8
انهيءَ حوض جي چوڌاريءَ، قرطبه شهر جي ڪاريگرن جون ٺهيل جانورن جون سونيون مُورتيون نصب ڪيون ويون، انهن جانورن جي مجسمن ۾ هڪ مجسمو شينهن جو هو، جنهن جي هڪ طرف هرڻ جو مجسمو رکيل هو. انهن جي مقابلي ۾ ٻئي طرف هڪڙو باز، هڪڙو ارڙ نانگ ۽ هاٿي ٺاهي رکيا ويا هئا. انهن جي ٻنهي پاسن تي ڪبوتر شَڪِري، مور، مادي ۽ نرڪُڪڙ ۽ سِرَڻ جا مجسما نصب ٿيل هئا، انهن سونن مجسمن ۾ هيرا ۽ جواهر جڙيل هئا. انهن مورتين جي چُهنبَن مان پاڻي نڪرندو حوض ۾ ٿي پيو. شاهي محل جي ٻئي ڀاڱي کي ”قصر الخلفاءَ“ سڏيو ٿي ويو. انهيءَ عمارت جي ڇِتِ ۽ ڀِتيون سون جي چادرن سان ٺهيل هيون. دِيوارِن جي هيٺين ڀاڱي ۾ سفيد سنگ مرمر ڪم آئيل هو. ڇِتِ ۾ لٽڪندڙ نهايت سهڻو ”جواهر عجيب“ هو، جيڪو، قسطنطنيه جي باد شاه ”لِيو“ ”Leo“ خليفه قرطبه، الناصر کي تحفي طور موڪليو هو. ڇت جي مٿئين تهه کي سون ۽ چانديءَ جي پڙڇن سان تيار ڪيو ويو هو. انهيءَ ايوان جي پوري وچ تي هڪڙو حوض رکيل هو، جيڪو پاري سان ڀريل، بيحد سهڻو هو. هن ايوان جي هر طرف اٺن اٺن محرابن وارا دروازا ٺهيل هئا، جن تي آج يعني هاٿيءَ جي ڏندن ۽ آبنوس مان ٺهيل آرائشي ڄاريون لڳل هيون، انهن ڄارين ۾ هيرا ۽ جواهر جڙيل هئا. محراب رنگين پٿر ۽ رنگين شيشي سان ٺهيل ٿنڀن تي بيٺل هئا. جڏهن انهيءَ ايوان ۾ سج جي روشني داخل ٿيندي هئي ته ڇِت توڙي ڀِتيون اهڙيءَ طرح تيز چمڪڻ لڳنديون هيون جو ڏسڻ وارن جون اکيون کيريون ٿي وينديون هيون. جنهن وقت خليفو الناصر انهيءَ ايوان ۾ موجود هوندو هو ۽ حاضرين مجلس کي ڊيڄارڻ گهرندو هو ته ڪنهن حاضر غلام کي حوض ۾ پيل پاري کي ڇُلڪائڻ لاءِ حڪم ڏيندو هو، پارو ڇُلڪڻ سان سج جي روشنيءَ جا ڪرڻا ايوان ۾ کنوڻ جينئن لاڳاتار تجلا ڏيندا رهندا هئا. تڏهن ايوان ۾ موجود ماڻهو ڀائيندا هئا ته ڪمرو يا ايوان ڦِري رهيو آهي. انهيءَ ڊپ ۾ اچي ڏڪندا هئا. اها خوف ۽ حراس واري حيرت انگيز ڪيفيت مٿن تيستائين طاري رهندي هئي. جيستائين پاري ۾ پيدا ٿيل لرزش برقرار هوندي هئي. انهيءَ زماني ۾ اندلس ۾ قيمتي ڌاتن جي کاڻين مان پارو پڻ گهڻي مقدار ۾ لڀندو هو، تنهن ڪري انهيءَ حوض کي پاري سان ڀرڻ ڪو مشڪل معاملو ڪونه هو. پاري جي چُرپُر ۽ ڪرڻن جي لهرن جو مشاهدو ڪندڙ ڪجهه ماڻهو چوندا هئا ته سج سان گڏوگڏ هي ايوان به اهڙيءَ طرح گردش ڪري ٿو، جو اهو سدائين سج جي سامهون رهندو اچي ڪن ماڻهن جو خيال هو ته پاري وارو حوض محور آهي، جنهن جي چوڌاريءَ هي ايوان ڦِري رهيو آهي. انهيءَ ايوان جي حفاظت خليفي الناصر وٽ ايتري قدر ته اهم هئي، جو انهيءَ جي حفاظت لاءِ سندس ولي عهد پٽ، شهزادي الحڪم کي نامزد ڪيائين مدينة الزهرا ۾ ٺهيل جامع مسجد به اڏاوت جي لحاظ کان ڪا گهٽ ڪانه هئي، جيتوڻيڪ اها صرف اٺيتاليهن ڏينهن ۾ جوڙي راس ڪئي وئي، پر تعمير جي لحاظ کان بلڪل بيعيب هئي. خليفي الناصر مسجد جي تعمير دوران روزانه هڪ هزار ماڻهو مسجد اڏڻ ۾ مشغول رکيا. انهن ۾ هڪ سؤ وڏا معمار، ٻه سؤ واڍا ۽ باقي ست سؤ به ڪاريگر اُستا هئا. مسجد جو هر هڪ حصو ۽ جُزو نهايت خوبصورت ڪري ٺاهيو ويو هو. مسجد جي صحن ۾ اٿي بيهي ڏسبو ته مسجد جي ڊيگهه ۾ پنج دالان ٺهيل آهن، جن ۾ وچ وارو دالان ٻين کان وڌيڪ ويڪرو آهي. مسجد جي ڊيگهه ۽ ويڪر جي ماپ مختلف مورخن هڪٻئي کان مختلف ۽ گهٽ وڌ ڄاڻائي آهي. مسجد جي صحن ۾ گلابي رنگ جو پٿر ڪم آندل آهي. مسجد جي صحن جي وچ تي هڪڙو حوض ۽ ڦوهارو نصب ٿيل آهي. حوض ۾ وضو لاءِ سدائين سٺو پاڻي موجود هوندو هو. مسجد جي هڪ طرف هڪڙو چورس منارو تعمير ٿيل هو جيڪو چَئِينِ ڀاڱن تي مشتمل هو. اهي ڀاڱا يا طبقا هڪجيترا ڊگها ڏسڻ ۾ آيا ٿي. مسجد جو مقصوره قبلي جي ديوار سان نهايت ڪاريگري سان گڏي تعمير ڪيو ويو هو، جنهن ۾ نهايت قيمتي آرائشي سامان سان چٽ گل ٺهيل هئا. خليفي الناصر حڪم ڪيو ته انهيءَ مقصوره واسطي مَنَبر پڻ نئين ڊزائين جو تيار ڪيو وڃي. ان جي تعميل ڪندي هڪ نهايت خوبصورت ڊزائين جو منبر ٺاهي مقصوره ۾ نصب ڪيو ويو. مسجد جي عمارت جڙي راس ٿيڻ کان پوءِ سن 329هه ۾ خميس جي ڏينهن شعبان جي ٻاويھئِين تاريخ برابر 23 جنوري 941ع ۾ مسجد ۾ پهرين جماعت واري نماز پڙهي وئي، اها خميس جي ڏينهن واري
سانجهي نماز هئي. اها نماز قاضي ابو عبدالله بن عبدالله بن ابي عيسيٰ پڙهائي هئي. ٻئي ڏينهن شعبان جي ٽيويهَئِين تاريخ تي مٿي بيان ڪيل منبر پڻ آڻي مقرر ڀيڻيءَ تي رکيو ويو ۽ بادشاه الناصر مسجد ۾ اچي جمعي جي نماز پڙهي جمع نماز جو خطبو قاضي ابو عبدالله پڙهيو ۽ نماز پڙهائي.
