8
اسان ڏاند جيئن جو تيئن جوٽيل ڇڏي ڏنا ۽ ڊوڙندا وڃي ميڙ ۾ شامل ٿياسين. سڀئي روڊ ڏانهن ڊوڙندا ٿي ويا ، ڪي پنڌ ڪي گهوڙن تي . هلندي هلندي هُو سڀني کي اهو ئي پئي ٻڌائيندا ويا ته ذريچيه کان ايندڙ ڪنهن اڻ واقف ، ڪنهن کي ٻڌايو آهي ته هتان جي نوجوانن سان ڀريل ٻه ٽرينون اسٽيشن تي پهچي چڪيون آهن . ڪنهن کي به اهو خيال نه رهيو ته انهيءَ افواهه جي تصديق ڪري وٺجي . هر شخص جي خواهش هئي ته اها خبر سچي هجي . هو ايتري عرصي کان انهيءَ ڏينهن جي اوسيئڙي ۾ هئا، جو ڪنهن کي به انهيءَ خوشخبريءَ تي شڪ نه ٿيو. اسان سڀ ڳوٺ جي انهيءَ پاسي کان گڏ ٿي وياسين، جتي جنگ کان اڳ نئون رستو ۽ نوان گهر ٺهڻ وارا هئا ! سوار گهوڙن تي ئي ويٺا رهيا جيئن چڱي طرح ڏسي سگهن ، باقي ماڻهو واهه جي مٿاهين ڪناري تي چڙهي ويا. ٻار وڻن ۽ نامڪمل جاين مٿان وڃي بيٺا. هر ڪو بي صبريءَ سان واٽ نهاري رهيو هو . هر ڪنهن پنهنجا سٺا سٺا خواب ٻڌائڻ شروع ڪيا.
اڄ جڏهن مان انهيءَ وقت بابت سوچيان ٿي ته مون کي احساس ٿو ٿئي ، ته جيڪڏهن سڄي دنيا جا ماڻهو پنهنجي نيڪ خواهشن ۾ انهيءَ نموني متحد ٿي وڃن جيئن ان وقت اسان پنهنجي ڀائرن، پيئرن ۽ مڙسن لاءِ گڏجي دعا گهري رهيا هئاسين ته دنيا ۾ وري ڪڏهن جنگ جو ڀنڀٽ نه ڀڙڪي .
رکي رکي اسان سڀ چپ ٿي پئي وياسين ۽ ڪنڌ هيٺ ڪري پنهنجن پيارن بابت سوچڻ ٿي لڳاسين . هر ڪوئي پنهنجي خوش خبري يا بدقسمتيءَ جي خبر ٻڌڻ جي انتظار ۾ هو. ڪير ڪير واپس ايندو؟ ڪير ڪيرگم ٿيل ۽ لاپتا هوندو؟ سڀني جي زندگين ۽ خوشين جو دارو مَدار انهن گهڙين تي هو. ايتري ۾ هڪ ڇوڪري ، هڪ وڻ مٿان ويٺي رڙ ڪئي ،”اچي ويا!“
سڀيئي بيٺل ڄڻ هڪ هنڌ پنڊ پهڻ ٿي ويا ۽ سڀني گڏجي ورجايو، ”اچي ويا!!“ پر پوءِ خاموشي ڇانئجي وئي . تنهن کان پوءِ اوچتو سڀني کي هڪ ئي احساس ٿيو ، سڀني اُتاولائيءَ مان هڪڙو ئي سوال ڪيو، ”ڪٿي آهن!؟“ پوءِ وري خاموشي ڇانئجي وئي . رستي تي گهڻو پرتي هڪ ڇڪڙو نظر آيو ، جيڪو تيزيءَ سان هلندو پئي آيو. ڳوٺ جي رستي ڀرسان پهچي ڇڪڙو بيٺو ۽ ٽپو ڏيئي هڪ سپاهي لٿو. فوجي ٿيلهو ۽ اوور ڪوٽ ڪلهن تي رکي هن گاڏي واري کي الله واهي چيو ۽ اسان ڏانهن وڌيو. اسان سڀئي پنڊ پهڻ لڳا سپاهيءَ کي ڏسڻ لڳاسين. اسان سڀ ڪنهن معجزي جا منتظر هئاسين . اسان کي يقين نٿي آيو جو اسان گهڻن سپاهين جي اوسيئڙي ۾ هئاسين پر آيو فقط هڪڙو! سپاهي هلندي هلندي بيهي رهيو ۽ اچرج منجهان پنڊ پهڻ ٿيل ميڙ کي ڏسڻ لڳو. شايد هو سوچي رهيو هو ته هي ڪير آهن؟ پنڊ پهڻ ڇو ٿي ويا آهن ۽ هتي ڪنهن جو انتظار ٿا ڪن؟ هن پُٺِ ورائي ڏٺو، پر رستو ويران هو. هن وري هلڻ شروع ڪيو ، وري ترسيو ۽ پوئتي ڏٺائين . ايتري ۾ هڪ ننڍڙي ٻارڙي ، جنهن جا پير به اگهاڙا هئا ۽ جيڪا مون کان ٿورو اڳڀرو بيٺي هئي ، تنهن زور سان رڙ ڪئي . ”ادا! هي ته منهنجو ڀاءُ آهي آشير علي. ادا !!“ هوءَ سٽ ڏيئي پنهنجو مٿي جو رومال لاهي ڀاءُ ڏانهن ڀڳي .
