5
اڄ مان توهان کي هڪ نثراڻو نظم ٿو ٻڌايان:
سمنڊ ڪناري زرد شامَ ويل ،
هڪ معصوم چهري واري،
ڪنهن جي اوسيئڙي ۾،
وشال سمنڊ ڏانهن نهاري ٿي.
اُنَ جي اکين ۾ آس جا ڪڪر،
مونکي ڏسڻ ۾ اچن ٿا.
سندس ئي قدمن جا واريءَ تي ٺهيل نشان،
ڪجهه ٻڌائين ٿا
جيئن سمنڊ جون لهرون ڪناري کي
ڀاڪر ۾ ڀرڻ لاءِ
وڏي چاهه وچان
منزل جي طرف وڌن ٿيون
پهچڻ کانپوءِ
هميشه جي لاءِ ڪناري کي
ڀاڪُر ۾ ڀري نه سگهيون
هوءَ ان منظر کي ڏسي ڇرڪي پئي
هُنَ جي اکين مان ڳوڙها لارون ڪري
وهڻ لڳا
هوءَ تنها ۽ اڪيلي ـــ اداس واپس وڇي ٿي
پنهنجي يادن ۽ آسن جا سفينا
سمنڊ ۾ ٻوڙي هلي وڃي ٿي .
سمنڊ ڪناري واريءَ جو گهرُ.....
دوستو!
اسان جي سماج ۽ آس پاس ۾ اهڙا ڪردار به هوندا آهن جيڪي صبح کان وٺي شامَ تائين ماڻهن کي ويڙهائڻ، غلط فهميون پيدا ڪرڻ ۽ لڳائي بُجھائيءَ جي ڪم ۾موصوف نظر ايندا آهن. هڪ ماڻهوءَ جي ڳالهه ۾ پنهنجي مطلب جا مرچ مصالحا وجھي ٻين تائين پهچائي پوءِ نتيجي ٻڌڻ، ڏسڻ جا منتظر رهندا آهن. اها نهايت گندي ۽ ڪرڀائتي عادت آهي. چون ٿا ته هڪ ضرورت مند ڪنهن بزرگ وٽ ويو اتفاق سان ان بزرگ جا هٿ خالي هئا، سائل بنا ڪنهن حاصلات جي هٿين خالي واپس هليو ويو ۽ ٻاهر ان بزرگ جي شانَ ۾ گستاخانه جملا ڳالهائيندو پئي ويو. ڀرسان گذرندڙ هڪ همراهه سندس ڳالهيون ٻڌيون ته سڌو بزرگ جي هُجري ۾ داخل ٿيو ۽ بزرگ کي چيائين: سائين، جيڪو ماڻهو هاڻي هاڻي اوهان جي هُجري مان نڪتو اهو اوهان کي بدشد پيو ڳالهائي ـــ بزرگ کيس نهايت اطمينان سان جواب ڏنو ته بابا. ان ماڻهوءَ کان وڌيڪَ تون مون لاءِ خراب ۽ خطرناڪ آهين ڇو ته هُنَ مون لاءِ هوا ۾ تير اڇلايا آهن ۽ تون اُهي هوا مان کڻي اچي منهنجي سيني ۾ هنيا آهن ڪيڏي نه هدايت، نصيحت ۽ سمجھاڻي آهي ان عبارت ۾ ـــ اسان کي کپي ته معاشري ۾ منفي سوچ بجاءِ مثبت سوچ سان پنهنجو ڪردار ادا ڪيون نفرت بجاءِ محبتن جو ٻچ ڇٽيون.
