7
بنو احمر (بنو نصر) گهراڻي وارا بادشاه، پنهنجي دؤر حڪومت ۾ انهيءَ ٽڪريءَ تي تعمير ٿيل محل محلاتن ۾ رهندا هئا. اهڙيءَ ريت غرناطه شهر جي واڌ ويجهه اتر طرف کان اوڀر ۽ ڏکڻ طرف حداره درياه جي ٻنهي ڪنارن تي پکڙجندي، شنيل درياه ڏانهن وڌندي وئي. اڄڪلهه غرناطه شهر هيٺين ٽن مکيه ڀاڱن ۾ ورهائيل آهي. (1) البايسين Albaicin ، (2) انتي ڪوريله Antequeruela، (3) غرناطه خاص. شهر جو انتي ڪوريله علائقو، حداره درياه ۽ شنيل درياه جي وچ ۾ آهي ۽ ان جو ڪجهه حصو حداره درياه جي پار، درياه جي الهندي ڪناري تي پڻ پکڙيل آهي. انهيءَ علائقي تي انتي ڪوريله نالو انهي سبب پيو ته جڏهن سن 1410ع ۾ اَنتيِقيزه شهر تي مقامي عيسائين جو قبضو ٿي ويو، ته شهر جي مسلمان آبادي اُتان لڏي اچي غرناطه شهر جي انهيءَ ڀاڱي ۾ سِڪونت اختيار ڪئي، ته انهيءَ ڀاڱي کي اتي اچي ويٺل ماڻهن جي اصل شِهر جي نالي سان سڏڻ لڳا. غرناطه شهر جو اَلبايسَينِ ڀاڱو انتي ڪوريله علائقي جي اتر طرف، حداره درياه جي ٻئي پار واقع آهي. اهو شهر جو وڏو ڀاڱو آهي. غرناطه خاص نالي شهر جو علائقو، انتي ڪوريله علائقي جي اتر کان وٺي البايَسين علائقي جي اولهه طرف تائين پکڙيل آهي.
بيت الحمرا جون خوبصورت عمارتون، خاص ڪري نصر گهراڻي جي تعمير ڪرائيل محل محلاتن ۽ جنت العارف نالي باغن ۽ باغيچن کان سواءِ عرب دؤر حڪومت جون نشانيون، غرناطه شهر ۾ تمام ٿوري تعداد ۾ وڃي بچيون آهن. انهيءَ دؤر حڪومت ۾ اڏيل حمامن مان فقط هڪڙو حمام بچيو آهي، ان جو نالو ”حمام الغوره“ (الجوزه) هو.
الحمرا جي سامهون ڏکڻ اولهه طرف، هڪڙي ٽڪريءَ تي ڪنهن زماني ۾ يهودين جي وسندي هئي. اها وسندي پڻ غرناطه شهر ۾ شامل هئي، تنهن کي عرب مدينة اليهود سڏيندا هئا. انهيءَ وسندي واري ٽڪريءَ جي اتر اولهه اوٽ ۾ ”حصن مورور“ شهر جي سڀني کان ٻاهرئين پناه واري ديوار جو هڪڙو بُرجَن وارو حصو اڃا تائين بيٺل آهي، جنهن کي هاڻي ”ٽوريس برميجاس Torres Bermejas“ سڏيندا آهن. انهيءَ ٽڪريءَ ۽ حداره درياه جي واديءَ ۾ ڪنهن زماني ۾ ”رابطه“ ۽ ”ربض المورور“ نالي محلو ۽ بازار موجود هئي. ربض المورور کي ”باب الشرق“ پڻ سڏيندا هئا، غرناطه شهر جي انهيءَ ڀاڱي کي هاڻي مونٽي مورور Monte Moror سڏيندا آهن. اندلس (اسپين) جي صوبي اَٿبيلِيه جي مورور شهر تي عيسائين قبضو ڪري ورتو، ته اتي رهندڙ مسلمان به اتان لڏي اچي غرناطه شهر جي انهيءَ ڀاڱي ۾ رهيا، تنهن کان پوءِ انهي ڀاڱي کي ”ربض المورور“ سڏڻ لڳا.