رب ٿو ڄاڻي ته هن پنهنجي ڀاءُ کي ڪيئن سڃاتو پر سندس رڙ اسان سڀني کي رائفل جي گوليءَ جيان ڇرڪائي سجاڳ ڪري وڌو. ٻيا ٻار سندس پويان ڀڳا.
”ها ها- هي آشير علي آهي!“
”اصل اهو ئي آهي!“ ميڙ رڙ ڪئي ۽ اسان سڀئي ڏانهنس ڊوڙياسين . ڪنهن اڻ ڄاتل زبردست طاقت اسان تي قبضو ڪري ورتو ۽ اسان کي سپاهيءَ ڏانهن گهليندي ويئي . اوچتو سپاهي سمجهي ويو ته هو پاڻ اسان جي نظرن جو مرڪز آهي . هو تيزيءَ سان اسان ڏانهن وڌيو.
جڏهن مان ميڙ سان گڏ ڊوڙيس ته مون کي لڳو ، ڄڻ فوجي ريل ڪڙڪو ڪري منهنجي ڀرسان لنگهي رهي آهي ، هوا مون کي ڌوڏي رهي آهي ۽ هڪ رڙ منهنجي ڪنن ۾ ٻُري رهي آهي،
”امان ... عليما...!“ ۽ ڦيٿا ٺَڪ ٺَڪ ڪندا منهنجي ڪنن جي ڀرسان لنگهي رهيا آهن .
جيڪي ٻه سوار سڀ کان اڳ سپاهي جي ڀرسان پهتا، انهن کانئس اوور ڪوٽ ۽ ٿيلهو ورتو. ٻين ٻن سوارن اتي پهچي کيس پنهنجي ٻانهن ۾ کڻي ورتو. اسان سڀ خاموشيءَ سان ڳوٺ روانا ٿياسين . عليما رکي رکي سُڏڪو ڀري ائين تڌو ساهه ٿي کنيو ، ڄڻ سندس ڦڦڙ تازي هوا لاءِ سِڪندا هجن . سندس مُنهن لهي ويو هو ۽ نظرون ڌرتيءَ تي هئس . مان ڄاتو ٿي ته عليما جي من ۾ ڇا آهي ۽ مان دل ئي دل ۾ کيس چئي رهي هيس، ”منهنجي پياري ڌيءَ! مان ڄاڻان ٿي ته اسان ٻئي جلد جدا ٿيڻ واريون آهيون . تون هاڻي ته قاسم جي موت کي قبول ڪري سگهين ٿي نه ! انهيءَ کان سواءِ ٻي ڪهڙي واهه آهي ؟ مئلن پٺيان مري نه وڃبو آهي . تون سڄي عمر وڌوا رهي نٿي سگهين . هر زمانو پنهنجي پڄاڻيءَ کي پهچندو آهي ، تون مون کي ڇڏي پنهنجي واٽ وٺي ويندينءَ . ائين ٿيڻو آهي ۽ انهيءَ کي ڪير به روڪي نٿو سگهي . مان تو سان ڪابه شڪايت نه ڪنديس ، تو کان ناراض نه ٿينديس ، تون پنهنجي قسمت جو لکيو پورو ڪندينءَ . قسمت ڪيڏي ظالم آهي ؟ جيڪر تون سمجهي سگهين ها مِٺي ته توکان ڌار ٿيڻ جو تصور مون لاءِ ڪيڏو ڏکوئيندڙ آهي ، پر جڏهن تون هلي ويندينءَ ته مان سدائين تنهنجي خوشيءَ لاءِ توکي دعائون ڪندي رهنديس . تون جوان ۽ سهڻي آهين . ڪڏهن نه ڪڏهن ته ڪو نوجوان اچي پهچندئي . جيڪڏهن اهو چڱو ڇوڪرو ثابت ٿيو ته ٻيو ڇا گهرجي؟ ڇا اهو تولاءِ قاسم جهڙو ثابت ٿيندو ؟ ڪجهه چئي نٿو سگهجي ، انهي معاملي ۾ مان تنهنجي ڪابه مدد نٿي ڪري سگهان . مان تو کي فقط ايترو عرض ضرور ڪنديس ته ڪڏهن ڪڏهن مون کي ياد ڪجانءِ . تو کان سواءِ هاڻي منهنجو دنيا ۾ ڪوئي ناهي . مان هن گهر ۾ اڪيلي آهيان، بلڪل اڪيلي آهيان . اڪيلائيءَ جي سوچ ئي مون کي ڪنبائي ٿي ڇڏي . مان ته پوڙهائپ ۾ پوٽي کي راند به نه کيڏائي سگهيس ، پر تو لاءِ شايد اهو ئي چڱو ٿيو جو بي اولاد آهين . منهنجي ڪنهن ڳالهه تي ڌيان نه ڏي . مون کي ڇاهي ، مان پوڙهي عورت آهيان. تون پنهنجي زندگي منهنجي خاطر ڇو برباد ڪرين؟ چڱي طرح سوچي مون کي پنهنجو فيصلو ٻڌاءِ . تون ضمير جي صفائيءَ سان هن گهر مان وڃي سگهين ٿي . مان سدائين تو کي ياد رکنديس ۽ تنهنجي ٿورائتي رهنديس“
اسان اڻپوري نئين رستي تان لنگهي رهيا هئاسين . مون قاسم ۽ عليما جي انهيءَ زمين کي ڏک مان ڏٺو ، جتي سندن نئون گهر اَڏجڻ وارو هو. پٿرن جو ڍير اڄ پنج سال گذرڻ کانپوءِ به پيو هو. ڪچيون سرون ٽُٽي ۽ وکري چڪيون هيون ، ديوارون ڊهي ويون هيون ۽ کِڙکين مان ٻوڙا مُنهن ڪڍيو بيٺا هئا. منهنجي دل ڀرجي آئي . اهي ماڻهو ڪيڏانهن ويا، جن هتي گهر جوڙي رهڻ جا خواب ڏٺا هئا!