لفظ بهار ڪيڏو نه وڻندڙ ۽ دل ڇهندڙ لفظ اهي، بهار جي اچڻ سان گلستان جو رنگ ۽ روپ ئي بدلجي ويندو آهي. وڻن جا پن پنهنجو پيلو ويس لاهي مخملي سائي چهچ رنگ جا لباس اوڍيندا آهن، وڻن تي خوشحالي اچي ويندي آهي، جتي سَرءُ رت اُداسيءَ ۾ ٻڏل هئي ان تي رنگ برنگي پکين جي مٺڙين لاتين جو واسو ٿي ويندو آهي، ڪوماڻيل گل ٽڙي پوندا آهن، سر سبز ٽاريون خوشيءَ وچان جھومي پونديون آهن، ساوا پن هوا جي کينچل سان ڪڏهن هڪ طرف ته ڪڏهن ٻئي طرف جھومي رهيا هوندا آهن، گهر جي بند ماحول مان نڪري ٻاهر ڏسبو ته جھرڪين جي چرچر مان به خوشيءَ جو تاثر ظاهر پيو ٿيندو، ڪوئل پنهنجي سريلي انداز ۾ بهار رُت جا گيت پئي ڳائيندي، چشمن مان بهار رت ۾ صاف ۽ شفاف پاڻيءَ جو وهڪرو جاري ٿي ويندو آهي، ٿڌڙي هير دل کي وڻندڙ محسوس ٿيندي آهي، گلن جي جهومڻ سان بهار ۾ ائين محسوس ٿيندو آهي ڄڻ هو پاڻ ۾ ڪچهري ڪري ٽهڪ ڏئي رهيا هجن، مکڙيون ماڪ ڀنل رقص ۾ مصروف ٿي وينديون آهن، هر پکي خوشيءَ وچان ڳائيندو آهي ۽ اهي بهار اچڻ جي خوشي ۾ مالڪ سائين جا شڪر ادا ڪري رهيا آهن ۽ ان جي حمد و ثنا ۾ مصروف آهن.
الا هُو اَلا هُو.......
سامعين!
بهار ۾ اڪيلي ويهڻ بجاءِ پنهنجن دوستن عزيزن ۽ پيارن سان گڏ ويهي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ڪچهري ڪرڻ تي دل چوندي آهي، هر ڏسا خوشيءَ جو ئي احساس ٿيندو آهي، ماڻهن جي دلين ۾ بهار ۾ نئون جوش نئون وِلوِلو ۽ نئون خون جوش ۾ ايندو آهي، چهرا هشاش بشاش نظر ايندا آهن، ڪنهن باغيچي ۾ وڃو ته چؤ طرف گلن جي خوشبو روح کي هڪ نئين تازگي بخشيندي آهي، زماني جا ڏک بهار اچڻ سان پنهنجو پاڻ ئي دور ٿي ويندا آهن، هر طرف ساوڪ اکين کي نئين جوت ۽ خوبصورت منظر دل کي باغ و بهار ڪري ڇڏيندا آهن.
تو تان سِرُ جي نثار ٿي ويندو
هلڪو ڪيڏو نه بار ٿي ويندو
تنهنجي ڪاوڙ سان آ خزان ئي خزان
تون جي مرڪين بهار ٿي ويندو
بهار ۾ چؤ ڏسا عجيب منظر هوندا آهن، نوان نوان گل ڦٽي رهيا هوندا آهن، مکڙيون مرڪي رهيون آهن هونديون، اهي گل ان وقت اڃا به ڪجهه وڌيڪَ سهڻا لڳندا آهن جڏهن ماڪ جا ڦُڙا انهن جي مٿان موتين وانگر جڙيل هوندا آهن. بهار جي مند ۾ هلڪي هلڪي خوشبو دل ۽ نظر جي سڪون جو سبب ٿيندي آهي، بهار رُت دل کي راحت ۽ سڪون جي نعمت عطا ڪري رهي هوندي آهي بهار جي اچڻ سان طبيعت مان مايوسي دور ٿي ويندي آهي.
او سڄڻ! اچ ته بهارن ۾ ملون.....
سامعين!
چوندا آهن ته پيار جڏهن حاصل ٿي وڃي ته سکن جي سيج آهي پر اهو ئي پيار جڏهن سخت طبيعت، بي رخي ـــ بي وفائي ۽ بد اعتماديءَ جو شڪار ٿي ٿو وڃي ته پوءِ سُورن جو سمونڊ بڻجي وڃي ٿو ـــ هن دنيا ۾ پيار جا پياسا ماڻهو سڄي زندگي پيار جي ڳولا ۾ رلندا ۽ بَن بَن ڀٽڪندا آهن ته به ڪنهن کي پيار ناهي ملي سگهندو ـــ سچو پيار خوش نصيب ماڻهن کي ملندو آهي ـــ پيار انڌو ٿيندو آهي ـــ هو نه ته رنگ کي ڏسندو آهي ۽ نه نسل کي ـــ پيار نه عمر جي فرق کي ڏسندو آهي نه ذات پات کي ـــ پيار بس پيار ئي هوندو آهي. جنهن لاءِ حمل فقير چيو ته:
حمل چئي هڪ ڏينهن مون ويهي ڪيو ويچار
ته دل لڳي دوستيءَ جو ڇا ملهه آهي مقدار
ته اندر مان عقل چيو. نقطو هي نروار
لڳي ته لک هزار ـــ جي ٽُٽي ته ٽڪو ئي نه لهي
پيار ناهي ڪبو پيار ٿي ويندو آ.
