملائيندي چيو هو، ”مان ئي آهيان اَگروال.“ هن پنهنجي واقفيت ڏيندي چيو هو، ”مان ڊاڪٽر سٻوڌ ڪانت سڪسينا. راشد هاسپيٽل.“
مون کي هن جي واقفيت سبيتا معرفت ملي چڪي هئي. مون خوشيءَ ۾ ڀرجي چيو هو، ”سائڪياٽري ڊپارٽمينٽ مان؟“
بس پوءِ ته اسين ائين ڳالهين ۾ جنبي ويا هئاسين ڄڻ ته سالن کان هڪ ٻئي کي سڃاڻون. سالن بعد ڪو هم پيشيور مليو هو. پهرين ملاقات ڏاڍي دلچسپ رهي هئي. هن موڪلائڻ مهل هٿ وڌائي چيو هو، ”مان تو طرف دوستيءَ جو هٿ ٿو وڌايان.“
مون سندسن هٿ پنهنجي هٿ ۾ ڀيڪوڙيندي چيو هو، ”اَسين دوست ٿي رهنداسين. زندگيءَ ڀر!“
اسان جي دوستي ڏينهون پوءِ گهاٽي ٿيندي رهي آهي. پيشو ساڳيو هئڻ کان سواءِ هڪ ٻئي به اسان ۾ ساڳيائي آهي جنهن اسان جي دوستيءَ کي مضبوط بڻايو آهي. اُها ساڳيائي آهي سنگيت جو شوق! ۽ گهڻي قدر اسان جي پسند به ساڳي آهي. اسين جڏهن به رات جو ڊنر لاءِ ملندا آهيون تڏهن وسڪي پيئندي پنهنجا من پسند گانا ٻڌندا آهيون. اسان جا من پسند ڪلاڪار به ساڳيا آهن. پر سڪسينا پبلڪ پروگرامن ۾ صرف تڏهن هلندو آهي، جڏهن ڀاڀي ريکا هتي نه هوندي آهي. هوءَ دبئيءَ ۾ هجي ته سڪسينا زال سان ٻڌو ويٺو هوندو آهي. هوءَ سنگيت جا پروگرام پسند ڪانه ڪري. رات به روي شنڪر جي پروگرام تي اِن ڪري هلي سگهيو ڇو ته ڀاڀي پيڪي ويل آهي. دهليءَ...
ڀاڀي ريکا ڏاڍي نراس رهندي آهي تنهنڪري سال ۾ ٻه دفعا پيڪن وڃي ۽ ٻه ٻه مهينا اُتي رهيو پوي. هن کي وهم ٿي ويو آهي ته کيس ٻار نه ٿيندو. حقيقت ۾ سڪسينا ۽ ڀاڀيءَ ٻنهي ڊاڪٽري تپاس ڪرائي آهي. اُن رپورٽ مطابق ٻنهي ۾ ڪوبه جسماني نقص ڪونهي. سڪسينا ته سمجهي ٿو ته کين اولاد نه ٿيڻ جو ڪارڻ منوگيانڪ آهي پر ڀاڀيءَ کي سمجهائي نٿو سگهجي. هوءَ سدائين گهوٽ تي ملامت وجهندي رهندي آهي يا ڪن ڏينهن تي سندس موڊ اهڙو ٿي ويندو آهي جو روئي روئي پاڻ کي بيمار ڪري وجهندي آهي. سڪسينا کي سندس نراسائي دور ڪرڻ جو ٻيو ڪو علاج نه سجهندو آهي سواءِ اِن جي ته کيس دهليءَ پيڪن موڪلجي.
ڏاڍو افسوس ٿيندو اٿم جو مان سائڪو اَئنلسٽ هوندي سڪسينا جهڙي پياري دوست جي مدد نٿو ڪري سگهان. اسين ٻئي ميڊيڪل ۽ سائڪياٽري دنيا جو حصو آهيون. پر هن معاملي ۾ بيوس ٿي پيا آهيون. ڀاڀيءَ جو ساٿ سهڪار اصل ڪونهي. سبيتا هن جو ڪيس کڻڻ لاءِ راضي آهي پر ڀاڀي هن وٽ به وڃڻ لاءِ راضي ڪانهي.