عليما منهنجو هٿ جهلي مُرڪندي چيو ، ”امان، ايڏي ڏکاري ڇو آهين؟ ڇا هاڻي تو کي زندگيءَ تي ڪوبه اعتبار ناهي؟ صبر ڪري مُرڪي پئو امڙ. ڄاڻان ٿي ته اها ڏکي ڳالهه آهي پر تون ته منهنجي سپاهي ماءُ آهين . تون-“ هوءَ وڌيڪ لفظ چوندي لڄي ٿي وئي ۽ چيائين ، ”بهرحال، مان تو کي پنهنجو آدرش سمجهان ٿي . اچ ، هتي ويهي ڳالهيون ڪيون.“
هاڻي موقعو اچي رهيو آهي ، مون سوچيو هاڻي هي چوندي ته مان تنهنجي گهر مان وڃي رهي آهيان . هن ۽ پنهنجي لاءِ رحم جو احساس مون کي ويڙهي ويو. مون ڏڪندڙ آواز ضبط ڪندي چيو، ”ها هتي ويهي ڳالهايو ٿا.“
اسان ٻيئي سَسُ- نُنهنَ پنهنجي پنهنجي مسقتبل جو فيصلو ڪرڻ لاءِ روڊ جي پاسي تي هڪ مَٿڀَري هنڌ تي ويهي رهيونسين . عليما ڪنڌ هيٺ ڪري ٿڌو ساهه کنيو ۽ چيائين، ”چڱو ٿيو امڙ ، منحوس لڙائي ختم ٿي وئي . مان سمجهان ٿي تون اسان ٻنهي جي آئيندي بابت سوچي رهي آهين . هوءَ ٿوري دير لاءِ چپ ٿي ويئي ، مان به خاموش رهيس . پوءِ ڪنڌ کڻي هن پنهنجون اکيون منهنجي اکين ۾ کُپائي ڇڏيون . نرميءَ سان مرڪي چيائين ، ”رنج نه ڪر امڙ. تنهنجو خيال آهي ته خوشيءَ جو هڪ پل به هاڻي اسان جي ڀاڳ ۾ ناهي . اهو ئي پئي سوچين نه؟ پر مان ته اهو يقين ڪرڻ لاءِ اصل تيار ناهيان ته اسان جي چئني مردن مان هڪ به جيئرو نه موٽندو. نه امڙ، وچ ۾ نه ڳالهائجانءِ ، منهنجي ڳالهه ڌيان سان ٻڌ . تو کي انهيءَ نموني دلاسو ڏيڻ مون لاءِ وِتَ کان وڏي ڳالهه ٿيندي ۽ نه مان پاڻ کي دوکو ڏئي رهي آهيان ، پر امڙ! منهنجي ڳالهه تي اعتبار ڪر. منهنجي دل ٻولي ٿي ته جينڪ ضرور واپس ايندو. اسان کي فقط سندس گم ٿيڻ جو اطلاع مليو آهي ، جنهن جو مطلب آهي ته هو زندهه آهي . سندس لاش ڪنهن به نه ڏٺو آهي . اهو به ته ٿي سگهي ٿو ته کيس دشمن قيد ڪري ڇڏيو هجي يا مورچي جي ٻئي پاسي وڃي وڙهڻ ۾ مصروف ٿي ويو هجي ۽ هڪ ڏينهن اوچتو گهر موٽي اچي ! هر ڳالهه ممڪن آهي امان . تون ڏسجانءِ، هڪ ڏينهن هو اوچتو موٽي ايندو. سندس انتظار ڪر امڙ، وقت کان اڳ ويچاري کي مرحوم نه سمجهه . تو پاڻ اهڙا اڻ ڳڻيا قصا ٻڌا هوندا ته نه فقط گم ٿيل، پر جن کي مئلن جي فهرست ۾ شامل ڪيو ويو هو ، سي به جيئرا جاڳندا موٽي آيا! پاسي واري ڳوٺ ۽ زرد ميدان جي قزاقن وٽ ٻارهي جون رسمون به پوريون ٿي چڪيون هيون پر مرڻ وارا موٽي آيا. انتظار ڪر امڙ! اسان چڱو انتظار ڪيو آهي پر اڃا ٿورو صبر ڪر ۽ منهنجي ته اصل ڳڻتي نه ڪر. هن وقت تائين مان تُنهنجي نُنهنَ هئس ، هاڻي تُنهنجي سڀني پٽن جي جاءِ تي تُنهنجو پُٽُ ٿي ڏيکاينديس .“ عليما خاموش ٿي ويئي . گهڻي دير تائين اسان ڪجهه به نه ڳالهايو.