سائين، عورت، بظاهر ته چئن اکرن جو هڪ لفظ اهي پر عورت پنهنجي وجود ۾ پوري ڪائنات سمائي ٿي. عورت جي وجود سان ڪائنات جا رنگ آهن. عورت پنهنجي پنهنجي روپ ۾ حيثيت ۾ هڪ الڳ مقام ۽ اهميت جي مالڪياڻي آهي. عورت جي باري ۾ اسان ۽ اوهان ڪيترن ئي ڏاهن جا قول ٻڌا به آهن ۽ پڙهيا به آهن. مثلاً امرتا پريتم چيو ته: ”عورت جو ڪو به گهر نه هوندو آهي“ ـــ مونکي امرتا پريتم جو اهو جملو سمجھڻ ۾ ذرا دقت ٿيندي آهي ته هن اهو جملو ڪهڙي حوالي سان چيو آهي.
هڪ ڏاهي چيو ته: ”ڏاهي ماڻهوءَ جي تعريف ان جي غير موجودگيءَ ۾ عورت جي تعريف ان جي سامهون ڪندا ڪيو: ”هڪ ڏاهي جو وري عورت بابت عجيب قول آهي ته: حسين عورت اکين لاءِ جنت، دل لاءِ دوزخ ۽ کيسي لاءِ تباهي هوندي آهي. هڪ ڏاهي ڪهڙي نه ڀلي ڳالهه ڪئي آهي ته: ”عورت جا لڙڪ ان جي مسڪراهٽ کان وڌيڪَ اثرائتا ۽ وڻندڙ هوندا آهن.
محترم دوستو!
انسان جي اندر ۾ هڪ ڪائنات سمايل آهي، هڪ دنيا آباد ٿيل آهي. ضرورت آهي ته اسان پنهنجي گريبان ۽ اندر ۾ جھاتي پائي ڏسون، جن ماڻهن پنهنجو پاڻ سڃاتو آهي ۽ پنهنجي اندر ۾ موجود صلاحيتن ۽ قابليتن کي پرکي، انهن کي بروئي ڪار آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ـــ پنهنجي زندگي ٻين لاءِ وقف ڪئي آهي، اهي فرد نه پر ادارا بڻجي ويا آهن ـــ اصل ڳالهه فرد جي نه پر ان جي ڪردار جي آهي ـــ بيبي فاطمة الزهرا جن جو قول آهي ته: ”موت انسان کي ايندو آهي ـــ انسان جي ڪردار کي نه“. انسان جو ڪردار به ان گلاب جي گل مثل هوندو آهي جيڪو هڪ ڀيرو ڇڻي ويندو آهي ته ٻيهر جُڙي نه سگهندو آهي ـــ جيستائين گُل پنهنجي ڏانڊيءَ سان جُڙيل ۽ چنبڙيل هوندو آهي ته ان جي رنگ ۽ خوشبوءِ ۾ اضافو ٿيندو رهندو آهي پر جڏهن اهو گل جُدا ڪيو ويندو آهي ته اهو پنهنجو، رنگ ۽ خوشبوءِ وڃائي ويهندو آهي ـــ پنهنجي ڪردار کي پاڪيزه ۽ بلند رکو.
انسان جي عظمت کي......