اسپين جي قديم شهر ”آئي بيري“ کي رومي دؤر حڪومت ۾ وڏو درجو حاصل هو، تنهن شهر کي حقيقي طور غرناطه شهر ڄاڻائڻ ۾ تحقيق ڪندڙ ماڻهن کي ڪاميابي نصيب ڪانه ٿي، پر غرناطه شهر جي آسپاس رومي دؤر جا سِڪا ۽ قبرن تي لکيل ڪُتبا لڀجن ٿا. پنجين عيسوي صديءَ ۾ اسپين جي مُلڪ تي اتر طرف کان ايندڙ حمله آور وحشي ٽولن اچي غرناطه ۽ ان جي آسپاس واري علائقي تي قبضو ڄمايو ۽ پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. پر اٺين عيسوي صديءَ جي شروعات ۽ پهرين هجري صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ اِسپين عربن جي ماتحت ٿي ويو، ته اهي اسپين کي اِندلس سڏڻ لڳا. انهيءَ زماني ۾ قرطبه شهر ۾ رهندڙ اُمُيد گهراڻي جي بادشاهن جي ڪوشش ۽ خصوصي نگرانيءَ سبب قديم شهر ”اتي بيري“، سندن گاديءَ واري شهر ”قسطيليه“ ۽ انهن شهرن جي پَسگَردائيِءَ وارن علائقن، حرفت هنر ۽ وڻج واپار ۾ گهڻي ترقي ڪئي. اتي بيري شهر ۽ ان جي آسپاس وارو علائقو. عرب حڪمرانن طرفان شروعات ۾ هڪڙو صوبو بنايو ويو هو ۽ قرطبهﮣ ۾ رهندڙ سلطان طرفان اُتي اعليٰ اهلڪار (صُوبيدار/گورنر) مقرر ٿيڻ لڳا. ٽي سؤ کَن سال پوءِ اُمرِي/ مرواني گهراڻي جي زوال کان پوءِ، مُلڪ ۾ خانه جنگيءَ دوران اِلِي بيري يعني البيره ۽ غرناطه شهرن جي آسپَاس واري علائقي تي زيري قبيلي جي عرب جنگي سردارن پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. آفريڪا جي مرابطين انهن کان حڪومت کسي ورتي، جن کان سن 1154ع ۾ وري مُوَ حدين اقتدار کسي ورتو. مُوَحدين فقط هڪ سال کان سواءِ، غرناطه تي لڳاتار سن 1229ع تائين حڪومت ڪئي. 1229ع کان 1238ع تائين غرناطه مُرسيه گهراڻي جي اسلامي حڪومت جي ماتحت رهيو. ابو عبدالله محمد بن الاحمر، جنهن جي جيان صوبي ۾ حڪومت قائم ٿي چڪي هئي. تنهن 1238ع ۾ غرناطه تي قبضو ڪري ورتو، ابو عبدالله جو نَسبي تعلق، حضرت بن عباده سان ٻُڌايو ويو آهي. انهيءَ حاڪم، ابو عبدالله محمد ابن الاحمر کان شاهي خاندان ”بنو نصر“ جو سلسلو هليو. سن 1246ع ۾ ابو عبدالله محمد بن الاحمر جي قبضي مان جِيانِ واري حڪومت نڪري وئي، پر غرناطه، اطريه ۽ مالقه وارن علائقن کي پنهنجي حڪومت ۾ ڳنڍي رکيو. بنو نصر جي دؤر حڪومت ۾ غرناطه شهر جي آدمشماري تيزيءَ سان وڌندي رهي، ڇو ته انهيءَ دؤر ۾ اندلس (اسپين) جي اُتر، اوڀر ۽ وچ وارن علائقن ۾ موجود عيسائين زور ورتو ۽ بِلفَسِيه، مُرِسيه ۽ ٻين مختلف علائقن تي عيسائي جنگي سردار قابض ٿي ويا، ته اُتي جارهاڪو مسلمان لڏي اچي غرناطه ۾ رهڻ لڳا، غرناطه تي نصر گهراڻي جي پنجويهن بادشاهن. سن 1238ع کان 1492ع تائين، ڪل 262 ورهيه حڪومت ڪئي، سندن دؤر حڪومت ۾ تجارت ايتري ته ترقي ڪئي، جو اندلس جي سموري مُلڪ ۾ غرناطه سڀني کان وڌيڪ شاهوڪار شهر ٿي ويو. بنو نصر گهراڻي جا حڪمران، اهڙا ته علم دوست هئا، جو پري پري جا عالم، فاضل، فقه ۽ حديث پاڪ جا عظيم استاد، توڙي دنيا جا جڳ مشهور اديب ۽ ڪمال جا شاعر سندن درٻار ۾ سدائين موجود هوندا هئا. عظيم عالم ۽ جڳ مشهور سياح، محمد ابن بطوطه ۽ دنيا جو هاڪارو تاريخدان اِبن خِلدون پڻ انهن جي درٻار ۾ ويندا هئا. تنهن ڪري غرناطه شهر تهذيب ۽ ثقافت ۾ پڻ سموري دنيا ۾ بي مثال حيثيت جو حامل مُهذب ۽ مُتَمدن شهر هو. الحمرا محل جا خوبصورت آثار پنهنجي اعليٰ ثقافت جو اڄ به ثبوت پيش ڪري رهيا آهن. اسپين ۾ سمورين اسلامي حڪومتن جي خاتمي جي باوجود، غرناطه واري اسلامي حڪومت صدين تائين قائم رهي، پر نيٺ نائين هجري صديءَ جي