اسان هت قرطبه ۾ رات رهي ٻئي ڏينهن صبح جو اسپين جي شهر سِويل ڏانهن روانا ٿي وياسين. اسلامي/ عرب دؤر حڪومت ۾ اندلس جي ملڪ ۾ موجوده اسپين ۽ پرتگال کان سواءِ فرانس جا به ڪجهه علائقا شامل هئا. عرب خليفي عمر بن عبدالعزيز بن مروان جي خلافت دوران سن 719ع ۾ جڏهن اندلس جو والي، السمع بن مالڪ الخولاتي مقرر ٿيو ته هن فرانس جي اربونا ۽ طلوشا علائقن تي قبضو ڪري پنهنجي اندلس واري رياست ۾ شامل ڪري ڇڏيو. خليفو السمع انهن جنگين ۾ سخت زخمي ٿي پيو هو. انهيءَ کان پوءِ عربن اندلس ۾ فوج ۽ قلعن جي تعداد کي وڌايو. اهڙي طرح هنن هت اٺ سؤ ڇهه هجري سال حڪومت ۾ ڪئي، پر نيٺ آهستي آهستي، ٽڪرا ٽڪرا ٿي اندلس جي سموري رياست هنن جي هٿن مان نڪري وئي سندن سموري دؤر حڪومت ۾ عرب هتي مسلمان حاڪم ٿي رهيا. پهرين سندن گاديءَ جو هنڌ اشتبلا يعني سِويل هو. تنهن کان پوءِ هنن جي گاديءَ جو هنڌ قرطبه جو شهر ٿيو ۽ انهيءَ کان به پوءِ ۽ آخر تائين غرناطه شهر سندن گاديءَ وارو هنڌ ٿي رهيو. جيسين تائين اندلس جو سمورو ملڪ سندن هٿن مان مڪمل طور نڪري آزاد ٿي ويو اندلس جي مسلمان حاڪمن جا نالا ۽ سندن حڪومت جو عرصو هيٺينءَ ريت آهي. هي نالا پَهرئَين حاڪمن جا آهن.
1. طارق بن زياد-جولاءِ، 711ع کان اپريل 712ع.
2. موسيٰ بن نصير-اپريل 712 کان سيپٽمبر 714ع.
3. عبدالعزيز بن موسيٰ نصير-714ع کان آگسٽ 716ع.
4. ايوب بن حبيب الخمي 716 کان جولاءِ 717ع.
5. الحُر بن عبدالرحمان الثقفي 717ع کان اپريل 719ع.
6. السمع بن مالڪ الخولاني 719ع کان مئي 721ع.
7. عبدالرحمٰن الفافقي-مئي 721ع کان 726ع.
8. عنبه بن سحيم الڪلبي-721ع کان 726ع.
9. عذُره بن عبدالله الفهري-جنوري 726ع کان مارچ 726ع.
10. يحيٰ بن سلمه الڪلبي- مارچ 726ع کان سيپٽمبر 726ع.
11. عثمان بن ابي عبده- 726ع کان نومبر 727ع.
12. عثمان بن ابي نسع الخثمي- نومبر 727ع کان جولاءِ 728ع.
13. حذيفه بن الاحوس القيسي 728 کان اپريل 729ع.
14. لهيشم بن عبيد الڪلبي-اپريل 729ع کان آگسٽ 731ع.
15. محمد بن عبدالله الشجعي-آگسٽ 731ع کان آڪٽوبر 731ع.
16. عبدالرحمٰن الغافقي- آڪٽوبر 731ع کان آڪٽوبر 732ع.
17. عبدالمالڪ بن قطن الفهري 732ع کان نومبر 734ع.
18. عقيبه بن الحجاج اسلولي 734ع کان ڊسمبر 740ع.
19. عبدالمالڪ بن قطن باريسگر 740ع کان سيپٽمبر سن 741ع.
20. بليج بن بشر القشيري- 741ع کان سيپٽمبر 742ع.
21. ثعلبه بن سلامه 742ع کان مئي 743ع.
22. ابوالحظار حسام بن ضرار الڪلبي 743ع کان مئي 745ع.
23. ثوابه الصميل بن هاتم 745ع کان اپريل 747ع.
24. يوسف بن عبدالرحمٰن الفهري 747 کان مئي 756ع.