هڪ دفعي سڪسينا ٻڌايو هو ته ريکا جو پنهنجي پيءُ ۾ ڏاڍو موهه آهي. موهه ئي نه هن کي Father Fixation آهي. هوءَ هر وقت ۽ هر ڳالهه ۾ گهوٽ کي پيءُ سان ٿي ڀيٽي. سڄو وقت اهو پيئي ياد ڪري ته سندس پيءُ سندس ماءُ سان ڪيڏو محبت ڀريو وهنوار ڪندو آهي. هن جي نظر ۾ سندس پيءُ هڪ آدرشي پتي آهي. سڪسينا کي چوندي آهي ته مميءَ جي ٿوري بيمار ٿيڻ تي پپا آفيس مان موڪل وٺندو آهي... سندس دوا درمل ڪندو آهي ۽ ڏاڍو خيال رکندو اٿس. جڏهن آفيس مان موٽي تڏهن به پپا هرروز مميءَ جي پسند جون کائڻ جون شيون آڻيندو آهي. هر هڪ موڪل جي ڏينهن مميءَ کي گهمائڻ وٺي ويندو آهي. ممي ڏاڍي خوشنصيب آهي جو پپا جهڙو پتي مليو اٿس!
ريکا ڀاڀيءَ جي من جي اَڌ حصي ۾ سندس پيءُ ٿو رهي. باقي اڌ حصي ۾ رهي ٿو ويچارو سڪسينا! اهو سڪسينا جنهن کي پتي ٿيڻ جو ڄڻ ته ڏانوءُ ئي ڪونهي. سڪسينا هڪ ڏينهن پتنيءَ جون ڳالهيون ڪندي مون کان پڇيو هو، ”اَگروال! هڪ ماڻهوءَ جي پيار ڪرڻ جو نمونو يا پيار جي اِظهار جو نمونو ساڳيو ٻئي ڪنهن ماڻهوءَ جي نموني ۽ اِظهار جهڙو ٿي سگهي ٿو ڇا؟“
مان کيس جواب ڏيان ئي ڏيان تنهن کان اڳ ئي وري چيائين، ”دوست! مان سڀاءُ جو لڄارو آهيان. ريکا جي پيءُ وانگر مون کي پيار ظاهر ڪرڻ نٿو اچي. تنهن جو مطلب اهو آهي ڇا ته مان کيس نٿو چاهيان؟“
اُن بعد اسان اِن بابت گهڻو ئي ڳالهايو.
سڪسينا جي گهر ٻاهران اچي ڪار پارڪ ڪئي اٿم. مينهن چڱو وسي رهيو آهي تنهنڪري تڪڙيون وکون کڻندو اچي ٿو سڪسينا جي گهر جو ڊور بيل وڄايان. سڪسينا در کولي عجب مان چوي ٿو... اَري تون؟ اَچ يار، اَچ. توکي ڏاڍو ياد پئي ڪيم.