وچ ڌاري، ثغرالا عليٰ (ارغون) نسل جي هڪ بربري خاندان، جنهن کي ”بني ثغر“ يا ”بني ثغرون“ سڏيندا هئا ۽ قُرطبه جي هڪ خاندان، ”بني سراج“ غرناطه جي حڪومت ۾ پنهنجو تمام گهڻو عمل دخل ۽ اثر رسوخ پيدا ڪري ورتو ۽ سن 1482ع ۾ غرناطه جي شاهي خاندان ۾ دشمني پيدا ٿي پئي تنهن ڪري ”بني سراج، کي حڪومت ۾ مليل اختيار گهٽائڻ ڪارڻ، بادشاه، ابو نصر سعد کي تخت تان لاهي، سندس پُٽ، ”علي ابوالحسن“ کي بادشاه بنايو ويو ۽ شلير جبل جي سڀني کان اوچي چوٽيءَ تي نئين بادشاهه وارو نالو رکيو ويو، بادشاه علي ابوالحسن، مالقه واري حڪومت، پنهنجي ڀاءَ، ”ابوعبدالله الزُغل“ کي ڏئي، پنهنجي اقتدار ۽ قُوَتُ ۾ کوٽ پيدا ڪري وِڌي. هن ٻي غلطي اها ڪئي ته هُن ”آئز بِلا دِي سولِس“ نالي هڪ حسين عيسائي ڪنيز دوشيزه سان شادي ڪئي، جنهن مان پڻ اولاد ٿيس. اها ڳالهه سندس پهرين زال، سلطانه عائشه کي بنهه ڪانه وڻي ۽ کيس خوف ٿي پيو ته بادشاه آئيز بيلا کي تمام گهڻو ٿو ڀانئي ۽ سندس هر ڳالهه مڃي ٿو. تنهن ڪري شايد منهنجي پُٽن، ابو عبدالله محمد ۽ يوسف مان ڪوبه، شاهي تخت جو وارث نه ٿي سگهندو. آئزا بيلا، جنهن جو اسلامي نالو سلطانه زهره رکيو ويو، تنهن پنهنجي اولاد کي شاهي تخت جو وارث بنائڻ خاطر، بني سراج واري امير کان مدد طلبي، تنهن کيس مدد ڏيڻ چاهي، پر بدقسمتيءَ سان اهو امير ترت ئي الحمرا محل ۾ خون ٿي ويو. سن 1483ع ۾ شهزادي ابو عبدالله محمد، پنهنجي پيءَ، سلطان علي ابوالحسن کي تخت تان لاهي، پاڻ بادشاه بنجي ويٺو. تڏهن معزول بادشاه، ڪنهن حيلي سندس ڀاءَ ڏانهن هليو ويو، جيڪو مالقه جو حاڪم هو. هوڏانهن بادشاه، ابو عبدالله محمد، عيسائين جي زور وٺڻ ۽ سامهون ٿيڻ ڪري، پنهنجي حڪومت سنڀالي نه سگهيو، تنهن ڪري پنهنجي حڪومت بچائڻ خاطر، عيسائي جنگي سردارن خلاف جنگ ڪرڻ لاءِ، پنهنجي چاچي، الزُغل ۽ پيءَ علي ابوالحسن کان گهربل مدد گهري، تڏهن سندس چاچو ۽ پيءَ، ٻئي ڀائر، غرناطه جي حڪومت بچائڻ واسطي، عيسائي جنگي سردارن سان اچي جنگ جوٽي ۽ 1484ع کان 1486ع تائين عيسائين سان مُسلسل وڙهندا، نيٺ شهيد ٿي ويا. تنهن کان پوءِ غرناطه جي مسلمان حاڪمن ۾ عيسائي جنگي سردارن سان وڌيڪ مقابلو ڪرڻ جي سگهه ڪانه رهي ۽ نيٺ سلطان ابو عبدالله محمد، مجبور ٿي، جنوري 1492ع ۾ غرناطه جي حڪومت جي واڳ، قشتاله رياست جي عيسائي راڻي، آئزابيلا ۽ سندس مڙس فرڊيننڊ جي حوالي ڪئي. اهڙي ريت اِسپين ۾ اسلامي دؤر حڪومت مڪمل طور ختم ٿيو. انهيءَ وقت يورپ جون سموريون عيسائي رياستون، غرناطه واري اسلامي حڪومت جي اختتام جو شديد انتظار ڪري رهيون هيون، تن کي جڏهن انهيءَ اسلامي حڪومت جي خاتمي جي خبر پئي، تڏهن سڄي عيسائي دنيا ۾ خوشيون ملهايون ويون.
غرناطه تي عيسائين جو قبضو ٿيڻ واري ڳالهه، جڏهن لنڊن شهر ۾ پهتي، تڏهن اُن وقت جي انگريز بادشاه، هينري اٺين جي حڪم موجب، لندن جي سڀني کان وڏي گرجا، سينٽ پال گرجا ۾ عيسائي خلق جو تمام وڏو ميڙ ڪٺو ڪري، عيسائي مذهب جي ڪاميابيءَ تي، شڪراني جي دُعا گهري وئي.
غرناطه شهر کان اڳ موجود، غرناطه جي ڀر سان آباد شهر، اِلي بيري يعني مدينة البيره شهر تي اسلامي لشڪر جي سالار، طارق بن زياد جي لشڪر جي هڪڙي جَٿي سن 711ع مطابق سن 92 هجري ۾ قبضو ڪري، يورپ کنڊ جي هڪ مُلڪ اسپين ۾ اسلامي دؤر حڪومت شروع ڪيو ۽ سن 1492ع مطابق سن 898 هجريءَ ۾ غرناطه واري اسلامي حڪومت تي عيسائين جي قبضي ٿيڻ سان، اسپين ۾ 781 عيسوي سالن ۽ 806 هجري سالن تائين قائم رهندڙ اسلامي حڪومت ختم ٿي وئي.