انهيءَ کان پوءِ به ڪَنئين مسلمان بادشاه اندلس تي حڪومت ڪندا رهيا، پر پوءِ آخر ۾ اندلس جا ڪافي علائقا آهستي آهستي مسلمان حڪمرانن جي هٿن مان نڪرندا ويا. انهيءَ جو وڏو سبب مسلمان حاڪمن جون پنهنجو پاڻ ۾ دشمنيون ۽ جنگيون هيون، تان جو سمورا مسلمان حاڪم آخر ۾ صفا ڪمزور ٿي ويا. نيٺ سن 1492ع ۾ اندلس ۾ غرناطه جي آخري مسلمان حاڪم، ابو عبدالله، عيسائي راڻي آئزابيلا ۽ سندس مُڙسَ فرڊيننڊ کي پنهنجي حڪومت جي واڳ ڏئي، اندلس ۾ مسلمانن جي حڪومت هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏي! انهيءَ دؤر ۾ Savilla سيولا شهر هن علائقي جو تمام خوبصورت شهر هو، جنهن جي چوڌاريءَ ڪيترن ئي قسمن جي ميون جا باغ هوندا هئا. هن شهر کان 54 ميل پري درياه وهندو هو. جت مسلم دؤر حڪومت دوران، ماڻهو تفريح لاءِ ويندا هئا. انهيءَ ماڳ کي Triana طِريانا سڏيو ويندو هو. شهر جي ڀرسان هڪ پهاڙي تفريح گاه به هوندو هو. انهيءَ علائقي ۾ پڻ ڪيترائي باغ هوندا هئا، جن ۾ سوين قسمن جا گل ۽ ميوا ٿيندا هئا. اڄ به سيويل (اڳوڻو سيولا) اسپين جو چوٿون نمبر وڏو شهر آهي ۽ سڄي يورپ کنڊ جي پراڻن شھرن ۾ هن جو نمبر ٽيو آهي ۽ سڄي يورپ کنڊ ۾ گرم ترين شهر آهي. اڄ جولاءِ جي مهيني ۾ اسين هت آهيون، انهيءَ سير سفر دوران هڪ ڏينهن گرمي جو درجو 42 ڊگريون سينٽي گريڊ به ڏٺوسين. پر هِت گرمي اِئين تنگ ڪانه ڪري، جِيئن سنڌ ۾. 42 ڊگرين واري ڪاڙهي ۾ به ماڻهو گهميا ڦِريا پي، جڏهن آمريڪا کنڊ دريافت ٿيو، ته هتي جي ماڻهن سويل جي بندرگاه وسيلي ئي آمريڪا ڏانهن تجارت توڙي آباد ڪاريءَ جي سلسلي ۾ بحري سفر چالو ڪيو. انهيءَ ڪري هن شهر جي قسمت ئي بدلجي وئي ۽ سويل۽ ان جي سموري پسگردائي وارو علائقو امير ترين ٿي ويو. اهو عمل سترهين عيسوي صديءَ تائين وڏي پيماني تي جاري رهيو. سترهين صديءَ ۾ ڪاڊِز Cadiz نالي علائقي ۾ هڪ ٻيو به بندرگاه ٺهيو ۽ انهيءَ نئين بندرگاه وسيلي به جڏهن آمريڪا سان سويل جهڙو ئي تجارتي عمل شروع ٿيڻ کان پوءِ سِويل جي شهر جي اڳوڻي عروج واري حيثيت ڪانه رهي. ويهين عيسوي صديءَ ۾ اسپين ۾ پيدا ٿيل خانه جنگي هن شهر کي وڏو نقصان رسايو. هتي جا ماڻهو سويل شهر جي انهيءَ ترقي واري دؤر کي اڄ سنهري دؤر طور ياد ڪن ٿا. سويل جي بندر تان نه فقط اسپين جو، پر يورپ جي ٻين ملڪن جو واپار به آمريڪا سان ٿيندو هو. تجارتي سرگرميءَ جي ترقيءَ سبب شهر گهڻو وڌيو ۽ انهيءَ جي انساني آبادي پڻ وڌي ڏهن لکن کي وڃي پهتي Tamarguillo ٽمار گُوئيلو نديءَ جي وڏي ٻوڏ سن 1961ع ۾ سويل شهر ۽ انهيءَ سڄي علائقي کي تمام گهڻو نقصان پهچايو. انهيءَ ٻوڏ ۽ ڪاڊز علائقي ۾ نئين بحري بندرگاه ٺهڻ سبب سويل شهر جو عروج برقرار نه رهيو ۽ شهر ۾ ماڻهن جو انگ پڻ گهٽجڻ لڳو. شهر جي معاشي حالت به ابتر ٿي وئي. اسان شام جو سِويل شهر ۾ اسلامي دؤر حڪومت دوران اڏائيل القصر محل ۽ شهري حڪومت جي بلڊنگ گهمڻ وياسين پهرين وڃي القصر محل ڏٺوسين، جيڪو اسان جي رهائش واري هوٽل کان هڪ ڪلو ميٽر کن پري ۽ شهر جي مکيه بازار جي دنگ وَٽِ اڏيل هو، تنهن ڪري اها بازار گهمندي ڦرندي اچي انهيءَ محل وٽ پهتاسين. هي محل اهڙو ته سٺو اڏيل آهي، جو اُن جو مٿيون طبق اڄ به اسپين جي بادشاهه جي سرڪاري رهائش گاه طور استعمال ٿئي پيو ۽ سن 1987ع ۾ اقوام متحده جي هڪ اداري، يونيسڪو، انهيءَ محل کي ”عالمي ورثي“ جو رتبو عطا ڪيو آهي. محل جي چوڌاريءَ نهايت خوبصورت باغ باغيچا پوکيل آهن. هندستان ۽ اسپين جي مسلمان حاڪمن پنهنجي مُلڪن ۾ ڪيترائي عاليشان ڪوٽ قلعا، محل ماڙيون، مقبرا ۽ مسجدون اڏايون ۽ انهن جي چوڌاريءَ بيحد سهڻا ۽ سرسبز باغ باعيچا پوکايا، جيڪي اڄ به انهن حاڪمن ۽ مَلڪَن جي عزت وقار جو باعث آهن ۽ دنيا ۾ سياحت جا اعليٰ اهڃاڻ آهن، جنکي ڏسڻ واسڻ لاءِ سڄي دنيا جا سياح ۽ سالڪ توڙي سائنسدان سدائين پيا اچن. مثال طور هندستان جي شهر دهليءَ ۾ ٺهيل لال قلعو، انهيءَ اندر ڪيترائي محل ۽ مسجد، قطب مينار، آگري شهر ۾، جمنا ندي جي ڪناري تي اڏيل تاج محل، آگري شهر ۾ اڏيل قلعو، فتح پور سڪري ۾ ڪوٽ، قلعا، مسجدون ۽ اڪبر بادشاهه جي مُرشد، سليم، چِشتي جي درگاه وغيره شامل آهن. اڪبر اعظم پنهنجي پٽ تي پنهنجي مرشد جو نالو، ”سليم“ رکيو، جيڪو ”جهان گير“ جي خطاب سان هندستان جو بادشاهه بنيو. اسپين توڙي هندستان ۾ هاڻ انهن قلعن ۽ ڪوٽن تي پنهنجي پنهنجي