”سچ پچ؟“
”ها... برسات پيئي وسي نه... ڏاڍي اَڪيلائي پيئي محسوس ٿئي.“
”تنهنجي اَڪيلائيءَ جو علاج... ڀاڀي ڪڏهن ايندي؟“
ٻئي هفتي تائين اچي ويندي. سندس پيءُ کي بخار آهي تنهنڪري ترسي پيئي نه ته هن هفتي اچڻي هئي.“
اسين ٻئي ڊرائنگ روم ۾ هڪ ٻئي جي سامهون ٿي ويٺاسين. سڪسينا سيٽيءَ تي، مان سوفا تي. اسان جون جايون ڄڻ ته مقرر ٿيل آهن. ويندي سان مون سڪسينا کي چرچي ۾ چيو، ”يار تون هڪ ڳالهه ته ٻڌاءِ، ڀاڀيءَ کان سواءِ ڪنهن ٻيءَ عورت وٽ ويو آهين؟“
هن کان ڇرڪ ڀرجي ويو. چيائين، ”ريکا منهنجي زندگيءَ ۾ پهرين عورت آهي.“
مون کلندي چيو، ”ڀاڀي به پاڻ کي سڪوڙي رکي ۽ تون به حجاب ڪرين پوءِ مسئلو حل ڪيئن ٿيندو؟ منهنجي صلاح مڃ. سنڪوچ دور ڪرڻ لاءِ ٻيءَ ڪنهن عورت جو سنگ ڪر.“
سڪسينا ڏاڍي ڏک وچان چيو، ”دوست! تون هي ڪهڙي صلاح ٿو ڏين مون کي. اَسين هندستاني...“
مون خوب ٽهڪ ڏيئي کليو. چيم، ”ها اسين هندستاني اهڙا احمق آهيون جو گهٽجي مرنداسين پر...“
هن مون کي سٽ پوري ڪرڻ نه ڏني. چيائين، ”تون ڀلي مون تان کل، منهنجا دوست! مان مرد ۽ عورت جي رشتي کي بلڪل پاڪ رشتو ٿو سمجهان. اِهو رشتو گهر کان ٻاهر ڪنهن سان رکڻ نه گهرجي. اِئين ڪرڻ سان اِن رشتي جي پاڪيزگي ناس ٿي ويندي.“
مون کيس چيو، ”پوءِ مان تنهنجي نظرن ۾ ڏاڍو ناپاڪ ماڻهو آهيان. پنهنجيءَ پتنيءَ کان سواءِ ڏهن عورتن وٽ ويو آهيان.“
ڄڻ هراسجي ويو سڪسينا، پڇيائين، ”توکي ٻين عورتن وٽ وڃڻ جو ڪهڙو ضرور پيو هو، اَگروال!“
مون گهڻيءَ هوڏ وچان وراڻيو، ”ضرورت ڪيئن پئدا ٿي اُن لاءِ ڇا چوان. ٻالپڻ ۾ ڪنهن مرد عورت جو جسماني ميلاپ سوين دفعا ڏٺو هوم. اَٺن سالن جو هوس ته ڪنهن غريب جو ٻار ڄاڻي ڪنهن پنهنجي حوس جو شڪار بڻايو. بالغ ٿيس ته بدن ۾ باهه ٻري رهي هئي. هم جنس دوستن سان تعلق ٿيڻ لڳو. اَڪيلائيءَ ۾ پنهنجو پاڻ کي ريجهائڻ جي عادت پئجي ويئي هئي... پوءِ اچي من ۾ وسوسا ۽ اَنومان جاڳيا ته هاءِ! سڄو ختم ٿي رهيو آهيان. جيسين شادي ڪندس تيسين شايد مرد ئي نه رهندس. اِنهن اَنديشن جي اَنڌيرن ۾ ڪيستائين رهان؟ جيڪڏهن ڪن عورتن جو سنگ ملي ويو ۽ پنهنجي ضرورت پوري ڪيم ته ڪهڙو گناهه ڪيم؟“
سڪسينا کن پل لاءِ خاموش ٿي ويو. پوءِ چيائين، ”اَگروال تو مون کي سلڪشڻا جي ڳالهه ته ٻڌائي آهي. سا ته ٿي شاديءَ کان اڳ جي ڳالهه. پر تون ڇا شاديءَ کان پوءِ به ٻين عورتن وٽ ويندو رهيو آهين؟“
مون بي پرواهيءَ سان وراڻيو، ”ها... شاديءَ کان پوءِ به ٻين عورتن جو سنگ ڪيو اٿم.“
”توکي guilt ڪين محسوس ٿئي؟“
”بلڪل نه سڪسينا! ان ۾ گناهه ڪهڙو آهي؟ مون ڪڏهن ڪنهن عورت سان زبردستي ڪانه ڪئي آهي. جيڪڏهن ڪا عورت پنهنجي رضا خوشيءَ سان آڇي ٿي ته...“
سڪسينا صفا چپ ٿي ويو. اهڙو ڪُڇي جهڙو ڀت. ٿوري دير چپ رهڻ بعد اُٿي وسڪيءَ لاءِ گلاس کڻي آيو. تنهن وچ ۾ مون بوتل بار مان ڪڍي. پاڻ وري گانٺيا، پاپڙي، پستا وغيره کڻي آيو. اهي ڪم اسين مڪئنيڪل نموني ڪندا آهيون. ڪير ڪنهن کي ڪجهه چوندو ڪونهي.