انسان جي ڪردار جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ـــ انسان جي ڪردار کي سڀ کان وڌيڪَ اهميت حاصل آهي، ٻين جي خدمت ڪرڻ ـــ ٻين کي ڪم اچڻ ـــ اهو جذبو انسانيت جي معراج ـــ انسانيت جي سونهن ۽ انسانيت جو فخر آهي ــ پنهنجي لاءِ ته سامعين هر ڪو جيئي ٿو، مزو تڏهن آهي، جڏهن ماڻهو ٻين لاءِ جيئي ـــ اهي ماڻهو جن جي زندگي ٻين ماڻهن جي خدمت ۾ گذري ٿي ـــ اهي مرڻ کانپوءِ به زندهه رهندا آهن ـــ ماڻهو انهن کي مرڻ کانپوءِ به عزت احترام ۽ پيار محبت سان ياد رکندا آهن. پنهنجي لاءِ ته جانور به جيئندا آهن جيڪو ٻين لاءِ جيئي ٿو، پاڻ کي اهنج ۽ تڪليف ۾ رکي ٻين لاءِ راحت ۽ سهوليت جو سبب بڻجندڙ ماڻهو ئي ماڻهپي وارا آهن.
مٽيءَ جا هي ماڻهو......
سائين!
خوشي ۽ ڏک يا درد انسان جي سڪي جا ٻه پاسا آهن. درد انسان جو ساٿي هوندو آهي. درد کي انسان کان جدا ڪرڻ ممڪن ئي ڪونهي. ڪنهن چيو ته: درد ڪڏهن به اڪيلو ناهي ايندو ـــ درد کي دل هوندي ئي ڪونهي ـــ اهو به چيو ويندو آهي ته اها دل ناهي، جنهن ۾ درد ناهي ـــ ڪن ماڻهن جي دردن سان دوستي ٿي ويندي آهي ـــ هنن کي خوشيون راس ناهن اينديون. ڀوڳنائُن بنا جيون گذارڻ جا عادي ناهن هوندا. درد ماڻهوءَ جي وجود کي اندران کوکلو ڪري ڇڏيندو آهي، ڪي ماڻهو اندر جو درد دل ۾ لڪائي چپن تي مصنوعي مرڪ آڻي، اهو محسوس ڪرائيندا آهن ڄڻ هو دردن کان آجا آهن ڪنهن شاعر چيو ته:
درد ڀاڪُرَ ڀري به مرڪيو مون
ٽهڪ ڏئي سک مگر نه پاتو تون
هر دفعي هڪ نئون تجربو هو
ڪاوڙياسون جڏهن ۽ پرتاسون
درد دل اندر نه ڌارجي......
سائين!
ڳالهه درد جي پئي هلي ـــ درد ڀلي انسان ٻين اڳيان نه اظهاري ـــ ڀلي زبان سان ان جو اقرار نه ڪري پر درد ٽهڪندر پاڻيءَ وانگر جڏهن اکين مان وهڻ لڳي ته ان جي قطري قطري ـــ ڦڙي ڦڙي مان درد جي جھلڪ ۽ صورت نظر اچي ويندي آهي ـــ مگر محبوب جو درد سڀ کان منفرد درد هوندو آهي ـــ تڪليف ان کي ٿيندي آهي درد اسان محسوس ڪندا آهيون ـــ هڪ سچو ماڻهو معاشري جي هر فرد جي درد کي پنهنجو درد سمجھندو آهي اهو ماڻهو ئي دراصل عظيم هوندو آهي ـــ هڪڙا درد وند ماڻهو ٻين جو درد شيئر ڪندا آهن پر سامعين اسان جي چوڌاري اهڙا ماڻهو به هوندا آهن جيڪي ٻين کي درد ڏئي پاڻ ڏاڍي خوشي محسوس ڪندا آهن. پر جڏهن انهن کي پاڻ درد وڪوڙي ويندا آهن ته سندن چپن تي سينگار علي سليم جا ڳايل هي ٻول ٻُرندا آهن.
دردن دل آزاري سائين.....
سامعين!