مُلڪ جا جهنڊا هڻي ويهي رهيا آهن. هر سال 15 آگسٽ ۽ ٻين قومي ڏينهن تي هندستان جو وزيراعظم دهليءَ واري لال قلعي ۾ آزاديءَ جي ۽ ٻين تقريبن دوران قوم کي خطاب ڪندو آهي ۽ فوجي سلامي وٺندو آهي. هينئر پهريون ڀيرو هندستان جي وزير اعظم، نريندر موديءَ جي وزارت جي حلف برادريءَ واري تقريب پڻ لال قلعي اندر منعقد ٿي هئي. جيڪا ٽي وي تي سڄي دنيا سان گڏ مون به ڏٺي. اسپين جي ته خبر ڪانهي پر هندستان ۾ هاڻ وزيراعظم ٿيڻ ڏاڍو سَوَلو ٿي ويو آهي. ڪا هڪڙي اڌ مسجد ڊاهيو، ۽ ٻه ٽي هزار مسلمان ماريو، جيئن باجپائي لال ڪرشن آڏواڻي ۽ نريندر موديءَ ڪيو. باجپائي بابري مسجد ڊهرائي ۽ ٻه ٽي سؤ يا هزار مسلمان مارائي آسانيءَ سان وزيراعظم ٿي ويو. نه ته سندس پارٽي لوڪ سڀا ۾ ٻن ٽن سيٽن کان وڌيڪ ڪڏهن به ڪونه کٽيو. اهڙيءَ طرح سان نريندر مودي جڏهن گجرات جو وزير اعليٰ هو تڏهن پاڻ گجرات ۾ فساد ڪرائي، ٻه ٽي هزار مسلمان ماڻهو مارائي، آسانيءَ سان وزير اعظم ٿي ويو ۽ لال ڪرشن آڏواڻي کي جنتا پارٽي مان ڌِڪي پري ڪري ڇَڏئين. هاڻ موٽون ٿا القصر محل ڏانهن هن محل جي دنيا ۾ ايڏي ته مشهوري آهي، جو هالي ووڊ جون ڪنئين جڳ مشهور فلمون، انهيءَ محل ۾ ٺاهيون ويون آهن، جن ۾ سن 1962ع ۾ فلم لارينس آف عربيا، سن 2005ع ۾ ”ڪِنگ آف جيرو سَلِم“ ۽ پوءِ ”گيم آف ٿِرونِس“ شامل آهن. اسان هِت مووي ڀري ۽ ڪيترا سارا، فوٽو ڪڍيا، تنهن کان پوءِ اسان هڪڙي مسجد ”المحمد“وڃي گهمي ڏٺي، جنهن کي عيسائي حڪمرانن ڦيرائي، عيسائي مذهب جي عبادت گاه ڪري ڇڏيو ۽ انهيءَ کي ”ڪيٿڊرل“ سڏڻ لڳا. اهو چرچ يورپ ۾ سڀني کان وڏو ۽ پُوري دنيا ۾ ٽيو نمبر وڏو چرچ ليکجي ٿو انهيءَ مسجد/چرچ جي عمارت کي به 1987ع ۾ يونيسڪو وارن ”عالمي ورثو“ قرار ڏنو. هن مسجد جي مينار تي هاڻ چرچ وارو گهِنڊ لڳل آهي. هن مسجد جي تعمير جي شروعات بن احمد باسو ڪئي ۽ ان جي تڪميل، صاحب الصالح ڪرائي. سن 1184ع ۾ هيءَ مسجد اڏجڻ شروع ٿي ۽ 1198ع ۾ مڪمل ٿي، پر سن 1248ع ۾ هي علائقو مسلم حڪمرانن کان ڇڏائي، بادشاه فرڊيننڊ ٽِيئين هن مسجد کي چرچ ۾ بدلائي ڇڏيو ۽ اڃا تائين چرچ طور قائم آهي. اسين به اها مسجد، چرچ طور موجود هئڻ ڪري ئي ڏسڻ آياسين. اسان هت به ڪافي فوٽو ڪڍيا، پوءِ موٽي انهيءَ ساڳي بازار کان ٿيندا پنهنجي رهائش واري هوٽل تي آياسين. رات جو اسان ٻاهر فٽ پاٿ تي ٺهيل هڪڙي سٺي هوٽل تي تُرڪ کاڌو واپرايو. تُرڪيءَ جا ڪباب ۽ پڪل ڪُڪڙ ڏاڍا لذيذ آهن. ترڪي جي مِٺائي، خاص ڪري ته اسين شوق سان کائيندا آهيون. جيڪڏهن ڪو ماڻهو ترڪيءَ وڃي ته کيس ترڪي کاڌا کائڻ جي صلاح آهي. چاليهه سال اڳ جڏهن وِلات گهمڻ وڃبو هو ته هر ملڪ ۾ پاڪستان، هندستان ۽ چين وارن جون جام هوٽلون ڏسبيون هيون پر ترڪي جون هوٽلون ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ هونديون هيون، پر اڄ يورپ ۽ آمريڪا کان سواءِ دنيا جي ٻين ملڪن ۾ به ترڪي جون هوٽلون جام ڏسبيون. عرب کاڌن واريون هوٽلون ملنديون، اڳ جي مقابلي ۾ هاڻ ولات ۾ هندستاني ۽ پاڪستاني هوٽلون گهٽ ملنديون. اسپين ۽ پورچوگال ۾ پاڪستانين به ترڪ کاڌن واريون هوٽلون کوليون آهن. سو اڄ به اسان هڪ ترڪ کاڌن واري هوٽل جي اڳيان فٽ پاٿ تي لڳل ڪرسين تي ويهي مانيءَ جو آرڊر ڏنو يورپ ۾ وڏين هوٽلن جي اڳيان فٽ پاٿن تي ڪرسيون مَيزون رکي ماني کائڻ جو رواج تمام وڏي پيماني تي آهي، اهڙين هوٽلن وٽ گهڻو ڪري رات جو وڌيڪ مزو اچي. اسين هت ويهي سِويل شهر جي رات واري زندگيءَ جو مشاهدو ڪندا رهياسين. هت رات جو روڊن ۽ هوٽلن تي ڏينهن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ رش ۽ گهما گهمي ٿئي، ڇو ته ڏينهن دوران مقامي ماڻهو آفيسن ۾ ته ٻاهريان ماڻهو ۽ سياح تاريخي جڳهين، سمنڊ جي ڪناري تي يا ٻين تفريح گاهن گهمڻ ۾ مصروف هوندا آهن. پوءِ رات جو مقامي ماڻهو به پنهنجن ڪُٽنبن سميت تفريح خاطر گَهرَنِ کان ٻاهر نِڪِريو پون. مقامي ماڻهو ٻارن ٻچن سميت ڇنڇر جي شام ۽ آچر جي ڏينهن گهڻي ڀاڱي گهر کان ٻاهر مختلف تفريح گاهون گهمڻ ويندا آهن. هتي وڏين يا ننڍين هوٽلن جي اڳيان فٽ پاٿن تي رکيل ڪرسين ۽ ميزن کي ڏينهن جي ڪاڙهي ۽ مينهَن کان بچائڻ خاطر، انهن جي مٿان رَنگين ۽ سُنهڻين ڊزائينن واريون فيشني ڇٽيون لڳائيندا آهن. ڪِن شهرن ۾ ته اهڙين ڇٽين سان وڏين وڏين بازارن کي به ڍڪي ڇڏين ته بازارن جي سونهن به وڌي وڃي ٿي.
