7
هو به سهڻو آ ـــ تون به سهڻو آن
هو به روشن آهي ـــ تون به روشن آن
هو آسمان تي سڀ کان الڳ
تون دنيا ۾ سڀ کان نرالو
فرق صرف اهو آهي ته چنڊ نظرن جي سامهون هجڻ جي باوجود اسان کان گهڻو ڏور آهي ۽ تون نظرن کان پري هوندي به اسان جي دل ۾ رهين ٿو، لطيف جي ان شعر وانگر ته ڪي ويجھائي ڏور ـــ ڪي ڏور به اوڏا سپرين.
جيترو ويجھو تون آهين.
سامعين!
ڪجهه سٺيون ڳالهيون، ڪم واريون عبارتون ۽ با مقصد تحريرون اوهان جي گوش گذار ڪجن ته هر ڪوئي چاهيندو آهي ته ان کي ڪاميابي ملي پر جڏهن مسجد مان ڏينهن ۾ پنج دفعا ”حي عَلي الفلاح“ اچ ڪاميابيءَ جي طرف جو آواز ٿو اچي ته اسان ان آواز طرف توجهه ئي ڪونه ٿا ڏيون.
ڪنهن ڏاهي جو قول :
جيڪڏهن تون سج وانگر روشن ٿيڻ چاهين ٿو ته پهريان ان وانگر جلڻ به سک.
ٻئي ڏاهي جو قول:
سڀ خوبصورت ماڻهو لازمي ناهي ته سٺا هجن پر سٺا ماڻهو هميشه خوبصورت لڳندا آهن.
سامعين! حضرت علي رصه کان ڪنهن پڇيو ته ڀاءُ ۽ دوست ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ حضرت علي رضه جواب ڏنو، ”دوست هيرو هوندو آهي ۽ ڀاءُ سون هوندو آهي. ان ماڻهوءَ ٻيهر پڇيو ته قبلا هيري ۽ سون ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ حضرت علي رضه فرمايو ”سون ٽٽندو آهي ته ٻيهر ڳنڍجي سگهندو آهي پر هيرو ٽٽڻ کانپوءِ ٻيهر جُڙي نه سگهندو آهي ـــ ان ڪري دوستو! دوستيءَ جي رشتي جو احترام ڪندا ڪيو ـــ ڇو ته چوندا آهن هڪ ڪتاب 10 دوستن جي برابر هوندو آهي پر هڪ سچو دوست سڄي لائبريريءَ جي برابر هوندو آهي.
اچ ته دنيا کي ورهايون.....
سمنڊ تنهنجو ـــ ويرون منهنجيون
عرش تنهنجو ـــ تارا منهنجا
سج تنهنجو ـــ روشني منهنجي
باغ تنهنجو ـــ گل منهنجا
جسم تنهنجو ـــ روحُ منهنجو
چڱو هينئن ڪر سڀ ڪجهه تنهنجو
۽ تون منهنجو ـــ
ساجن تون، ساجن تون......
سامعين!
ـــ دل مٽيءَ مان نه ٺهندي آ ـــ اگر مٽيءَ مان ٺهي ها ته سندس وکرجڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ اچي ها.
ـــ دل شيشي مان به نه ٺهندي آهي. اگر شيشي مان ٺهي ها ته سندس ٽٽڻ جو آواز ضرور ٻڌڻ ۾ اچي ها.
ـــ دل پٿر جي به ٺهيل ناهي هوندي ـــ ايئن هجي ها ته سندس ڪِرڻ جو آواز ضرور اچي ها.
ـــ دل ميڻ مان به ٺهيل ڪونهي ـــ اُنَ جي ٺهيل هُجي ها ته سندس ڳرڻ ڏسي سگهجي ها.
ـــ دل واريءَ ــــ سيمنٽ يا ڪنڪريٽ مان به ٺهيل ڪونهي اگر ائين هجي ها ته ان ۾ پيل ڏار ڏسي سگهجن ها ـــ پر دوستو! دل ته محبت سان ٺهندي آهي ـــ دل ڀلي ٽٽي پوي وکري وڃي ـــ ڪري پوي ـــ ڳري وڃي، ڪجهه به ٿئي ان جو آواز ناهي ٿيندو پر رڳو اکين مان ڳوڙهن جو سمنڊ جاري ٿيندو آهي.