اسان جي سماج ۾ ڪي ڪردار اهڙا ته امر بڻجي ويندا اهن جن جي شخصيت، ڪردار ۽ صلاحيتن جو چرچو سالن ۽ صدين تائين هر ڪنهن جي چپن تي هوندو آهي ـــ سيد صالح محمد شاهه عرف فتح خان ــ اڄ ان سنڌ جي عظيم ڪردار فتح خان جي پهرين ورسي آهي ـــ اڄوڪي ڏينهن تي گذريل سال، ان عظيم فنڪار جي وفات سان خوشين جا سمورا پل ڏکن جي ور چڙهي ويا. سمورا فضا سوڳوار ٿي وئي. گهر، اوطاقون، وستيون، واهڻ ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي اسٽوڊيوز ۾ ڄڻ راڪاس گهمي ويو. سنڌ ڌرتيءَ جي فن جو سرواڻ ـــ هڪ انمول انسان سنڌين جي دلين مٿان اڌ صديءَ تائين راڄ ڪندڙ، محبوب شخصيت صالح محمد شاهه جنهن جو خال صدين تائين ڀرجڻ مشڪل بلڪه نا ممڪن آهي. فتح خان وٽ لفطن جي کاڻ هوندي هئي، هو لوڪ ڏاهپ جو اڻ کٽ خزانو هوندو هو ـــ فتح خان جي لفظ لفظ مان سنڌ جي مٽيءَ ـــ تهذيب ۽ ثقافت جي خوشبوءِ ايندي هئي. هو تمام گهڻو پڙهيل ڪونه هو پر پوءِ به وٽس علم جو اڻ مَيو خزانو هوندو هو ـــ سيد صالح محمد شاهه جهڙا پُرجھيل، ڏاها، دانشور ۽ لفـطن ۽ فن جا جادوگر صدين کانپوءِ پيدا ٿيندا آهن. اڄوڪي پروگرام ۾ لطيف سرڪار جو هي ڪلام ڏاڏي فتح خان جي نالي.
هُو جي ويڙا مون سي......
سامعين!
اسان جو پيارو دين ۽ عالمگير مذهب اسلام، جنهن ۾ زندگي گذارڻ جا سڀ طور طريقا ـــ واٽون ۽ گس نهايت واضح نموني ٻڌايا ۽ سمجھايا ويا آهن ـــ هاڻي اسان تي آهي ته اسان سڌيءَ واٽ تي هلي ڪاميابي ماڻيون يا غلط راهه تي هلي ڀٽڪي وڃون. اسلام اخلاق ۽ ادب وارو مذهب آهي. اخلاق جي اها تقاضا آهي ته جيڪڏهن ڪا چڱي ـــ فضيلت واري، اخلاق ۽ ڪردار جي تعمير واري ڳالهه ـــ ٻڌون ته اها فوراً ٻين تائين پهچايون اگر خراب، غلط يا گندي ڳالهه ٻڌون ته اها صرف پاڻ تائين ئي محدود رکون ـــ دوستو ـــ سٺي ڳالهه خوشبوءِ مثل هوندي آهي ـــ خوشبوـءِ کي ٻين تائين ڦهلائڻ گهرجي.
لفـظن جي آ پنهنجي خوشبوءِ.
سائين! گل جو انسان سان تعلق ڄمڻ کان وٺي مرڻ تائين آهي. گل جو نانءُ کڻندي ئي خوبصورتيءَ ۽ خوشبوءِ جو احساس ڦٽڻ لڳندو آهي. تازي تحقيق مطابق زمين جي گولي تي لڳ لڳ ساڍا ٽي لک اهڙا وڻ ـــ وليون ـــ ٻوٽا يا ٻوٽيون آهن جن ۾ گل ٿيندا آهن ـــ پيار جي اظهار لاءِ اڪثر گل جو استعمال ڪيو ويندو آهي ـــ گھوٽ جي موڙن کان وٺي ڪنوار جي گجرن تائين گلن جو استعمال ٿيندو آهي ـــ گلاب جي گل کي گلن جو سردار چيو ويندو آهي. هڪ گل کي حاصل ڪرڻ لاءِ نه ڄاڻ ڪيترن ڪنڊن سان منهن ڏيڻو پوندو آهي. اوهان کي خبر آهي ته اسان جي ملڪ پاڪستان جو قومي گل چنبيلي آهي جنهن کي ياسمين به چيو ويندو آهي ـــ مونکي ان وقت اهو ڏسي ڏاڍو ڏک ٿيندو آهي جڏهن ڪنهن سياسي اڳواڻ جي آمد يا ڪنهن شخصيت مٿان مڻن جي حساب سان گل نڇاور ڪيا ويندا آهن پر اهي گلن جون پتيون بي درديءَ سان ماڻهن جي پيرن ۽ بوٽن هيٺان لتاڙبيون رهبيون آهن ـــ گلن جو ذڪر جاري آهي اچو ته هڪ اهڙو ئي گيت ٻڌون جنهن ۾ گلن جو ذڪر آهي.
