ٻه اکر
خالي پيرن جي پنڌ جي مسافري مان اهو علم، اها ذهانت اها سمجهه حاصل نه ٿيئي ٿي جيڪا دلين ۽ پيرن جي گڏيل مسافري دوران نصيب ٿئي ٿي عبدالحئي پليجي صاحب هن دنيا کي جيڪو جھاڳيو آهي اهو رڳو پيرن جا سکڻان پنڌ نه هئا پرديس جون ڊگھيون مسافريون به هيون.
ان ڪري هن پنهنجا شهر ڇڏي پرديس ۾ رڳو ذهني جسماني ٿڪ نه ڀڳا پر هن ملڪ جي گھٽي گھٽي کي گھرائي سان ڏٺو ۽ ان کي سمجھڻ پرکڻ پروڙڻ جي اعليٰ جفاڪشي ڪئي اها ساري سمجهه جيڪا هر مسافري جي سوغات سوکڙي هئي ان سمجهه تجربي کي ڪتابي صورتون ڏئي زندگي جي شهرن جي علمي ادبي بازارن جا هٽ سينگاريا.
عبدالحئي پليجي صاحب پنهنجي آتم ڪٿا سميت ان مسافرين جي حيرت ناڪ تاريخن جي هٻڪارن ۾ مهڪيل ويهه ڪتابن جا وڻ زندگي جي باغن ۾ پوکيا آهن.
سفرناما مون به پڙهيا آهن ۽ ٻين دوستن به پڙهيا هوندا ان ڪري سفرنامي جي صورت ۾ ملڪن ۽ ماڻهن جون ڳالهيون ڪرڻ ڪو ڄاڻ پکيڙڻ علم جون نئون گس ناهي. دنيا جون قديم انساني ۽ تهذيبي تاريخون سڀ مسافرن لکيون آهن ۽ اڄ تائين انهن مسافرن جي لکيل تاريخن کي علمي حيثيت حاصل آهي.
هيرو ڊوٽس، نيرڪوس ٽالمي، ابن بطوطه ۽ پوءِ هاڻ سنڌي زبان ۾ الطاف شيخ، شيخ اياز، جي الانا، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجيي جا سفرناما لکيا پيا آهن پر عبدالحئي صاحب جي لکيل سفرنامن ۾ ڪجهه وڌيڪ گهرائي سان انساني تاريخي ۽ تهذيبي زخمن ۽ انعامن اعزازن جو ذڪر آهي هن سڀ سفر سنڌ جي تاريخي پٽ پِڃارِيءَ جي ڪپن کان، ٻني جي مختصر بازار کان شروع ڪيا ان ڪري انهن سفرنامن جو تعلق هنن پٽن جي لئين لاڻن، ڪرڙن ڪانڊيرن، سرن، ڪانهن ڪڙن دٻن ۽ ڪڙين ڪپرن جي مٽي سان رهيو آهي..
پهرين وک ۽ منزل جي آخري وک جو پاڻ ۾ هميشه گهرو تعلق رهيو آهي جيڪڏهن سائين عبدالحئي پليجو سڀ سفر يورپ جي ترقي يافته روشن شهرن ۽ ملڪن جي وسيع روشن عالمگير شاهراهن تان ڪري ها ته پوءِ کيس غرناطه جنهن جي لاءِ ڪنهن شاعر چيو هو ته غرناصله اها ڪنوار آهي جو باقي ساري دنيا جا شهر سندس موڙي جو معمولي حصو ناهن. غرناطه جنهن جي گلن جي خوشبوءَ ۾ لورڪا جي واهيل بي گناهه رت جي مهڪ به شامل آهي. ان شهر جي گلين ۾ کيس انساني تهذيب جي آخري هڏڪي ۽ هڪ نئين تمدن جي تاريخ جو پهريون ٽهڪ ٻڌڻ ۾ نه اچي ها نه هو ٻڌي سگهي ها نه وري قرطبه جو بلند ترين مسجدن جي مينارن اڳيان کيس ڊٺل گرجائون جي مٽي فرياد ڪندي محسوس ٿئي ها ۽ نه وري لنڊن جي شهر ۾ برطانيه جي اڻ ڏٺل راڻي جو اهو فيصلو کيس وڻي ها ته پنهنجي تاريخي ورثي جي سلامتي خاطر هنن پنهنجي اچڻ وڃڻ جا گس زير زمين ٺاهيا آهن. ريل رستا، روڊ رستا تمام گھڻيون مارڪيٽون زمين اندر تعمير ڪيون آهن جيئن سندن اباڻان ورثا سلامت هجن. ياد رهي ته برطانيه سرڪار لنڊن ۾ جتان جتان سندن ورثا آهن اتان گس زير زمين ٺاهيا آهن پنهنجي اباڻي ورثي جي بچاءُ خاطر هن قسم جو تاريخي قدم فقط لنڊن ۾ نه کنيو ويو آهي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ به کنيو ويو هوندو پر حئي صاحب کي لنڊن سرڪار جو اهيو قدم ان ڪري وڻيو جو ورثن جا قدر انهن وٽ آهن جن قومن جي ورثن جون تزليلون ۽ توهينون ڪيون ويون آهن فقط حفاظت ۽ بچاءُ ته پري جي ڳالهه آهي پر ابتو چٿرون ۽ طنزون ڪيون ويون آهن جيئن سنڌ جي اباڻن ورثن سان سنڌ جي شهرن ۾ ٿي رهيو