خوشيون مُبارڪ، دل منهنجي ٽٽي ته ڇا ٿيو.....
پيار ڪائنات جي هڪ اهڙي سگهه آهي جيڪا هڪ عام ماڻهوءَ کان ويندي هڪ بادشاهه، حاڪم ۽ حڪمران کي به پنهنجي اثر رسوخ سان قيد ڪري مجبور ۽ بيوس بڻائي سگهي ٿي. جيڪي ماڻهو جيل جي لوهين سيخن ۽ ڊگهين ديوارن کي ٽوڙڻ جي سگهه رکندا آهن اهي ماڻهو پرينءَ جي پاڇي مان اٿڻ جي سگهه نه ساري سگهندا آهن ـــ پر جڏهن پيار ڏيندڙ پرينءَ ۾ پيار نه رهي ـــ باوفا پرينءَ ۾ وفا نه رهي ته مجبوراً پرينءَ جي شهر کي ئي الوداع چوڻو پوندو آهي.
تنهنجي شهر کي چئي اڄ الوداع
سنڌ جي سدا ٻهڳڻ شاعر استاد بخاريءَ چيو:
وقت وهي ٿو تڪڙو تڪڙو تون به وڃين ٿو تڪڙو تڪڙو
ترسايان مان ڪنهنکي ڪنهنکي.....
دل به رني آ اک به رني آ پرچايان مان ڪنهنکي ڪنهنکي
واقعي هي وقت صدين کان پنهنجي مقرر رفتار سان روان دوان آهي ڏک جي ڳالهه اِها آهي ته اسان وقت جي رفتار سان گڏ هلي نه سگهندا آهيون ـــ اگر اسان وقت جي نزاڪت کي سمجھندي وقت ۽ حالت کي نظر ۾ رکندي پنهنجي زندگي گذاريون ته وقت ڪڏهن به اسان جي ڪم ۽ ڪردار کي مات ڏئي نه سگهندو ۽ اسان هن ڪائنات جا ڪامياب ترين انسان ليکباسين ـــ ڳالهه وقت جي نڪتي آهي ته وقت هاڻي اوهان ۽ اسانکي ان موڙ تي بيهاريو آهي ته سڀئي هڪ ٻئي کان موڪلايون.
اوهان کان هاڻي پنهنجي آ موڪلاڻي
ساٿيو!
زندگيءَ جو سمنڊ تمام وسيع، بي درد، ظالم ۽ تمام گهڻو پيارو آهي. ان جي ڪناري تي پهچو ته ڪيترائي ماڻهو ملن ٿا، چمڪندڙ واريءَ جهڙا ماڻهو، چهنبدار پٿرن جهڙا ماڻهو، خوبصورت وادين جهڙا ماڻهو ۽ انهن مان ڪجهه ته هٿ تريءَ تي ڄميل واريءَ جيان وقت جي وهڪري ۾ رڳو ترين تان ئي نه پر دل تان به لهي ويندا آهن. جڏهن ته ڪجهه خوشبوئن جهڙا ماڻهو اهڙا به هوندا آهن جن جي مٺي لهجي ۽ مخلصيءَ جي سڳنڌ هميشه اسان جي وجود ۾ سمائجي ويندي آهي ۽ دل چاهيندي آهي ته اهڙن ماڻهن سان گڏ گذارجي ۽ زندگيءَ جون سموريون ساعتون اهڙن سڳنڌ جهڙن ماڻهن لاءِ وقف ڪري ڇڏجن. پر اهو ته شايد ممڪن نه آهي ڇو جو هيءَ زندگي هڪ سفر آهي ۽ دنيا هڪ ريلَ جيان آهي جنهن ۾ سڀ ڪو مسافر جيان آهي ۽ وقت اچڻ تي سفر پوري ٿيڻ تي پنهنجي همسفرن کان موڪلائي هليو وڃي ٿو ـــ زندگي هڪ عارضي شيءِ جو نالو آهي انهيءَ جي ڪري اسان سڀني کي گهرجي ته هن زندگيءَ جي مختصر سفر ۾ دل مان نفرتن کي ڪڍي ڦٽو ڪريون، ڇو جو هيءَ مختصر زندگي ته محبتن لاءِ ئي ٿوري آهي.
سائين!