گل کپاءِ نه مالهي.....
سائين!
گلن جا بيشمار نمونا ۽ قسم ۽ نالا آهن. مثلاً گلاب، چنبيلي، مگرو، موتيو، سورج مکي، للي، ڊيفوڊيلس، رتن جوت، نرگس، آئرس، گينڊو، رات جي راڻي، ڏينهن جو راجا، چمپا وغيره وغيره. ٿلهي ماڻهوءَ سان مذاق به ڪئي ويندي آهي. ”ادا يا ادي تون گل آهين، پر گوبيءَ جو گل“ گلن مان دوائن جو ڪم به ورتو ويندو آهي ـــ دوستو! گل پنهنجي ٻوٽي ۾ ئي سهڻا لڳندا آهن ـــ انهن کي بي درديءَ سان ٽوڙي مروڙي ـــ رستن تي ڦٽو نه ڪندا ڪيو ـــ گل سونهن جي علامت آهن. انهن جي حفاظت ڪيو. خاص ڪري پارڪن ۽ باغيچن ۾ جڏهن به وڃو ته گلن جي خوبصورتيءَ مان لطف اندوز ٿيو پر انهن جا ويري ۽ دشمن نه بڻجو.
گل اهڙيءَ طرح.....
سامعين!
هڪ سچو دوست ڳولهڻ ۾ اوهان کي ڀلي ڪيئي سال لڳي وڃن پر انهن سالن جي جاکوڙ کانپوءِ جيڪڏهن اوهان کي ڪو پُر خلوص دوست ملي وڃي ته ان کي وڃائڻ هرگز نه گهرجي. ماڻهو اڪثر ڪري غلط فهمين ۽ ننڍين ننڍين ڳالهين جي ڪري پنهنجا سٺا دوست وڃائي ويهندا آهن ۽ پوءِ پڇتائڻ لڳندا آهن ـــ ان لاءِ ئي ته سياڻن چيو آهي ته: ”دوست ۽ غلط فهمي هڪ دل ۾ نه ٿا رهي سگهن“ سچي دوست جي پرک ڏکئي وقت ۾ ٿيندي آهي ـــ پر سامعين هر ڪو ماڻهو اهو ته چاهيندو آهي ته کيس ڪو پر خلوص ۽ سچو، جانثار دوست ملي پر پاڻ سچو دوست ٿيڻ جي ڪوشش نه ڪندو آهي. هر ماڻهو جيئن اسان جو دشمن ناهي هوندو، تيئن هر هٿ ملائڻ وارو ماڻهو اسان جو دوست به ناهي هوندو ـــ سياڻا اهو به چوندا آهن ته دوست سان بحث نه ڪجي ڇو ته بحث جي نتيجي ۾ دوست هٿان نه وڃائجي وڃي ـــ پنهنجي دوست جي خوبين تي نظر ضرور رکو پر انهن جي خامين کي نظر انداز ڪندا ڪيو ـــ دوست ناراض ٿي وڃي ته پرچائڻ ۾ اوهان ئي اڳرائي ڪندا ڪيو ـــ ائين ڪرڻ سان ان دوست جي دل ۽ نظرن ۾ اوهان جي عزت وڌي ويندي گهٽبي ڪونه.
دوستو!