يورپ ۾ شام جو گهڻو ڪري پنجين بجي دڪان بند ٿي ويندا آهن. ڇو ته اتي سَردِي سبب انهيءَ وقت بازارون بند ٿينديون آهن. اڄ ڪلهه ته سپر مارڪيٽون گهڻو ڪري ٺاهين ئي زير زمين ته جِينئَن سردي ته ٺهيو، پر زير زمين مارڪيٽن تي برف باريءَ دوران به سردي جو ڪوبه اثر ڪونه ٿئي. سردي، برف باري توڙي برسات دوران به اهڙين مارڪيٽن ۾ ماڻهو خريداري پيا ڪن ۽ گهمن ڦرن! اهڙين سپر مارڪيٽن ۾ هوٽلون به ٿين، جن تي هر ملڪ جا کاڌا موجود آهن. اهڙين هوٽلن تي گهڻو ڪري کاڌو به توهان جي اڳيان ئي ٺهي ۽ هر کاڌي جي خبر پئجيو وڃي. غير مسلمانن جي تقريباََ سڀني هوٽلن تي گهڻو ڪري ڪڪڙ ۽ سوئر جو گوشت هڪ ئي تئي يا وڏي ڪڙهي ۾ گڏ فرائي ڪري پوءِ ڪڪڙ ۽ سوئر جي تريل گوشت کي جدا ڪري رکن، پر مڇي ۽ ڀاڄين کي ائين ٺاهي ڪونه رکن. مسلمانن جي هوٽلن ۾ اِئين ڪونه ٿئي. جنهن به هوٽل تي لفظ ”حلال“ لکيل هجي ته توهان بنا ڊپ جي اهو کاڌو کائي سگهو ٿا، ڇو ته جنهن مُلڪ ۾ ”رُول آف لا“ يعني قانون جي حڪمراني آهي، اُت ڊپ، ڪُوڙ ۽ ٺڳي ٿئي ئي ڪانَ. اهڙن ملڪن جا سربراه به سرڪاري گاڏين بدران، ذاتي ڪمن واسطي ٽيوب ٽِرينِ، بسن يا ٽيڪسين ۾ سفر ڪن ۽ عام ماڻهن سان گڏ مارڪيٽن تي پيا خريداري ڪن ته ماڻهو به انهن ڏانهن ڌيان ئي ڪونه ڏين. اهڙا فوٽو اڄڪلهه فيس بُڪ تي جام نظر اچن ٿا ۽ شهر ته ڇا، پر جنهن ننڍڙي ڳوٺ ۾ انٽرنيٽ جي سهولت موجود آهي، اتي ڏسي سگهجي ٿو ته انگلينڊ جو وزيراعظم ڪيمرون، ٽيوب ريل گاڏيءَ ۾ بيٺي پيو، سفر ڪري، رُوس جو صدر، پيُوٽِن، پيٽرول پمپ تان گاڏيءَ ۾ تيل پيو ڀرائي، يا ايران جو صدر، احمدي نجاد، بس ۾ بيٺل مسافرن جي ٽيڪ واسطي، بس جي ڇِت ۾ ٽنگيل پٽي کي جهليو، بس ۾ بيٺي سفر پيو ڪري! اڄ کان ويهه سال اڳ سُوئيڊن جو وزير اعظم بازار ۾ گولي لڳڻ ڪري مري ويو ۽ اخبارن ۾ ڇپيو ته وزير اعظم آفيس جو ڪم پورو ڪري گهر آيو، جتان پنهنجي زال سان گڏ گهران نڪري شهر جي هڪڙي سئنيما ۾ فلم ڏسڻ ويو، جتي عام ماڻهن سان گڏ قطار ۾ بيهي پنهنجي واري سان فلم ڏسڻ لاءِ ٽڪيٽ خريد ڪيا ۽ فلم ڏسي پاڻ ۽ سندس زال، پنڌ ڪندا، واپس پنهنجي گهر پئي ويا، ته ڪنهن وزيراعظم کي گولي هنئي، جنهن ڪري اهو تڏي تي ئي مري ويو. اڄ تائين اها خبر ڪانه پئي آهي ته کيس ڪنهن ۽ ڇو قتل ڪيو. لنڊن شهر۾ شهزادي چارلس جي اڳوڻي زال راڻي ڊائنا، محل کان ٻاهر فُٽ پاٿ تي واڪ پئي ڪندي هئي. جتي پَبلِڪ پئي کيس ڏسندي هئي، پر اسان جي ملڪ ۾ ۽ خاص ڪري پنجاب ۾ ست سؤ ننڍڙا معصوم ٻار اغوا ڪري، انهن جا گُردا ۽ اکيون ڪڍي وڪيون ويون. پوءِ انهن جي لاشن کي ڪنهن ڪيميڪل ۾ وجهي ڳاري، فنا ڪري، انهي ڀيانڪ واردات جو ثبوب ئي گم ڪيو ويو ۽ پنجاب پوليس جي اِنسپيڪٽر جنرل، انهيءَ سخت ظالمانه واردات بابت بيان ڏنو ته مڙئي خير آهي. اصل ڳالهه پئي ٿي يورپ جي، ته جنهن به هوٽل جي ٻاهران، لفظ ”حلال کاڌا، لِکيل هجي ته توهان بنا ڪنهن شڪ شبهي جي انهيءَ هوٽل جي هر پسنديده خوراڪ ڀلي کائو يا خريد ڪريو. اسين به ترڪ هوٽل تان ماني کائي پنڌ ئي پنڌ گهمندا ڦِرندا اچي. پنهنجي ٽِڪڻ واري هوٽل ڀيڙا ٿياسين. اسين هتي ڏينهن توڙي رات ۾ ايترو ته گهمندا هئاسين. جو ننِڊَ جي ديويءَ کي اسان کي سُمهارڻ ۾ ڪابه تڪليف ڪا نه ٿيندي هئي. صبح جو، سڀڪو. پنهنجي مرضيءَ سان اُٿندو هو، پر آئون ۽ مِنيٰ سوير اٿڻ جا عادي آهيون، تنهن ڪري اسين صبح جو سوير، پنجين ساڍي پنجين بجي ڌاري سُجاڳ ٿي ويندا هئاسين، پر هت صبح سوير واڪ ڪرڻ واري ڳالهه ڪانه ٿيندي هئي. ڊاڪٽرن جو چوڻ آهي ته اڌ ڪلاڪ خصوصاََ پنڌ ڪريو، يا هڪ ڪلاڪ شهر ۾ گهمندي ڦِرنديءَ خريداري ڪريو، ڳالهه برابر آهي، پر اسين ته هت ڏهه ڏهه ڪلاڪ پيا هلندا هئاسين اها ڳالهه واڪ کان گهڻو مٿي چڙهي ويندي هئي. اڄ صبح جو اسان جو پروگرام هتي جي هڪڙي مشهور تفريحي پلازا ڏسڻ جو هو، تنهن جو نالو ”پلازا ڊي ايسپانا“ هو، جيڪا واقع هڪڙي لا جواب تفريح گاه هئي، اُها گولائي تي ٺهيل هڪڙي تمام وڏي عمارت هئي، تنهن ۾ اندازاََ هڪ سئو کان به گهڻا ڪمرا هوندا ۽ اها عمارت ٽِماڙِ هئي. عمارت جي بلڪل وچ تي ۽ ٻن ڇيڙهن تي ٽاور نما محراب ٺهيل هئا. انهن ٽاورن اڳيان ٽي وڏيون پليون ٺهيل هيون، سي تمام سونهڻيون ۽ تعميراتي ڪاريگريءَ جو لاجواب شاهڪار هيون. اٽڪل وِيهَن ايڪڙن جيتري ايراضيءَ تي اڏيل هن محل نما پلازا جي وچ تي پاڻيءَ جا ڪَنئين ڦوهارا ٺهيل هئا. جن مان نڪرندڙ پاڻي تمام گهڻي اوچائي تائين ٿي چڙهيو ۽ برسات کان به وڌيڪ سُنهڻو منظر پيش ڪري رهيو هو. هن پلازا جي اڳيان ۽ بلڪل لڳ هڪ وڏو مصنوعي ڪينال ٺهيل هو، تنهن ۾ ڪتيريون ئي ٻيڙيون بيٺيون هُيون، انهيءَ ڪينال ۾ هڪ ڪلاڪ گهمڻ لاءِ سڄي ٻيڙيءَ جو ڀاڙو ٽِيهَه پائونڊ ٿي ورتا، انهن ٻيڙين ۾ ڪَنئين سياح سير ڪري رهيا هئا. اسان به هڪ سڄي ٻيري ڀاڙي تي وٺي، انهيءَ ڪينال ۾، سير ڪيو. اهي ٻيڙيون به نهايت سُنهڻي نموني سينگاريل هيون، پر سمنڊ جي پاڻيءَ اندر اڏيل اٽليءَ ۾ نرالي شهر وينس ۾ پاڻيءَ وارن رستن تي هلندڙ گاڊولا ٻيڙين وانگر هنن ٻيڙين ۾ ڳائڻا ويٺل ڪونه هئا. هن سهڻي پلازا جي چوڌاريءَ هڪڙو نهايت پر لطف باغ به پوکيل هو. هن پلازا ۽ باغ جي سير واسطي، ڪيتريون ئي چئين ڦيٿن واريون گهوڙي گاڏيون به بيٺل هيون، اهيءَ بگيون صرف هتي نه پر سڄي اسپين ۾ هر تفريح گاه وٽ موجود آهن، ڪجهه سال اڳي، ڪراچي شهر جي پرل ڪانٽينينٽل هوٽل، شيريٽن هوٽل ۽ مَيرِيٽ هوٽل وارن به ٺهرائي پاڻ وٽ بيهاريون هيون، جن ۾ انهن هوٽلن ۾ ترسندڙ سياحن کي شهر جي تاريخي ماڳن مڪانن ۽ تفريح گاهن جو سير ڪرايو ويندو هو، اهڙيون بگيون ڪراچي توڙي حيدرآباد ۾ سن ستر واري ڏهاڪي تائين جام هونديون هيون پر هاڻ غائب آهن. حيدرآباد جي بازار حُسن جون دوشيزائون سدائين شام جو اهڙين بَگين ۾ چڙهي شهر جي پوش علائقن ۾ گهمندي، ناز نخرا ڪندي پنهنجي نمائش ڪنديون وينديون هيون، ته ماڻهو به خود به خود سندن حسن ۽ رقص ڏسڻ لاءِ بازار حسن پهچي ويندا هئا. پر هاڻ ته موبائيل فون اهڙن ٽِڪساٽن مان جان ڇڏائي، سڀ رستا سِڌا ۽ آسان ڪري ڇڏيا آهن! ۽ فون تي ڳالهه ٻول ڪري، ڪراچي جون ڪُنواريون، اسان جي ننڍڙي ڳوٺ ٻني ۾ به پهچيو وڃن، حقيقت ۾ اهڙن پيار جي پَرڻن کي ختم ٿيندي به ڪا دير ڪانه ٿي لڳي. اهڙين ڪنوارين کي ڪڏهن ڪراچيءَ جي پوليس گاڏين ۾ وجهيو واپس وٺيو وڃي، ته ڪڏهن اهي ڪنواريون پنهنجو پاڻ واپس انهيءَ ئي اِسپِيڊ ۾ هليون وڃن، جنهن اسپيڊ سان ڪراچيءَ کان سئو ميل سفر ڪري، اهي هت آيون هيون. انهن مان ڪي ڪنواريون ته پٺيان ٻار به ڇڏيو، اِئين اُڏاميو وڃن، ڄڻ ته انهن لاءِ اهو هڪ خواب يا ڪنهن فلم جو سِين هو. اهو سلسلو منهنجي خيال ۾ ته بند ڪونه ٿيندو، هاڻ موٽي اچون ٿا سيول شهر ۾، شهر ۾ اڏيل انهيءَ عالي شان پلازا کي ”اسپين اسڪوائر“ به چوندا آهن ۽ انهيءَ پلازا جي چوڌاريءَ پوکيل باغيچي کي ”ماريسا نوئيسا پارڪ، چوندا آهن. بنيادي طرح هي پلازا آمريڪن فيئَر، يعني نمائش لاءِ ٺاهيو ويو هو، پر هاڻ اهو سرڪاري آفيسن طور ڪم اچي ٿو ۽ گهڻي ڀاڱي مرڪزي سرڪار جي دفترن طور استمعال ٿئي ٿو. هن پلازا اندر ۽ ٻاهر، ڪيتريون ئي مقامي ۽ هالي وُڊ جون فلمون ٺهي چُڪيون آهن، جن ۾ (1) لارينس آف عربيا (2) اسٽار وار سِيرِِِيزِِ واريون فلمون (3) اَٽيڪِ آف دِي ڪرنل ۽ (4) دِي ڊِڪِٽيٽَر جهڙيون فلمون شامل آهن ۽ اهو سلسلو اڃا تائين جاري آهي، سيوِلِ کان پوءِ اسين پورچوگال جي گاديءَ واري شهر ”لِزِبَنِ“ وياسين، جت ٽي ڏينهن گهمڻ بعد پورچو گال جي ٻئي شهر، ”فوزا“ وياسين. اتي ماني کائي، گهمي ڦِري، واپس سِيول آياسين، هتان ملاڪا وڃڻ کان اڳ، هوٽل جو بل چيڪ ڪري پوءِ هوٽل ڇڏيو. ڇو ته ڪمرن ۾ رکيل فرجن ۾ ضرورت واري تقريباََ هرشيءَ پيل هوندي آهي ۽ وقت سر اتان جيڪا به شئي کڻبي، تنهن جي قيمت ڏيئڻي آهي، اسان سمورين بُڪنگ ٿيل هوٽلن کي ٻه مهينا اڳ رِزَرويشن ڪرائڻ وقت سندن بل جي رقم ڪريڊٽ ڪارڊ ذريعي نور محمد هٿان ڏئي ڇڏي هئي. يورپ ۽ آمريڪا ۾ هوائي جهاز جي ٽڪيٽ ۽ هوٽل جا ڪمرا جيترو اڳواٽ بڪ ڪرائيندا، ته اهي اوترو وڌيڪ ڊسڪائونٽ ڏيندا، بروقت ٽڪيٽ ۽ ڪمرو وٺڻ، بڪنگ کان تمام گهڻو مهانگو هوندو آهي. اسين ڪوشش ڪندا آهيون ته بوڪنگ ڪرائجي، پر ڪڏهن تڙ تڪڙ ۾ جلد به هليا ويندا آهيون سيول شهر جي نائيٽ لائف به ڏاڍي رنگين آهي. نائيٽ ڪِلَب، جِتي لائِيو شو، ڊِسڪو ۽ روح کي ريجهائندڙ ڪَنئين رنگين پروگرام ٿين شهر وچان وهندڙ نديءَ ۾ تفريح واريون لانچون ڏينهن توڙي رات پيون ماڻهن کي سير ڪرائين. رات دوران ندي ۾ وڏن تفريحي جهازن اندر ڊانس جا پروگرام به ٿيندا آهن. اسان هت گهمڻ کان پوءِ سيول شهر کي الوداع چئي، اسپين جي حسين ۽ گل و گلزار موٽر وي تي ڊرائيو ڪندا، عبدالحئي جُونِيئَر جي پسند جا گانا ٻڌندا اچي هڪ هوٽل تي ٻنپهرن جي ماني لاءِ ويٺاسين. جيتوڻيڪ مانيءَ جو وقت ٽري ويو هو، پر شُگرِ واري ماڻهو کي ضرور ڪجهه نه ڪجهه کائڻ گهرجي. هت ٿوري ٿوري پنڌ تي هوٽل ۽ پيٽرول پمپ ڪونه ٿين، پر گهٽ ۾ گهٽ ڪلاڪ کن سفر ڪرڻ کان پوءِ، سياحن ۽ ٻين مسافرن لاءِ هوٽل توڙي پيٽرول پمپ ٺهيل هوندا آهن. ڪن هنڌن تي سپر مارڪيٽ ۽ ٻارن جي وندر لاءِ پلي گرائونڊ ٺهيل آهن، ڪجهه مفاصلي تي، مٿان ڇانئيل وڏيون وڏيون ڪارپارڪنگ ايرياز به هونديون آهن. ڪِٿ ڪٿ پيٽرول پمپ سان گڏ ڪار سروس اسٽيشن به هوندي آهي، پر اُتي ڪوبه ماڻهو ڪم ڪونه ڪري، گاڏي مخصوص جڳهه تي بيهاري، سِڪو مشين ۾ وجهو، ته گاڏي مشين وسيلي پئي سروس ٿيندي. سروس چارچ پنج يورو آهي، گاڏيءَ جي اندران به سروس ڪرائڻ لاءِ ٻه يورو وڌيڪ ٿيندا پيٽرول به سڪو وجهي مشين جو بٽڻ دٻائي موٽر ۾ ڀري سگهو ٿا. ٽول ٽيڪس به توهان خود مشين ۾ وجهندا ته اڳيان لڳل ڏنڊو هٽي ويندو ۽ توهان لنگهي ويندا، اهڙيءَ طرح هت تمام وڏين هوٽلن کان سواءِ تقريباََ هر هوٽل ۾ سيلف سروس آهي. توهان آرڊر ڏيئي، پاڻ خود ماني کڻندا ۽ خالي ٿانوَ ڪنهن لوهه جي ڪٻٽ ۾ رکي ڇڏيندا، جيڪو ٿانون لاءِ مخصوص هوندو آهي. اهو سيلف سروس سِسِٽَم ڪراچي ۾ آغا خان هاسپيٽل جي اندر هوٽل ۾ ۽ ڊالمين مال ڪلفٽن جي هوٽلن ۾ به شروع ٿي ويو آهي. اسپين جي ماڻهن کي انگريزي ايتري اچي، جيتري سنڌي سياستدانن ۽ ڪامورن ۾ ايمانداري آهي، تنهن ڪري اشارن اشارن ۾ مڙئي ڪم ٿيو وڃي، پر پنهنجي مُلڪ ۾ رِشوَت کان سواءِ ڪو ڪم ٿئي، اهو ممڪن ئي ڪونهي، ايمانداري هاڻ اُت وڃي پهتي آهي، جو خانگي شُگرَ مِلِن وارن جا پيسا به هاڻي سنڌ حڪومت ڀري آباد گارن کي ڏي، چَوَن ٿا ته اِها سَبسِيڊِي آهي، سبسِيڊِي ته غريبن کي ڏبي آهي. هنن ارب پتي ڪارخانيدارن کي ڇا جي سَبنسِيڊي ڏجي. سَبسِڊِي ڏيڻي آهي، ته غريب هارين کي