غرناطه شهر ۾ انهيءَ اسلامي دؤر حڪمت جون ڪافي يادگار عمارتون، بازارون ۽ باغ باغيچا اڄ به دنيا جي سياڻن ۽ سياحن جي نظرن جا مرڪز ۽ عبرت جا آثار آهن. موجوده دؤر ۾ به غرناطه شهر جي آدمشماريءَ جو ڏهه سيڪڙو مسلمانن تي مشتمل آهي.
غرناطه ۾ انهيءَ دؤر جون ٺهيل مسجدون اڄ به عمارت سازيءَ جو انمول نمونون آهن. غرناطه جي پهاڙيءَ تي ٺهيل بازار ۾ موجود هڪ مسجد ۾ اسان به نماز پڙهي.
يورپ جي اڍائي ملڪن يعني اسپين پور چوگال ۽ فرانس جي ڪجهه حصي تي اٺ سو ڇهه سال مسلمانن حڪومت ڪئي، سلطنت عثمانيه جي بادشاهن وري يورپ جي ڇهن ملڪن بلغاريه-هنگري يونان ۽ ٻين ٽن ملڪن تي حڪومت ڪئي يعني يورپ جي اٺن ملڪن تي مسلمانن سوين سال حڪومت ڪئي پر اڄ مسلمان تمام ڏکئي دؤر مان گذري رهيا آهن، انهن ڏکيائين جو وڏو سبب عيسائي حاڪم دنيا اندر ملسمانن لاءِ هر هنڌ مُشڪلاتون پيدا ڪري رهيا آهن، جنهن ۾ آمريڪا ۽ يورپ جا ملڪ گڏجي اهو ڪردار ادا ڪري رهيا آهن، اسان اسپين جي رستن تان غرناطه کان قرطبه ڏانهن تيز اسپيڊ ۾ وڃي رهيا آهيون گاڏي ۾ ميوزڪ به آھي پر گاڏي ۾ منيٰ ٽيپ هلائڻ ڪانه ڏيندي آهي، اُنهي جو سبب کيس مٿي جو سور آهي، پاڪستان ۾ پنهنجي گاڏين ۾ اسان پٺيان جا ٽيپ به بند ڪري ڇڏيا آهن، ته جيئن پٺيان آواز نه ٿئي ۽ گهڻن اسپيڪرن بدران صرف اڳيان ٽيپ هئڻ ڪري آواز به گهٽ ٿيندو پرهت اهو نٿو ڪري سگهجي اسپين ۾ هنن هت جبلن تي به زيتونن جا وڻ پوکي سڄي ملڪ کي سر سبز ڪري ڇڏيو آهي.
اِسپين جي ايڪاناميءَ ۾ زراعت جو به وڏو حصو آهي. هنن ميداني زمينن کي ته آباد ۽ سرسبز ڪري ڇڏيو آهي، پر چند وڏن جبلن کان سواءِ سڀني پهاڙي علائقن کي ٽريڪٽرن ۽ بلڊوزرن وسيلي اُت جو ات سِڌو ڪري سنواري مٿن وڻ پوکي سڄي ملڪ ۾ وڻڪاري ڪري ڇڏي آهي. وڻن کي پلاسٽڪ جي روڙن سان پاڻي ڏيندا آهن. انهيءَ طريقي کي ڊرپ اِرِيگيشَن سڏيندا آهن. اسان جي ڳوٺ واري گهر جي پارڪ ۾ منهنجي پُٽ فَرُخ به اهو سسٽم هڻي ڏنو، جيڪو اڃان تائين لڳو پيو آهي، پر اسان ان تي ڪو خصوصي توجهه ڪونه ڏنو آهي.
اسين هن گل و گلزار مُلڪ جي موٽر وي تان موٽر وسيلي غرناطه کان ٻن ڪلاڪن جي مسافريءَ کان پوءِ قرطبه پهتاسين ۽ رِزَويشن واريءَ هوٽل ۾ اچي لٿاسين. اسپين توڙي پورچو گال ۾ اسان هوٽلون اڳواٽ بڪ ڪرايون هيون، تنهن ڪري اسان کي هتي ڪابه تڪيلف ڪانه ٿي ۽ ٽائيم به ضايع ڪونه ٿي ٿيو. اسان شهر پهچي بڪنگ واري هوٽل جي اڳيان اچي بيٺاسين، ته نور محمد منهنجو ۽ منيٰ جو پاسپورٽ کڻي رِسپشن وارن کي وڃي ڏيکاريو، جن ڪمپيوٽر تي چيڪ ڪري کيس هڪ فارم ڏنو، سو ڀري کين ڏنو ويو، تنهن کان پوءِ اسان سامان کڻي ڪمرن ۾ وياسين. اسان ٻن پاڪستانين يعني مونکان ۽ منهنجي گهرواريءَ کان انهي فارم تي صحيح ورتئون، باقي نور محمد، سندس گهرواري ڊاڪٽر رابعه ۽ سندن ٻن ٻارن عبدالحئي جونيئر ۽ زينب وارن وٽ انگلينڊ جا پاسپورٽ هئا. تنهن ڪري انهن کان ڪوبه ڪاغذ صحيح