وسڪيءَ جا گلاس ٺاهي مون پنهنجو گلاس کڻي سڪسينا کي ”چيئرس“ چيو. هن تمام جهيڻي آواز ۾ ”چيئرس“ چئي پيئڻ شروع ڪيو. هن جو ههڙو موڊ ڏسي مون کان رهيو نه ٿيو. مون کيس چيو، ”ڪجهه چئه نه. چپ ڇو آهين؟ تون به مون کي ٻين وانگر چريتر هيڻ چئه.؟
هو اُمالڪ منهنجو هٿ کڻي پنهنجي هٿ ۾ ٿو جهلي. پوءِ چوي ٿو، ”نه اَگروال نه ... چريتر جي ڳالهه ڪانهي پر سماج جا ڪي نيم ٿيندا آهن جيڪي پالڻ ...“
مان سماج لفظ ٻڌي تپي باهه ٿي ٿو وڃان. کيس چوان ٿو، ”ڪهڙو سماج، ڪهڙا نيم؟ اسان جي سماج ۾ ڪو اهڙو نيم آهي ته ڪچڙيءَ عمر ۾ ٻارن کي دڳ لائجي؟ اسان جا مائٽ ۽ اُستاد صرف اُپديش ڏيئي ڄاڻن. مارون ڏيئي ڄاڻن ... ٻهروپي ... مڪار!“
سڪسينا منهنجو هٿ آهستگيءَ سان ڇڏي ٿو. پوءِ منهنجي اَکين ۾ اَکيون وجهي چوي ٿو، ”سماج کي ڇڏ ... ڀلا پنهنجو ضمير به ته ڪا شيءِ ٿيندي آهي.“
مان اَڃا به وڌيڪ ڀڙڪي ٿو وڃان. چوان ٿو، ”ضمير؟ ضمير به سنسڪارن مان ٿو ٺهي ۽ سنسڪار به سماج نه ڏنا آهن اَسان کي؟ اُهي ڇا آسمان مان ٽپڪيا آهن؟“
منهنجي ڪاوڙ ڏسڻ وٽان آهي ۽ سڪسينا جو ڌيرج به ڏسڻ وٽان آهي. هو بيحد سنجيدي نموني چوي ٿو، ”سڀ ڳالهيون ڇڏ. هڪ self ٿيندو آهي. نجو ... مڪت! اُن کي سماج اَثر نه ڪندو آهي. سنسڪار به نه ڇهندا آهن. حالتون به اَثر نه ڪنديون آهن. حالتن جي دٻاءَ سبب اُهو self ٽٽي پوندو آهي، پر بدلجندو ڪونهي.“
سڪسينا جي هن ڳالهه اَلائي ڇو مون کي چپ ڪرائي ڇڏيو. مون کي خبر آهي ته هو هڪ ڳوڙهو ويچارڪ آهي. هن جون ڳالهيون به ذاتي اَنڀو تي ٻڌل هونديون آهن. مان جيتوڻيڪ ساڻس سوئ سيڪڙو سهمت نه هوس ڇو ته منهنجي خيال موجب self جو به هر ڪنهن ماڻهوءَ جو پنهنجو اَلڳ اَلڳ concept هوندو آهي. پر مون کي چوڻ تي دل نه وري. بحث ڪرڻ جو موڊ اُڏي ويو اوچتو... مان شانتيءَ سان وسڪي پيئڻ لڳس.