آهي. هي هن جي پهرين وک نماڻي سنڌ جي مٽي هاڻي وطن کان هئي جو هن کي مدينته الزهره شهر جي رنگين عمارتن ۽ هيرن جواهرن سان روشن بادشاهي محلن جي مينارن ۾ هڪ ڪنيز جي دل گهائيندڙ مَيارَ جي صدا ٻڌڻ ۾ آئي. هن پنهنجي سفر نامي ۾ اهيا شڪايت ڪئي آهي ته مسلمان حڪمران سلطان عبدالرحمان هڪ مرحوم ڪنيز جي ڇڏيل ملڪيت مان پنهنجي راڻي زهره جي نالي سان شهر جوڙايو هن کي ائين نه ڪرڻ گھربو هو جنهن جي ملڪيت هئي هي شهر ان بي نام ڪنيز جي نالي سان قائم ٿيڻ گھربو هو. اسپين جي مسلمان حڪمرانن اسپين جون گرجائون ڊاهي مسجدون مينار تعمير ڪيا ان کان بهتر هو ته هو گرجائون جي آمهون سامهون بلند ترين مسجدون ۽ مدرسھ قائم ڪن ها اسپين ۾ مسلمانن سوين سالن تائين بادشاهي ڪئي پر ان سموري بادشاهي جي زماني ۾ ڪو وڏو تاريخي ڪم نه ڪيو. اسپين ۾ مسلمانن طارق بن زياد جي 711ع جي بادشاهي کان وٺي مسلمانن جي آخري خليفي ابو عبدالله جي عيسائي راڻي آئيزا هٿان 1492ع ۾ لڳ ڀڳ 8 سئو سالن جي بادشاهي تائين اسپين ۽ ٻين مسلمان ملڪن ۾ ڪوبه اهڙو تعمير ۽ ترقي وارو عوامي ڀلائيءَ جو ڪم نه ڪيو جو اڄ انهن ملڪن ۾ کين زمانو ياد رکي. عبدالحئي صاحب اسپين جي هن مسافري جي تاريخ ته ٻڌل ڪتاب جو نالو اسپين تنهنجا ڪئي رنگ رکيو آهي. ڇاڪاڻ ته اسپين اهو تاريخي وطن آهي جنهن جا ڪئي رنگ هئا ۽ آهن.
اسپين جا شهر، اسپين جا دريا، اسپين جون عمارتون، محل جنهن ۾ اڄ به هالي ووڊ جون مشهور تاريخي فلمون ٺهن ٿيون، اسپيني لورڪاجي رت جي لبيار جهڙي مرڪ سان گڏوگڏ پڪاسو جي حسين شاعر، جيئرين تصويرين، محبوبن ڪاوڙن، پرچڻ جي سر زمين آهي. عبدالحئي پليجو صاحب اسپين جي شهرن گھٽين گسن ماڻهن جو انتهائي گهري مشاهدي جو ذڪر ڪيو آهي. هي سفرنامون اسپين تنهنجا ڪئي رنگ رڳو زور بياني ۽ ٻولي جي حسن تي ٻڌل ناهي بلڪه اسپين، لنڊن ۽ هندستان جي تاريخي سياسي ۽ سماجي حالتن جي گهِري تجزئي ۽ تاريخي بيان تي ٻڌل سفرنامون آهي. سفرنامي يا آتم ڪٿا ۾ ماڻهو ايتري مٿاڪٽ ۽ جفاڪشي نه ڪندا آهن. سفرنامي يا آتم ڪٿا ۾ رڳو پاڻ نظر ايندا آهن حئي صاحب کي پنهنجي سفر دوران جيڪي به شيون نظر آيون آهن شهر رستا، ماڻهو ملڪ هن وڏي محنت، جفاڪشي ذريعي انهن سمورن شهرن ۽ تاريخي تهذيبي نشانن جا نه رڳو پير کنيا آهن بلڪه انهن جي مڪمل تاريخ چٽي ڪئي آهي. ان حساب سان هي اسپين ۽ لنڊن جي گسن ۽ شهرن جو سفرنامون به آهي ته لنڊن ۽ غرناطه جي حسن ۽ درد جي تاريخ به آهي. اسان کي سفرناما ائين لکڻ گھرجن جيئن اهي سفرناما رڳو زور بياني جو ثبوت نه هجن بلڪه اڻ ڏٺل زمانن ۽ زمينن جي تهذيب ۽ زندگي جي تاريخ هجن. انهن ملڪن جي ماڻهن تي ڇا وهيو واپريو. اهي ملڪ ۽ ماڻهو ڪهڙا ڪهڙا دريا، ڪهڙا ڪهڙا رڻ پار اُڪريا آهن. وقت جا ڪهڙا ڪهڙا جبل هنن تان گذريا آهن گھٽ ۾ گھٽ سفرنامن ۾ اهي سڀ ڳالهيون ڪري سگھجن ٿيون جيڪي حئي صاحب ڪيون آهن. هن نه رڳو هن سفرنامي ۾ لنڊن، هندستان ۽ خاص طور تي اسپين ملڪ جي تاريخ ۽ سندس شهرن جي سونهن انهن ملڪن جي محقق ۽ شاعرن جا حوالا ڏئي بيان ڪئي آهي جيڪا ان سفرنامي کي اسپين جي تاريخ بابت سنڌي زبان ۾ لکيل هڪ تاريخي دستاويز جي حيثيت ڏئي ٿي. هن نه فقط لنڊن ۽ اسپين جي معلومات ڏني آهي بلڪه انهن ملڪن جي باري ۾ سموري ڄاڻ هڪڙي حيرتناڪ رنگ ۾ رنڱيل آهي.
پروفيسر عبدالله ملاح