ڪونه ڪرائون ۽ نه ئي سندن ڪا اميگريشن چيڪنگ ٿي. اسان ڪمرن ۾ اچي ڪجهه وقت آرام ڪيو، پوءِ شهر گهمڻ لاءِ ٻاهر نڪتاسين ۽ رات جي ماني به ٻاهر هڪڙي تُرڪِش هوٽل تي کاڌي. هي قرطبه جو شهر غرناطه کان ڪافي ننڍو شهر هو. گهمڻ ۽ سير ڪرڻ جي لائق جڳهين تي جيڪا رش ۽ گهما گهمي غرناطه شهر ۾ هئي، اهڙي هت نظر ڪانه آئي، پر تڏهن به دنيا مان چڱي تعداد ۾ مسلمان توڙي غير مسلم سياح هت به آئيل ڏٺاسين سڄي مسلم دنيا جا سياح غرناطه ۽ قرطبه گهمڻ گهٽ تعداد ۾ اچن، رات جو آرامي ٿي، صبح سوير اسان قرطبه جي اها تاريخي مسجد ڏسڻ وياسين، جنهن کي هاڻ اسپين جي سرڪار چرچ ۾ بدلائي ڇڏيو آهي. هاڻ هن مسجد مان پنج وقت ٻانگ اچڻ بدران عيسائي عقيدي موجب گهنڊ وَڄَندا آهن. اهو آرتوار جو ڏينهن هو، تنهن ڪري، مسجد اندر قائم چرچ ۾ عيسائين طرفان عبادت ٿيڻي هئي، اسان اتي وڃي ڏٺو ته ڪجهه ماڻهو عبادت لاءِ پهچي چڪا هئا ۽ ڪي اچي رهيا هئا. عيسائين پنهنجي عبادت خاطر سڄي مسجد کي مخصوص ڪونه ڪيو آهي، پر مسجد اندر وچ تي تمام ٿوري ايراضيءَ کي چرچ طور مخصوص ڪيو آهي، باقي سڄي مسجد اصل وانگر قائم ۽ دائم آهي ۽ منجهس ڪابه ڀڃ ڊاه يا اڏاوتي ڦيرڦار ڪانه ڪئي اٿن. مسجد توڙي ٻاهر پوکيل باغيچي جي پڻ سٺي سارسنڀال ڪئي وئي آهي. سڄي مسجد سياحن لاءِ کليل رهندي آهي، جتي گهمي ڦري ۽ فوٽو به ڪڍي سگهجن ٿا، پر هن مسجد ۾ هاڻي مسلمانن کي نماز پڙهڻ جي اجازت ڪانهي مسلم دؤر حڪومت جي خاتمي کان پوءِ ڪن ڪن ماڻهن هن مسجد ۾ نماز پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي، پر کين نماز پڙهڻ ڪونه ڏيندا هئا ۽ پوءِ نماز پڙهڻ جي ڪوشس کي روڪڻ لاءِ هاڻ مسجد اندر پوليس بيهاري ڇڏي آهي، جنهن جي خصوصاََ مسلمانن تي ڪَرڙِي نظر هوندي آهي، ته جيئن هو هت نماز نه پڙهن نئين مسجد حرام، جيڪا بعد ۾ تُرڪن ٺهرائي هئي، اها مسجد هوبهو مسجد قرطبه جهڙي آهي. اسان جي سڄي فيملي راتيون جاڳي انهيءَ مسجد ۾ عبادت ڪئي، قرطبه واري جامع مسجد ۾ نماز پڙهڻ جي ته اجاز ڪانهي، پر هُنن مسجد کي بلڪل اهڙي ئي نموني سنڀالي رکيو آهي، جهڙي اها اڳ هئي. هنن مسجد اندر ڪابه ڀڃ ڊاهه ڪانه ڪئي آهي، مسجد جو مَنبَر به قرآني آيتن سميت محفوظ آهي، مسجد کي روشنيءَ جي جديد نظام سان سنواري صاف ۽ شفاف ڪري رکيو آهي. مسجد جي ٻاهران اٺن ڏهن ايڪڙن جيتري ايراضي کي گهيريندڙ ڪمپائونڊ وال کي گلن، ٻوٽن ولين ۽ وڻ وڻڪار سان اهڙو ته سهڻو ڪري ڇڏيو آهي، جو اهو منظر ڏسڻ سان دل پئي ٺري، قديم زماني ۾ اسپين تي رومين جو تسلط هو، اهي بُت پرست هئا. قرطبه شهر ۾ انهن جو هڪڙو وڏو بت خانو موجود هو. جڏهن اسپين ۾ عيسائي مذهب پکڙيو ته انهيءَ مندرجي ڀيڻي تي Vincent وِنسينٽ نالي هڪڙي شهيد عيسائيءَ جي يادگار طور هڪڙو وڏو ڪليسه يعني عيسائي مذهب وارن جو عبادت گاهه تعمير ڪيو ويو، انهيءَ عبادت گاه کي ”سينٽ ونسينٽ چرچ“ نالو ڏنو ويو. وري جڏهن مسلمانن