وسڪيءَ جو ٻيو گلاس هميشه سڪسينا ٺاهيندو آهي. ٻيو گلاس مون کي هٿ ۾ ڏيندي هُو مرڪي ٿو. ڪيڏي دير ڳنڀير بڻيو ويٺو هو. هاڻي مرڪندي چوي ٿو، ”اسين ٻئي من õ وگيان جا ڊاڪٽر آهيون. جسم توڻي من جون تڪليفون ۽ ضرورتون سمجهڻ ... اِهو اسان جو فرض آهي. اُنهن جو اونهو ڇيد ڪرڻ اسان جو پروفيشن آهي. تنهن ڪري ڪنهن به اِنسان تي چڱي بري جو ليبل لڳائڻ ته اسان کي سونهي نٿوõ جي اِئين ڪريون ته پوءِ رواجي ماڻهوءَ ۽ اسان ۾ فرق ئي ڪهڙو رهي؟“
هو گلاس ميز تي رکي پنهنجي اَڌ ۾ چيل ڳالهه پوري ٿو ڪري، ”پر اَگروال، منهنجا دوست! هڪ ڳالهه ٻڌ. مان هڪ طرح بدنصيب آهيان تون ٻيءَ طرح بدنصيب آهين. تنهنجي صرف جسم جي اُساٽ لٿي آهي. پر دل تنهنجي اُڃايل آهي. دل ۽ جسم ٻئي ملن ته اهو نشو ئي نرالو آهي. تون اهو ته مڃيندين ته عورت ۽ مرد کي سريرڪ سک تڏهن ملندو آهي جڏهن من به مليل هجن.“
سڪسينا سچ ٿو چوي ... ائين سمجهان ٿو توڻي کيس زبان سان ڪجهه نٿو چوان.
سو ائين نائين وڳي سڪسينا جي گهر مان نڪتس. جيتوڻيڪ هو به منهنجيءَ صحبت جو ڏاڍو چاهڪ آهي ته به دير تائين ويهڻ لاءِ نه چوندو آهي. ڪن ڳالهين ۾ سبيتا جو ڀاءُ لڳي. هن جو ويچار آهي هر ڪنهن پتيءَ کي وقت سر وڃي گهر ڀيڙو ٿيڻ کپي. اهو غلط آهي ته دوستن جي ڪمپنيءَ ۾ ويهي رهجي ۽ پتني گهر ۾ ويٺي اِنتظار ڪري.
گهر طرف رخ رکيو اٿم. هڪ عجيب ويچار ٿو من ۾ اچيم. پاڻ کان پڇان ٿو ته من õ وگيان جي کيتر ۾ ڊپلوما ... پي. ايڇ. ڊي. سڀ حاصل ڪرڻ بعد به ڇا اِنسان جي اَندر ۾ جيڪي وهي واپري ٿو سو مان ڄاڻي ٿو سگهان؟ يا خود پنهنجو اَندر پڇاڻي ورتو اَٿم ڇا؟ پاڻ وٽان ئي جواب ٿو مليم õ نه! اَڀياس ۽ پرئڪٽس سان صرف اِنسان جي اَندر ۾ جيڪو اَجهاڳ سمنڊ آهي اُن کي ڦولهڻ جي ڪوشش ٿئي ٿي. پنهنجي پيشي کان ڪٽجڻ سبب اُها ڦولهه به ته سنجيدي نموني جاري رکي نٿو سگهان.
ڪاش! جيڪر گهر نه وڃي سڌو ايئر پورٽ وڃان. اُتي جيڪو به ايئر ڪرافٽ بمبئيءَ لاءِ تيار بيٺو هجي اُن ۾ چڙهي بمبئيءَ هليو وڃان. اُتي وڃي پنهنجي ڪنسلٽنسي هلايان ۽ پنهنجي پيشي جي مشغولين ۾ اڳي وانگر گم ٿي وڃان.