اوهان ڪڏهن اندازو لڳايو آهي ته فقط هڪ ڪلاڪ ۾ زمين ۽ دنيا جي گولي تي ڇا ڇا ٿو ٿئي ـــ نه ني؟ ته پوءِ ٻڌو.
دنيا جي هڪ ڪلاڪ ۾ سرڪاري توڙي خانگي هڪ ڪروڙ نَو لک خط لکيا وڃن ٿا. سڄي دنيا ۾ هڪ ڪلاڪ اندر 21 لک مڻ تماڪ ڇڪيو ٿو وڃي. هڪ ڪلاڪ ۾ 17 سؤ ڪارون ٺهي تيار ٿيون ٿين. دنيا ۾ هڪ ڪلاڪ اندر ٻه لک ٽن کنڊ تيار ٿي ٿئي. هڪ ڪلاڪ ۾ پنج هزار 8 سؤ 80 ٻار ڄمن ٿا ۽ ان عرصي ۾ وري دنيا ۾ 4630 مرد ۽ عورتون توڙي ٻار مرن به ٿا. سڄي دنيا ۾ هڪ ڪلاڪ اندر 53 هزار جانورن جو شڪار ٿو ٿئي ۽ ڪلاڪ ۾ کاڌي لاءِ ذبح ٿيندڙ جانورن جو تعداد هڪ ڪروڙ 35 لک آهي. سڄي دنيا ۾ هڪ ڪلاڪ اندر ڇپجندڙ اخبارن جو وزن ڪجي ته اهو 71 هزار 987 ٽن ٿيندو ـــ هڪ ڪلاڪ اندر دنيا ۾ 10 ارب 30 ڪروڙ ٽيليفون ٿين ٿا ۽ هڪ ڪروڙ 51 لک تارون ـــ ٽيليگرام يا Fax ٿين ٿا. دنيا ۾ هڪ ڪلاڪ اندر مجموعي طور 1661 شاديون ٿين ٿيون ۽ هڪ ڪلاڪ ۾ هڪ ڪروڙ مڻ کاڌو کاڌو وڃي ٿو ۽ سڄي دنيا ۾ ماڻهو هڪ ڪلاڪ ۾ 90 ڪروڙ ميل سفر ڪن ٿا.
وڇوڙي جو هڪ پنهنجو ڏک ۽ درد آهي، دوريءَ ۽ جدائي جو ڏک ۽ الميو وري جدا آهي ـــ نه ڳالهائڻ ۽ رسڻ واري عمل جو وري فڪر ۽ پريشاني الڳ شيءِ آهي. ۽ وري شهر يا ڳوٺ مان لڏي وڃڻ واري ڪيفيت جي ڏک، رنج، الم جو وري الڳ جهان هوندو آهي ـــ هڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تبديل ٿيڻ، هڪ شهر کان ٻئي شهر لڏڻ واري دردَ جو مزاج ۽ اثر تمام نرالو ٿيندو آهي ـــ ٻن دلين جي جدائي واري ڏک ۾ صرف ٻه دليون ۽ چار اکيون روئنديون آهن. ڪٿي ڪٿي ته صرف هڪ دل ۽ ٻه اکيون روئنديون آهن پرينءَ کي ته ڪا پرواهه ئي ناهي هوندي ـــ پر جڏهن هڪ شهر يا ڳوٺ کان ٻئي شهر يا ڳوٺ لڏبو آهي ته اهڙي درديلي منظر ۾ ٻه دليون ۽ چار اکيون نه روئنديون آهن پر ٻه گهر روئندا آهن، ويڙهن جا ويڙها روئندا آهن شهرن جا شهر ۽ ڳوٺن جا ڳوٺ به روئندا آهن. اچو ته مشتاق بخاريءَ جا احساسَ الطاف سمي جو سريلو آواز ٻڌون. منظر آهي جدا ٿيڻ جو ۽ لڏڻ جو ۽ ڏک آهي پنهنجن جو ۽ پنهنجي پرينءَ جو.