قرطبه جي شهر تي صلح واري شرط تي قبضو ڪيو ته، جيئن حضرت عمر رضي الله عنه جي حڪم موجب دمشق تي قبضو ڪرڻ کان پوءِ دمشق شهر ۾ موجود گِرجا کي ٻن ڀاڱن ۾ ورهائي هڪ ڀاڱو عيسائين کي ۽ ٻيو ڀاڱو مسلمانن کي ڏنو ويو. ساڳي طرح قرطبه واري سينٽ وِنسينٽ گِرجا کي ٻن اڌن ۾ ورهائي، هڪڙو اڌ عيسائين کي ڏنو ويو ۽ ٻيو اڌ مسلمانن جي حوالي ٿيو، مسلمانن اتي مسجد قائم ڪئي. جڏهن اِندلَس يعني اسپين جو بادشاه السمع مالڪ بن الخولاني ٿيو ۽ قرطبه شهر کي گاديءَ جو هنڌ بنايو ته ڪيترائي عرب امير قرطبه ۾ اچي رهڻ لڳا ۽ شهر ۾ مسلمانن جي آدمشماري وڌي انهيءَ صورت حال ۾ مسجد ۾ گهڻن نمازين لاءِ جاءِ ڪانه رهي ۽ ڏکائي ٿي پئي ۽ اها ڏکائي برقرار رهي، تان جو جڏهن سن 138هه ۾ امير عبرالرحمان بن معاويه بن هشام اِندلَس جو بادشاه ٿيو ۽ قرطبه ۾ پنهنجي راڄداني برقرار رکي ۽ جڏهن سندس حڪومت مضبوط ٿي، تڏهن هن قرطبه شهر کي سڌارڻ ۽ سنوارڻ طرف ڌيان ڌريو، جبلن مان هڪڙي نهر کوٽائي شهر ۾ آندي، شهر ۾ بازار، مسافر خانا ۽ حمام وغيره ٺهرايا. شهر ۾ بهترين باغ ۽ باغيچا ۽ عاليشان عمارتون تعمير ڪرائڻ شروع ڪيون. انهيءَ سان گڏ مسجد کي وڏو ڪري ٺهرائڻ لاءِ پڻ سنجيده ڪوشش ڪيائين. انهيءَ خاطر ملڪ جي وڏن عيسائي پادرين ۽ عالمن کي گهرائي، مسجد سان متصل گرجا وڪڻي ڏيڻ لاءِ زور ڀريو. پهرين ته انهن انڪار ڪيو پر نيٺ هن شرط تي گرجا جو وڪرو ڪرڻ تي راضي ٿيا ته شهر ۾ سندن ٻيا گرجا، جيڪي اسلامي حڪومت ڊاهي ڇڏيا هئا، انهن جي وري اڏاوت جي اجازت ڏني وڃي. بادشاه سندن شرط قبول ڪيو ۽ کين خريد ڪيل گرجا جي تمام گهڻي قيمت خوشي سان ادا ڪئي اهڙي طرح مسجد سان لڳ ٺهيل سينٽ ونسينٽ گرجا ڊاهي، موجود جامع مسجد جا بنياد رکيا ويا، پر اهو زمانو سندس حڪومت جو آخري وقت هو بادشاه جي سن 172هه ۾ وفات کان فقط ٻه سال اڳ هن عاليشان مسجد جي تعمير شروع ڪرائي وئي، مسجد جو نقشو دمشق شهر جي هڪڙي وڏي ڪاريگر معمار کان تيار ڪرايو ويو هو، تنهن موجب هي هڪ وڏو تعميراتي منصوبو هو. انهيءَ سبب بادشاه جي ايام ڪاريءَ دوران تڪميل کي رسي نه سگهيو. امير عبدالرحمان جي وفات بعد سن 172هه ۾ سندس پُٽ امير هشام بادشاهه بنيو، تنهن پنجن سالن اندر وڏي شوق سان تعميراتي ڪم مڪمل ڪرائي ورتو، انهيءَ وقت مسجد جي چوگرد هڪ چار ديواري اڏائيل هئي، جنهن کي مضبوط بنائڻ خاطر ٻاهرئين طرف کان ٿوري ٿوري مفاصلي تي پُستي وارا پيلِپايا ٺهيل هئا. انهيءَ ديوار تي پيلپاين سميت ڪُنگرا ٺهيل هئا، تنهن ڪري مسجد قلعي جو ڏيکاءَ ڏيڻ لڳي. انهي چار ديواري جي اترئين ديوار جي وچ تي مسجد جو دروازو ٺيهل هو. ياد رهي ته قرطبه ۾ قبلو ڏکڻ طرف مُڙيل اوڀر طرف تي آهي. دروازي سان متصل اولهه پاسي تي مسجد جو چوڪنڊو مُنارو ٺهيل هو. ٻانگو انهيءَ مينار تي چڙهي ٻانگ ڏيندو هو. مسجد جي صَخن جي اوڀر، اُتر ۽ اولهه طرف ۾ خوبصورت محرا بن وارا دالان ٺهيل هئا.