بمبئيءَ ۾ هوندو هوس ته آرتوار ڏينهن به گهر ۾ نه وهندو هوس. هر آرتوار تي ميڊيڪل ڪائونسل بمبئي يا مهاراشٽر ائسوسئيشن آف ڪلنيڪل سائڪالاجسٽ جي شرڪت ڪندو هوس. اهڙو ڪو Psychologists جو اِدارو نه هو، جتي مان talk ڏيڻ نه ويو هوندس. پيشي جي خيال کان ترقيءَ جي ڏاڪڻ چڙهي رهيو هوس پر پئسي ۾ حال وري به برو هوم. غريبي پنهنجو لڪڻ اولاريندي رهندي هئي.
کار پالي ڪلنڪ ۾ ڪل نَوَ اِسپيشلسٽ هئا. هنن سڀني وٽ ڪار هئي. هڪ مان ئي هوس جيڪو اسڪوٽر تي ويندو هوس. جڏهن اسڪوٽر تي سوار ٿي ڪلنڪ پهچندو هوس تڏهن اَحساس ڪمتري ماري وجهندي هئي. ائين چاهيندو هوس ته ڪير به مون کي اسڪوٽر تي نه ڏسي. ٻين ڊاڪٽرن ۾ ٺاٺ باٺ ۽ دٻدٻي واري رهڻيءَ سبب غضب جو آتم õ وشواس هو. هو سوئ رپيه في وٺندا هئا. مان پنهنجي قابليت مڃرائي چڪو هوس پوءِ به مون کي سوئ رپيه في وٺڻ جي ڪڏهن همٿ نه ٿي.
غريبيءَ جي چهبوڪن منهنجي آتم وشواس کي نيل ڪري ڇڏيا هئا. ننڍي هوندي کان اَڻ هوند جو اهو ڪنڊو سيني ۾ ڇپيل هو ته مان هڪ مفلس، تنهن ڪري تڇ ماڻهو آهيان. ڪڏهن به ڪٿي اوچي ڳاٽ بيهي نه سگهيو هوس ...
اهو ئي ڪارڻ هو جو جڏهن دبئي جو ٽڻ ٺهي آيو ته ٺهي ٺڪي پرئڪٽس ڇڏي نڪري پيس. سمجهيم وديش وڃي متان غريبيءَ جي ذلت کان ڇٽي سگهان.
تمام وچتر نموني موقعو مليو. زندگيءَ کي اَفسانو نه چئجي ته ڇا چئجي؟ زندگيءَ جو هرهڪ واقعو اَفساني جيان لڳندو اٿم. الائي هي جيون اَفسانو ڪنهن لکيو آهي ...
مجمودار مهينو کن لڳاتار پنهنجيءَ مريض پتنيءَ کي کار واري ڪنسلٽنسيءَ ۾ علاج لاءِ وٺي ايندو رهيو. هڪ ڏينهن رات جي وقت هو منهنجي سيان واري گهر ۾ اچي پهتو. هو ڏاڍو منجهيل هو. مون کي روئي چيائين، ”ڊاڪٽر صاحب مان اَڃا دبئي وڃڻ جي ڳالهه ٿو ڪريان ته منهنجيءَ زال کي وري اَٽئڪ ٿو ٿئي. ڪا صلاح ڏيو ڪو سجهاءُ ڏيو. مان دبئيءَ نه ويندس ته برباد ٿي ويندس. بمبئيءَ ۾ پنهنجو دڪان وڪڻي دبئيءَ ۾ پئسو سيڙايو اٿم.“
مان ڊاڪٽر ماڻهو ... هن کي ڪهڙو سجهاءُ ڏيان؟ پر هن منهنجو پيڇو نه ڇڏيو. ڏينهن جو زال کي وٺي ڪلنڪ ۾ اچي ۽ رات جو وري اڪيلو سيان ۾ گهر اچي. نيٺ هڪ ڏينهن مون کيس چيو، ”هڪڙو سجهاءُ آهي. تون دبئيءَ وارو ڌنڌو مون کي سنڀالڻ لاءِ ڏي. مان تنهنجي ڪوڏي به ڪاري ڪونه ڪندس.“
مون ته ائين ئي کڻي کيس اها ڳالهه چئي پر هن يڪدم اهو سجهاءُ قبول ڪيو. ان طرح دبئيءَ اچي پهتس. هتي مجمودار جو ريڊي ميڊ گارمينٽس جو دڪان هو. ”مهاراڻي اِسٽورس“ اهو اچي سنڀاليم.
شروع وارا ڏينهن ڏاڍا ڏکيا گذريا. مجمودار مون کي ڇڏي پاڻ واپس بمبئيءَ هليو ويو. اِئين سمجهندو هوس ڄڻ ڪن پهريدارن جي نگرانيءَ هيٺ زندگي پيو گذاريان. پهريون پهريدار هو مجمودار. هو منهنجو اِسپانسر هو. هن جي هرهڪ هدايت مون لاءِ حڪم هو. ٻيو هو لوڪل پارٽنر. هن جي حيثيت مجمودار کان به وڌيڪ هئي. هو ڪنهن ڳالهه تان بگڙي ته ڌنڌو ئي چوئپٽ! تنهن کان سواءِ اِميگريشن. ليبر ميونسپالٽيءَ جي سدائين محتاجي آهي. شروعات ۾ ته اُن محتاجيءَ ماري وڌو هو. هڪ قيديءَ وانگر وقت گذاريو هوم.
اَلفهيدي روڊ تي چوئٿرام سپر مارڪيٽ جي لڳو لڳ بلڊنگ ۾ پهرئين ماڙيءَ تي فلئٽ نمبر 3 0 1 ۾ مجمودار مون کي رهائي ويو. هڪ ڪمرو سڄو دڪان جي مال سان سٿيل هو. ٻئي ڪمري جي اڌ ۾ هڪ درزي وهندو هو جيڪو صبح جو اَٺين کان رات جو اَٺين تائين مشين هلائيندو رهندو هو. حالانڪ اِهي ڳالهيون بي قاعدي هيون جن جي مون کي خبر ڪانه هئي ته قاعدي موجب رهائش واريءَ جاءِ ۾ ڌنڌي جو سامان نٿو رکي سگهجي يا درزي نٿو ويهاري سگهجي. مجمودار کي قاعدن جي خبر به هئي پر هن انهن ڳالهين کي ليکيو ئي ڪين. پاڻ وڃي بمبئيءَ سکيو ٿيو.
مون کي اُهو درزي ڏٺو ڪين وڻندو هو. مٿان وري مجمودار هدايت ڪري ويو هو ته مون کي پاڻ سان گڏ هن جي ماني به رڌڻي پوندي. باسڻ ملڻ ۽ ڪارپيٽ وغيره صاف ڪرڻ جو ڪم به مون کي پاڻ ڪرڻو پوندو هو. ڏهه ڪلاڪ دڪان تي وهڻ جو ڪم ته هوئي ... هو درزي رات جو جڏهن روانو ٿيندو هو پوءِ ڏهين وڳي ڌاري اَڌ ڪمري ۾ رکيل پلنگ تي سمهندو هوس ۽ پاڻ کي چوندو هوس ... هي ڇا ٿيو؟ اوچتو سائڪو اَئنلسٽ مان ڦري سيلسمئن ڪم ڪُڪ، ڪم ڪلينر بڻجي پيو آهيان. اَندر ڇڄڻ لڳو. شايد پکيءَ وارا پر ڪري دبئيءَ مان اُڏامي هندستان هليو وڃان ها ... پر هوائي جهاز ۾ چڙهڻ لاءِ پاسپورٽ ۽ ويزا وغيرهه گهربل هئا سي اِميگريشن ۾ هئا ... مجمودار مون لاءِ ايمپلائمينٽ ويزا لاءِ درخواست ڪري ويو هو ... منهنجا پر ڪيٽل هئا ... ڪيئن وقت گذريو اهو، هڪ ڌڻي ٿو ڄاڻي. پر وقت گذرندي اِها پڪ ٿيندي ويئي ته پئسو ٺاهڻو آهي ته اهو ئي موقعو آهي.