دادو سيد داد محمد شاهه جي نالي پويان قائم ٿيو ـــ داد محمد شاهه جو تعلق شاهپور جهانيان وارن ساداتن سان هو ـــ کيس سيد دادن شاهه ۽ دادو شاهه ڪري به سڏيندا هئا ـــ شروع ۾ دادو چند گهرن تي مشتمل هوندو هو ـــ مير سهراب خان جي دؤر ۾ هن شهر ترقي ڪئي ـــ اڄ ڪلهه دادوءَ ۾ ڪيترائي محله ۽ پاڙا آهن مثلاً:
آخوند پاڙو
الهبچايو ميمڻ پاڙو
قاضين جو پاڙو
شمس آباد محلو
سُرهيا محلو
سونارن جو محلو
سورج آباد
ٻُٽ محلو
پير ڪالوني
هرداس پور محلو
ٽوائي ميمڻن جو محلو
جھنگل شاهه محلو
لڇيرام محلو
ڪنڀار محلو
صابڻ ميمڻ محلو
غريب آباد محلو
جڳت آباد محلو
اسٽيشن روڊ محلو
ڇاڻو بادشاهه آباد محلو
مستري واٽو خان جو محلو
سيد محمد شاهه جو محلو
پير بخش سولنگي محلو
وزير گوپانگ محلو
هائوسنگ سوسائٽي ڪالوني
ريلوي ڪالوني
ابراهيم سهتو ڪالوني
مزدور آباد محلو
مرکپور محلو
شاهاڻي پاڙو
اڳيان شاهاڻي پويان پاڻي
ٽپڙ ڍوئيندي رات وهاڻي
دادوءَ جو ايترو ذڪر ٿيو آ ته اچو ته دادوءَ جي البيلي راڳيءَ منظور سخيراڻيءَ کي ٻڌون.....
موسيقيءَ کي روح جي غذا جو نالو پڻ ڏنو ويو آهي، هن جي تاريخ قديم آهي. دنيا جون جيڪي به قديم تهذيبون آهن انهن ۾ مصر، ڪَنعان ۽ يونان کانسواءِ هند جي تهذيب ۾ موسيقيءَ کي اهميت رهي آهي، نه صرف عوام ۾ بلڪه رياستي سطح تي ۽ مذهبي حوالي سان پڻ ان کي مانُ ۽ مرتبو ملندو رهيو آهي. موسيقيءَ جو لفظ به يوناني زبان مان ورتل آهي. يونانين جو هڪ ساز هو جنهن کي Lyre چوندا هئا ان ڪري ئي غنائي نظم کيLyricسڏيو ٿي ويو، يعني اهڙي نظم جنهن کي ساز سان گڏ ڳائي پڻ سگهجي. يوناني، عارفيوس کي مثالي موسيقار تسليم ڪندا هئا.
جڏهن ته هند ۾ سنگيت جي عالم کي پنڊت سڏيو ٿي ويو. انساني آواز کي ست سُرن ۾ ورهايو ويو، اها تقسيم يا ورڇ ست سيارن جي نسبت ڪئي وئي ـــ راڳ ۽ راڳڻين کي وري موسمن ۽ وقتن ۾ ورهايو ويو، اهڙيءَ طرح سان ڇهه وڏا راڳ سمجھيا ويا.
اهڙيءَ طرح سان هند يعني هندوستان ۾ ناليوارا گويا پيدا ٿيا جن دنيا ۾ پنهنجو ڌاڪو ڄمايو ـــ پاڪستان ۽ هندوستان جي موسيقي هونئن به سينه به سينه چند گهراڻن تي مشتمل رهي آهي. خصوصاً مسلمان گوين ۾ تان سين، امير خسرو جا نالا انتهائي ادب ۽ احترام سان ورتا وڃن ٿا. انهن شخصيتن جي فيض جي طفيل موسيقي ۽ گائيڪي پنهنجون ميخون لڳايون.
گواليار انهيءَ حوالي سان خصوصي اهميت جو حامل آهي ڇاڪاڻ ته اتان جا گائيڪ گهراڻا پنهنجي شهرت جي ڪري ڏيهان ڏيهه مشهور ٿيا. انهيءَ گواليار جو هڪ گائيڪ گُل، منظور علي خان پڻ پنهنجي فن جي بلندين تي مسند نشين آهي.
استاد منظور علي خان ڪلاسيڪي موسيقي جي حوالي سان سنڌي شاعري کي جنهن پيار ۽ پاٻوهه سان ڳايو آهي ان جو ڪاٿي مثال نه ٿو ملي. احمد فراز شايد اهڙن هستين لاءِ ئي چيو آهي:
مين تيرا نام نه لون پهر بهي لوگ پهچانين
ڪه آپ اپنا تعارف هوا بهار ڪي هين