وچ تي وضوءَ لاءِ هڪڙو حوض ٺهيل هو. مسجد کان ٻاهر موجود هڪ کوه مان پاڻي ڀري وضوءَ وارو حوض ڀريو ويندو هو، جيڪڏهن مسجد جي صحن ۾ قبلي طرف يعني ڏکڻ طرف منهن ڪري ڏسبو ته ڏهن ڏهن پيلرن تي مشتمل ڪل اٺ دالان ڏسڻ ۾ ايندا. سڀني جي پڇاڙيءَ، يعني قبلي واري ديوار سان ملندڙ دالان جي وچ تي مسجد جو محراب ٺهيل آهي. جيڪو ديوار ۾ ڪجهه اندر هڪ خوشنما گنبذ جي هيٺان آهي. انهيءَ جي هڪ طرف مَنبَر به رکيل آهي. دالانن وارن ٿنڀن جي هر هڪ قطار تي ساڳئي قسم جي محرابن جي هڪڙي قطار هئي. ٿنڀن جي اوچائي تقريباََ 12 فوٽ هئي. هر ٿنڀ مٿان به هڪ ٿنڀ ٺهيل هو. جنهن ڪري هيٺين ٿنڀن جي قطارن ۽ محرابن وانگر مٿي پڻ ساڳئي ترتيب سان ٿَنڀَن جون قطارون ۽ سندن وچ ۾ محراب ٺهيل هئا. پوءِ ڪٿي ڪٿي محرابن جي پهرين ۽ ٻي قطارن ۾ محرابن جي هڪڙي وڌيڪ قطار جوڙي، نهايت خوبصورتيءَ سان مسجد جي ڇت تيار ڪئي وئي هئي. ڇت جي فرش کان اوچائي 35 فوٽ هئي. محرابن جي وچ واري جاءِ کي خالي ڇڏي ڏنو ويو هو. هت بيهڻ سان ڏاڍو سٺو نظارو ڏسڻ ۾ ايندو.
جنهن به رُخَ کان ڏسبو ته نظر جي دنگ تائين ٿَنڀَن جي قطارن تي محرابن جي هڪڙي سهڻي ڄاري ڏسڻ ۾ ايندي. محراب، جنهن جي ڀر ۾ مَنبر رکيل هو، سهڻي پٿر جو ٺهيل هو. محراب جي ٻنهي پاسن کان مقصوره يعني جَهل ٺهيل هئي جتي وقت جو بادشاهه نماز ادا ڪندو هو، مسجد کان ٻاهر، اولهه طرف قصر شاهي يعني بادشاهه جي سراء ٺهيل هئي. انهيءَ قصر کان مسجد تائين هڪڙو خصوصي رستو ٺهيل هو، جتان فقط بادشاه مسجد ۾ ويندو هو. اهو رستو مسجد جي قبلي واري ديوار جي ويجهو اولهه طرف دنگ ٿو ڪري. انهي هنڌ ديوار ۾ دروازو ٺهيل هو، جنهن مان بادشاهه مسجد ۾ داخل ٿيندو هو، هيءَ مسجد اٽڪل نَوَنِ سالن ۾ جُڙِِي راس ٿي، بادشاه امير عبدالرحمان پنهنجي ٻن سالن دوران مسجد جي تعمير تي 80 هزار سُرخ ديدنار خرچ ڪيا هئا. بادشاه امير هشام کيس ستن سالن ۾ حاصل ٿيل مال غنيمت جو پنجون حصو خرچ ڪري مسجد جي تعمير مڪمل ڪرائي. انهيءَ کان پوءِ مسجد جي اڏاوت ۾ جيڪا توسيع وغيره ٿي انهيءَ جو احوال طوالت سبب درج نٿو ڪجي، البت ان ۾ ٿيل آخري توسيع بابت بيان ڪجي ٿو ته خليفي الحُڪم مستنصر بالله کان پوءِ، سندس پٽ هشام الموئد بالله تخت تي ويٺو، تنهن سندس وزير محمد بن ابي عامر المنصور کي مسجد ۾ توسيع ڪرڻ جو حڪم ڏنو، انهيءَ جي تعميل ڪندي وقت جي ماهر تعميرات، حاجب المنصور هٿان مسجد جي عمارت ۾ جيڪو اضافو ڪرايو ويو، اهو اڳي ڪيل سڀني توسيعن کان وڌيڪ هو. تمام سهڻو هو ۽ آخري اضافو پڻ هو، انهيءَ وقت تائين مسجد جي مکيه ڀاڱي ۾ جيڪا توسيع ٿي هئي، اها مسجد جي قبلي واري طرف ٿي هئي، پر پوءِ مسجد کي انهيءَ طرف وڌائڻ ناممڪن ٿي ويو، ڇو ته قبلي واري ڏاکڻي ديوار جي پويان جيڪا زمين پئي هئي، اها وادي الڪبير جي ويجهو. هجڻ سبب صفا کڏ ۾ هئي تنهن ڪري انهيءَ ۾ ڀرائي ڪري انهيءَ طرف مسجد جي توسيع ڪرڻ مناسب ڪانه ڄاتي وئي، اولهه طرف توسيع ڪرڻ به انهيءَ ڪري ناممڪن هو، ڇو ته انهيءَ طرف بادشاهه جو محل هو ۽ بادشاهه لاءِ مسجد ۾ اچڻ جو رستو به انهيءَ ئي طرف ٺهيل هو، مسجد جي اترئين