منهنجي پڪي ويزا ٺهي ويئي اُن بعد سڄو ڌنڌو مون اڪيلي سر سنڀالي ورتو. مجمودار سال ۾ ٻه ڀيرا آيو. هن جو چاهه صرف ان ڳالهه ۾ وڃي رهيو ته گهڻي ۾ گهڻو پئسو هتان ڇڪي. هن جو اهو رخ ڏسي مون ساڳئي لوڪل پارٽنر جي مدد سان پنهنجي نالي ٽريڊ لائسنس جي لاءِ درخواست ڪري ڇڏي هئي. حالتن اهڙو ڦيرو کاڌو، جو اَڄ به سمجهه ۾ نٿو اچي ته ڪيئن ٿيو اُهو سڀ! مجمودار جي غير حاضري ۽ ڪن بي قاعدي ڪمن جي ڪري هن جي نالي وارو ٽريڊ لائسنس ڪئنسل ٿي ويو ...
ڌڻيءَ جي مهرباني چوان يا لوڪل پارٽنر جي مدد چوان ... لوڪل پارٽنر تي منهنجي اهڙي سنت ٿي ويئي جو هن منهنجي نالي لائسنس وٺي ڏيڻ ۾ ته مدد ڪئي پر مجمودار جو سيڙايل پئسو يڪدم ڏيڻو پيو تنهن لاءِ بئنڪ مان قرض ملڻ ۾ به مدد ڪئي.
دڪان ساڳيو ئي ”مهاراڻي اِسٽورس“ ... مون نالو بدلائي ”گرين گراس“ رکيو. مان مالڪ بڻجي ويس!
دبئيءَ ۾ ڏکن جا ڏينهن پورا ٿيا. مان پاڻ ”گرين گراس“ جو مالڪ بڻيس ته اِئين محسوس ڪيو هوم ڄڻ سالن جي قيد بعد رهائي ملي هئي. پنهنجو پاڻ اِسپانسر بڻيس ته دبئي وڌيڪ پنهنجي لڳڻ لڳي. سال کن پوءِ به پئسي جي تنگي ڏاڍي هئي. ”گرين گراس“ جو مالڪ هوس ته مزدور به. دڪان جي صفائيءَ کان وٺي وڏا وڏا ڪارٽن کڻي مٿي رکڻ ۽ اُتان لاهڻ هر ڪو ڪم پاڻ ڪندو هوس ... سال کن جي محنت مزوريءَ کان پوءِ جيئن آمدني وڌڻ لڳي تيئن وڌندي رهي آهي ... هاڻي ته ڀڳوان جي مهرباني آهي.
”بليپ تي آواز ٿو ٿئي. مون کي پڪ آهي ته پٽڙي ياد ڪيو آهي. بليپ تي گهر جو نمبر ئي ٿو ظاهر ٿئي. هڪ هٿ ۾ اسٽيئرنگ سنڀالي ٻئي هٿ سان گهر جو نمبر ٿو ڊائل ڪريان. منوج يڪدم فون کڻي چوي ٿو، ”پپا! تون ڪٿي آهين؟ مان توکي ڳولهيان پيو. دڪان به بند ٿي ويو آهي ...“
”باس! مون کي ٿورو ڪم ٿي پيو. بس هاڻي ڪار پارڪ پيو ڪريان. ٻن منٽن ۾ پهچان ٿو.“
”پپا! مميءَ جي ڪار D.H.L. جي بلڪل سامهون پارڪ ٿيل آهي. تون مميءَ جي ڪار ڀرسان ئي پنهنجي ڪار پارڪ ڪجانءِ.“
”او õ ڪي õ پٽ او õ ڪي“ رسيور رکي سبيتا جي ڪار ڳولهيان ٿو ۽ اُتي ئي پنهنجي ڪار پارڪ ٿو ڪريان. پٽڙي کي اهو ڏسي ڏاڍي خوشي ٿيندي آهي ته سبيتا ۽ منهنجي ڪار لڳولڳ پارڪ ٿيل آهي ... ڪيڏو معصوم آهي هن جو موهه!