جهڙيءَ ريت آسمان جي چادر تي ڪروڙين ستارا ۽ سيارا پنهنجي پنهنجي مدار ۾ گردش ڪندا آهن ۽ اهي حَسين ۽ جميل ستارا ۽ سيارا آسمان کي حُسن بخشيندا آهن، بلڪل اهڙيءَ طرح هن زندگيءَ به ڪروڙين چهرا پنهنجي خيال ۽ پنهنجي پنهنجي ضرورتن جي مدار ۾ سرگرمِ عمل ـــ مصروفِ عمل ۽ مصروف سفر آهن چهرا ـــ سي به وري انسانن جا چهرا پنهنجي جاءِ تي هڪ عجيب داستان هوندا آهن ـــ انسان جو چهرو قدرت جو هڪ عظيم شاهڪار هوندو آهي ـــ چوندا آهن ته انسان جي چهري جو مشاهدو ۽ مطالعو، ڪتاب جي مطالعي کان تمام گهڻي دانائي ۽ حڪمت عطا ڪندو آهي ـــ زندگيءَ جي مکيه ڪتاب ۾ هر چهرو هڪ الڳ باب الڳ انداز ـــ الڳ تاثر ۽ هڪ الڳ عنوان رکندو آهي. ڪاـش ـــ اسان انسان جو چهرو پڙهڻ سان گڏ گڏ ان جي دل کي پـڙهڻ جي به صلاحيت رکندا هجون.
سامعين!
جنهن ملڪ، جنهن صوبي يا جنهن شهر ۾ اسان رهندا آهيون ـــ ان لاءِ ضروري آهي ته اسان ان بابت ڪجهه نه ڪجهه معلومات ضرور رکون ــ مان اڄوڪي پروگرام ۾ اوهان کي سنڌ صوبي جي مختلف ضلعن جي حوالي سان انهن جي آدمشُماريءَ جا انگ اکر ٻڌايان ٿو ـــ اڄ ڪلهه ته شايد ان ۾ اڃان به وڌيڪَ اضافو ٿي ويو هوندو پر هي گذريل ٻن سرڪاري آدمشمارين جا انگ اکر آهن.
آدم شُماريءَ جا انگ اکر
نمبر ضلعو 1988ع 2011ع
1. ڪراچي 9,856,318 2,11,42,625
2. حيدرآباد 14,94,866 34,29,471
3. ٽنڊو محمد خان 4,08,852 6,19,886
4. مٽياري 5,04,001 7,38,332
5. ٽنڊوالهيار 4,83,769 7,71,628
6. بدين 11,36,044 18,40,620
7. ٺٽو 11,13,194 18,19,132
8. ڄامشورو 5,82,094 11,76,969
9. دادو 11,06,717 20,74,443
10. لاڙڪاڻو 10,02,772 15,63,040
11. شڪارپور 880,438 13,47,414
12. قمبر شهدادڪوٽ 9,24,294 14,87,770
13. جيڪب آباد 741,910 1,568,651
14. ڪشمور ڪنڌڪوٽ 683,662 1,206,772
15. ميرپورخاص 9,05,935 14,83,498
16. سانگھڙ 14,53,028 19,05,188
17. ٿرپارڪر 9,14,291 16,93,528
18. عمر ڪوٽ 6,63,095 9,53,984
19. سکر 9,08,373 13,83,124
20. خيرپور 15,46,587 23,20,526
21. بينظير آباد 10,71,533 15,85,447
22. نوشهرو فيروز 10,87,571 16,21,780
23. گھوٽڪي 9,70,549 15,11,635
سائين!
نيڻن جي ديس ۾ ڳوڙهن جي آمد تڏهن ئي ٿيندي آهي جڏهن دل جي ڍنڍ تي ڪنهن جي يادگيرين جا پکي گهمڻ لڳندا آهن ۽ ماڻهوءَ جي من جو هر منظر اداس بڻجي ويندو آهي. سندس اکيون به اشڪبار ٿي وينديون آهن، سندس نگاهن جي آڏو ڪنهن جي تصور جي دنيا آباد ٿيڻ لڳندي آهي جنهن ۾ خبر ناهي ڪيتريون سندس محبوب جون محبوب ادائون سمايل هونديون آهن. الائي ڇو جڏهن دل جي ڍنڍ تي ڪو وڇوـڙي جو واءُ گھلندو آهي ته ان دل جي ڍنڍ تي ڪو پيار جو پکي ناهي لهندو ۽ ان ڍنڍ جو هر منظر به اجڙيل ۽ وکريل وجود جهڙو لڳندو آهي ۽ پيار جا پوپٽ به دل کان دور وڃي الائي ڪهڙي گلستان کي آباد ڪندا آهن ۽ پوءِ دل ۾ وڃي رهندو آهي فقط پرينءَ جي پيار جو يادگيرو ۽ تصور، اهو پرينءَ جو پيار ئي هوندو آهي جيڪو اندر جي آڪاش جو ستارو بڻجي ويندو آهي ـــ اهو پيار ئي هوندو آهي جيڪو انسان ۾ وڌيڪَ جيئڻ جو اُتساههُ پيدا ڪندو آهي، سبب بڻبو آهي ـــ پيار زندگيءَ جي نٽهڻ اس ۾ بڙ جي گھاٽي وڻ جيان محسوس ٿيندو آهي.