طرف مسجد جو صحن، منارو، حوض، دروازا وغيره ٺهيل هئا، تنهن ڪري مسجد ۾ توسيع انهيءَ جي اوڀر طرف کان ڪئي وئي، انهيءَ سلسلي ۾ انهيءَ طرف مسجد جي توسيع لاءِ گهربل زمين حاصل ڪرڻ خاطر انهي زمين تي ٺهيل گهرن جي مالڪن کي تمام وڏيون رقمون ڏنيون ويون، اهي بادشاه المنصور ادا ڪيون ۽ گهرن واري زمين مسجد جي توسيع ۾ ڪم آئي، مسجد جي پوري ڊيگهه ۾ اُتر توڙِي ڏکڻ طرفن وٽان ستن ستن ٿنڀن تي مُشتمل 29 دالان، اڳوڻن دالانن سان گڏ ٺاهيا ويا ۽ مسجد جي صحن ۾ قبلي ڏانهن منهن ڪري ڏسبو ته سامهون ارڙهن ارڙهن ٿنڀن وارا 29 دالان قبلي واري ديوار تائين ڏسڻ ۾ ايندا. مسجد جي ڊيگهه ۾ ٿنڀن جون 18 قطارون ۽ ويڪر ۾ 28 قطارون هيون، مسجد ۾ اها توسيع آخري هئي ۽ اها قبلي واري طرف ڪانه ٿي هئي، تنهن ڪري مسجد جو محراب بادشاهه لاءِ نماز پڙهڻ جي ٺهيل مقصوره يعني ڪٽهڙي ۽ مسجد ۾ بادشاه جي داخل ٿيڻ وارو دروازو پنهنجي ساڳي جڳهه تي برقرار رهيا، جتي خليفي الحڪم مستنصر بالله طرفان ٺهرائيل هئا، البت اوڀر طرف دالانن جي تعداد ۾ واڌاري سبب، محراب وارو ڪمرو، آخري دالان جي وچ تي نه رهيو. اسان هت مسجد ڏسڻ بعد قرطبه جا ٻيا به ڪيترائي تاريخي ماڳ مڪان ڏٺا ۽ شهر گهميو ۽ ٻنپهرن جي ماني کاڌي هوٽل تي هڪ عورت ڏٺيسِين جنهن کي عجيب قسم جا زيور سڄي بدن تي پيل هئا ۽ تيزي سان بِيئَر پيئَندي رهي پاڻ اڪيلي هئي پر مون جو اندازو هو ته هو ڪنهن جو انتظار ڪري رهي هئي بِيئَر کانپوءِ ماني به کاڌائين سڄو وقت موبائل سان ڪنهن سان ميسيجَن ۾ يا ڪنهن راند ۾ مصروف هئي موبائل کان سواءِ هڪ منٽ لاءِ به ٻيو ڪجهه ڪون ٿي ڪئين اسان به ماني جو آرڊر انگلش نموني جي کاڌي جو ڏنو، ماني کائي شهر مان ڪجهه خريداري ڪري اسان هت قرطبه ۾ ئي پنهنجي ٻي منزل يعنيٰ مدينة الزھره لاءِ روانا ٿياسين جيڪا شهر کان ڪجهه پنڌ تي هئي، پر جيئن ته اسان وٽ پنهنجي سواري هئي ته اسان کي هڪ جَڳَهَه کان ٻي جڳهه وڃڻ لاءِ نه ٽيڪسين جو ججهو خرچ نه وري بس يا ٽرين جو انتظار ٿي ڪرڻو پيو. مون اندازو لڳايو ته ھن پرائيوٽ گاڏي ڪري پيسا ۽ ٽائيم جي ڪافي بچت پئي ٿي ۽ هوٽل کان هر جڳهه اچڻ ۽ وڃڻ ۾ ڪابه تڪليف ڪانه پئي ٿي ٻيو ته ٺھيو پر بس-ٽيوب ۽ ريل لاءِ ماڻهن کي پهچڻ لاءِ پنڌ ته ڪرڻو هو ۽ وري ريل بسن يا ٽيوب مان لهي منزل تي پيرين پنڌ ئي ٿي وڃڻو پيو سو اسان جهڙن ٻاهتر سالن جي ماڻهو لاءِ اهي ئي پنڌ ڏاڍا تڪليف ده ٿي لڳا اُنهيءَ ڪري ئي اسان سڄي سفر لاءِ اها گاڏي ڪئي مون سان گڏ بوبيءَ جي ننڍن ٻارن کي به انهن پنڌن ڪري ٿڪ ۽ تڪليف ضرور ٿئي ها ھُونئَن به ٻار ۽ پوڙهي ماڻهوءَ تي موسم ۽ مسافريءَ جو جوانن جي مقابلي ۾ زياده اثر ٽٽي ٿو. انگريزي ۾ چوڻي آهي ته Dont West Your Time-Money and Energy اسان جي هاڻ جي منزل قرطبه شهر کان ٿورو پَرَپَرو پراڻو شهر مدينة الزهرا پري کان نظر اچي رهيو هو اسان پارڪنگ پليس ۾ پنهنجي گاڏي بيھاري اُڏانهن روانا ٿياسين هيءَ هڪڙو ننڍڙو، پر گهڻو پر تڪلف شهر، مدينة الزهره خصوصي طور قرطبه جي خليفن حاڪمن ۽ سندن خاندان ۽ واسطيدار ماڻهن جي سڪونت/رهائش خاطر قائم ڪيو ويو هو.