مان جينڪ جي موٽڻ جي خيال ۾ گم ويٺي هيس جو عليما سانت کي ٽوڙيو ۽ مون کي ياد ڏياريائين ته ٻنيءَ تي اڃا ڪم رهيل آهي، ”هل امڙ ! جلدي ڪر ، نه ته زمين سُڪي ويندي.“
اسان ٻنيءَ تي موٽي آياسين . هَرَ ٻَڌل ڏاندَ گاهه چري رهيا هئا. عليما انهن کي هَڪلي آئي ۽ هَرُ هلائڻ شروع ڪيائين . اسان انسانن جون حاجتون ڪيتريون محدود آهن ... نرمي ۽ مهربانيءَ جو هڪڙو لفظ اسان کي قبر جي ڪنڌيءَ تان واپس آڻي سگهي ٿو! عليما به هڪدم جنگ کان اڳ واري چنچل ڇوڪري ٿي پيئي . کل ڀوڳ ، هلڻ چلڻ ، هر ڳالهه ۾ سندس پراڻي چنچلتا موٽي آئي . هن پنهنجي صدري لاهي هيٺ ڦٽي ڪئي، مٿي جو رومال پوئتي ڪيائين ۽ ڏاندن کي هڪلڻ لڳي، ”اڙي او ڀورا! اڳيان هل، اڙي او- وارو ڪر. شاباس.“ هوءَ چهبڪ لوڏي مرڪندي رهي.
سڌي سنئين حقيقت آهي ته انهيءَ نموني عليما پوري ڪوشش ڪري رهي هئي ته جيئن مان زندگيءَ ۾ وري دلچسپي وٺڻ لڳان . هَرُ ڪاهيندي ڪنهن ڪنهن مهل پُٺِ ورائي هن ڪو دلچسپ جملو ٿي چيو. اسان ڪم شروع ئي مس ڪيو هو ، جو برسات لهي پيئي . اڳ ۾ ايڪڙ ٻيڪڙ ڦـُڙيون پيون ۽ پوءِ برسات زور وٺي وئي .
”پسي وينداسين، هل ڇپري ڏانهن هلون.“ مون عليما کي چيو.
”ڳڻتي نه ڪر امڙ، اسان رجي ٿوروئي وينداسين.“ هن ٻارن جيان ٽهڪ ڏيئي، ڏاندن کي اڳتي وڌايو.
سندس چنچلتا ڏسي مون سوچيو، منهنجي پياري راڻي! تون ڪيڏو خوش هجين ها ... زندگيءَ تو سان ڪهڙو ڪلورُ ڪيو!
هاڻي مان سوچيندي آهيان ته سندس چنچلتا مون لاءِ هئي ، جيئن مان پنهنجا ڏک وساري ڇڏيان . تيز برسات ۾ هن ٻانهون مٿي کڻي چيو هو، ” ڏس امڙ، برسات ڪيڏي وڻندڙ آهي . هن سال ڏاڍو ڀلو فصل ٿيندو. وس برسات ... وس برسات ... گڏجي ٿورو گوڙ ڪيون ...“ ۽ پنهنجو چهبلڪ ڏاندن مٿان لوڏڻ لڳي . شايد کيس اها به خبر نه هئي ته پاڻي ۾ بيهي ٽهڪ ڏيندي ۽ گيت ڳائيندي هوءَ ڪيڏي سندر لڳي رهي هئي . ڪپڙا سندس سهڻي جسم سان چنبڙي پيا هئا، سندس ڳل ٻهڪي رهيا هئا ۽ اکيون چمڪي رهيون هيون هئس . او جنگ ! تو لعنت هجي .
جڏهن برسات پنهنجو سڄو زور لائي اڳتي وڌي وئي ، تڏهن عليما به خاموش ٿي وئي . درياهه جي مٿان لنگهندڙ وسندڙ ڪڪرن کي ڏسي سندس مُنهن لهي ويو ۽ هوءَ گـَهٽجندڙ برسات جي آواز کي ڏاڍي ڌيان سان ٻڌندي رهي . شايد هوءَ سوچي رهي هئي ته برسات به زندگيءَ جي انهن خوشين جيان آهي ، جيڪي تيزيءَ سان گذري وينديون آهن. جڏهن سندس نظرون مون سان مليون ته هو ٻيهر مُرڪڻ لڳي.
”ڏاڍي چڱي موقعي تي ڇنڊو پيو آهي . هاڻي اسان کي مڪئي پوکڻ کپي .“ تنهن کان پوءِ هوءَ گهر ۾ وئي ۽ مڪئيءَ جي ٻج جي بالٽي کڻي آئي . هن پاڻيءَ سان ڦوڪيل ٻجن جي مُٺِ ڀري زمين تي ڇٽي ۽ چيائين، ”امان ، مان سچ ٿي چوان هي مڪئي کائڻ لاءِ جينڪ هتي موجود هوندو.“