پيار پنهنجو پرين روشنيءَ جو سفر
سامعين!
ائين ڇو ٿيندو آهي جو جڏهن اسان جي دل اداس هوندي آهي ته هر طرف اداسي ۽ مايوسي نظر ايندي آهي، چاهي سڄو سنسار اوهان سان گڏ هجي پر پوءِ به اوهان پنهنجي پاڻ کي اڪيلو ـــ ويڳاڻو ۽ اداس سمجھندا آهيو. اهڙي عالم ۾ دل چاهيندي آهي. ڪو اهڙو ماڻهو هجي جنهن جي ڪلهي تي ڪنڌ رکي اهي سوڳواريون ونڊجن. سائينداد سانڌ چيو نه ته ”حال ـــ منهنجا پڇي، ڪوئي ڳوڙها اگھي، ڪو ته اهڙو هجي، ڪو ته اهڙو هجي“، اهڙي عالم ۾ دل اهو به چوندي اهي ته اکين جا بَندَ ٽُٽي پون ـــ نير وهندا رهن ــ ڳوڙها ڳڙندا رهن ڇو ته سامعين چوندا آهن ته روئڻ سان دل جو بار هلڪو ٿيندو آهي.
دل چوي ٿي روئجي....
سامعين!
اڄ ڪلهه جو دؤر نفسانفسي ــ وٺ وٺان ـــ هڻ هڻان ۽ ڊُڪ ڊوڙ وارو دؤر آهي ــ ڪنهن کي به ڪنهن سان بنا غرض جي ملڻ لاءِ ڪو وقت ئي ڪونهي ـــ رشتن، پيار، پنهنجائپ لاءِ اڳي جهڙو نه ته ڪو احترام رهيو آهي ۽ نه اهميت، انسان لاءِ ضروري آهي ته محبتن کي سلامت رکون. جيڪڏهن محبتون سلامت هونديون ته اسان به سلامت هونداسين.
پيار سلامت آهي جي....
نوجوان دوستو!
هي زندگي نالو ئي آهي چانسن ۽ موقعن جو. چانس هڪ ڀيرو هٿن مان نڪري ضرور ويندا آهن، پر ختم ناهن ٿيندا. ڪو موقعو اوهان کان هٿن مان نڪري وڃي ته اوهان مايوس بلڪل نه ٿيو. هٿن تي هٿ رکي ويهي نه رهو، جستجو ۽ ڳولا، محبت ۽ تڙپ ختم ڪري نه ڇڏيو. انسان موقعن جي تلاش ۾ هوندو آهي ته موقعا به انسان جي تلاش ۾ هوندا آهن. جڏهن هڪ سواري نڪري ويندي آهي ته ڪجهه انتظار کانپوءِ ٻي سواري به ته ملي ويندي آهي نه. اهو ضروري آهي دوستو ته مقصد ننڍو هجي يا وڏو ـــ منزل ويجھي هجي يا پري، ان کي حاصل ڪرڻ ۾ مشڪلاتون به پيش اينديون آهن ته وقت به لڳندو آهي پر جڏهن اها منزل ملي ويندي آهي ۽ مقصد حاصل ٿي ويندو آهي ته اهي سڀ تڪليفون انسان کان وسري وينديون آهن ـــ غلطين تي پڇتائڻ ضروري هوندو آهي پر ان پڇتائڻ کان بهتر اهو هوندو آهي ته انهن غلطين مان سبق سکي پنهنجي آئيندي کي سنوارڻ جا جَتن جاري رکجن. مايوسي گُناهه آهي. ڪنهن اردو شاعر چيو آهي ته:
پيوسته رهه شجر سي اميد بهار رکهه
ڏکڙيا ڏينهڙا ڏوري وڃبا....