ڏيو، نه ڪي شُگر مِلِن جي ارب کرب پتي مالڪن کي. هاڻ ته ڳالهه وڃي اُتي پهتي آهي، جو پَبلِڪ سروس ڪميشن به هاڻ نوڪريون صرف پبلڪ سروس ڪميشن جي ميمبرن جي مائيٽن ۽ يارن دوستن کي ٿي ڏي، انهن ناانصافين خلاف ڪورٽن ۾ ڪيس هلن، ته انهن ڪيسن کي هلندي وِيهَه سال لڳيو وڃن، تنهن ڪري ماڻهن جي ته هاڻ ڪورٽن کان انصاف ملڻ واري اُميد به ٿڌي پئجي وئي آهي. اسان هت ماني کائي، ڪجهه دير آرام ڪري، پنهنجي ايندڙ منزل، مَلاڪا شهر ڏانهن روانا ٿي وياسين. جيڪو هاڻ صرف ڏيڍ ڪلاڪ جي پنڌ تي هو. پورچوگال جي ڀيٽ ۾ اسپين ۾ ٽِريفِڪ به گهڻي آهي ۽ گاڏيون به وڏيون ۽ نيون آهن. نور محمد کي اِسپين ۽ ملاڪا ۾ گاڏي هلائيندي اڄ نائون ڏينهن ٿي ويو هوندو. انگلينڊ ۾ ٽِريفِڪ روڊ جي ساڄي پاسي ۽ اِسپين ۾ روڊ جي کاٻي پاسي هلي. هتي جي ماڻهن ۾ ٽريفڪ سينِسِ هجڻ ڪري ۽ وَن وي رستن ڪري، اسان محسوس به ڪونه ڪيو ته نور محمد کي هت گاڏي هلائيندي ڪا تڪليف ٿي ٿئي. ملاڪا ۾ اسين وري به ساڳي هوٽل ۾ ترسياسين. نور محمد هوٽل وارن کي اسان جا پاسپورٽ نمبر ڏنا، ته انهن سندن رڪارڊ ۾ داخلا رکي اسان جا پاسپورٽ اسان کي موٽائي ڏنا ۽ اسين پنهنجو سامان کڻي پنهنجن ڪمرن ۾ وياسين. شروعات ۾ جڏهن مُلڪ کان ٻاهر وڃڻ ٿيندو هو ته پاڻ سان گڏ سامان به گهڻو کڻي ويندا هئاسين ۽ موٽندي عزيزن ۽ قريبن لاءِ سوکڙيون پاکڙيون به جام وٺي ايندا هئاسين. پوءِ جيئن جيئن ملڪ کان ٻاهر جلد جلد وڃڻ ٿيو، ته هر ڳالهه جي خبر پئجي وئي ته ڇا ڪجي، ڇا نه ڪجي. سو هاڻ ته تمام مختصر سامان ساڻ کڻي وڃون ۽ صرف ننڍن ٻارن لاءِ ڪا اهڙي شئي آڻيون، جيڪا پاڪستان ۾ نٿي ملي. هاڻ ته پاڪستان ۾ به هر شئي ملي، ڇو ته ڪيترين ئي پرڏيهي ڪمپنين پاڪستان ۾ اچي پنهنجي مصنوعات جا تمام وڏا دڪان/مارڪيٽ کوليا آهن، ٻيو ته هاڻ ڪراچيءَ ۾ چين ۽ ٻين ملڪن جون اهڙيون ته ڪمرشل ڪمپنيون کلي ويون آهن، جيڪي فون تي مليل آرڊر موجب دنيا مان هر گهربل شئي، آرڊر ڏيڻ وارن گرهاڪن کي سندن گهرن تي ڏيو وڃن. اهي شيون پاڻ واري بازار کان سَسِتِيُون به آهن ته سُٺيون پڻ هونديون آهن. منهنجو ننڍو پٽ، محبوب ته شيونگ بليڊ، ڪپڙن سُڪائڻ واريون رسيون ۽ روز مره جي استعمال جو سڀ سامان، انهن ڪمپنين معرفت ٻاهران گهرائي ۽ اسان کي به گهُرائي ڏي، تنهن ڪري هاڻ سامان ٻاهران وٺي اچڻ جي تڪليف کان چوٽڪارو ملي ويو آهي. اڄ جنهن صورت ۾ دنيا جي هر شئي گهر ويٺي ئي فون تي آرڊر ڏيڻ سان ترت ملي ٿي وڃي. ته پوءِ ڪو بيوقوف ئي هوندو، جيڪو ٻاهران خريداري ڪري ايندو. اسين پنهنجو سامان ڪمرن ۾ رکي ڪجهه آرام ڪري پوءِ هوٽل کان ٻاهر ويجهوئي هڪ هوٽل تي ماني کائڻ وياسين ۽ ماني کائي اچي سمهي رهياسين رهائش واري هوٽل تي به ماني موجود هئي پر ڏاڍي مهانگي هئي، تنهن ڪري مجبوريءَ کان سواءِ ماني ٻاهر کائڻ جي ڪوشش ڪبي هئي. اسان صبح جو سوير تيار ٿي شهر جو سير ڪرڻ نڪتاسين. اسان اسپين ۾ ٽوئر جي شروعات ملاڪا شهر جي سير سان ئي ڪئي هئي ۽ واپس ورندي به ٻه ڏينهن هتي گهمندي گذاريا. ملاڪا شهر جو شمار دنيا جي قديم شهرن ۾ ٿئي ٿو. هي شهر آفريڪا کنڊ کي ويجهو هئڻ ڪري ڏاڍو گرم آهي. اهو مُلڪ جو چوٿون نمبر وڏو واپاري مرڪز آهي ۽ ٽيڪسيءَ وارو واڪي ٽاڪيءَ تي ڳالهائيندڙ آفيسر جي چوڻ مطابق توهان کي ٽيڪسيءَ ۾ کڻي توهان جي منزل تي پهچائيندو ۽ ڀاڙو به اوترو ئي وٺندو، جيترو ايئرپورٽ واري آفيسر ٻڌايو هوندو. اهڙو بندوبست سڄي شهر ۾ ٿيل آهي. رومين جي حڪومت وقت هن شهر جو نالو ”ملاگا“ ۽ مسلمانن جي دؤر حڪومت ۾ ”مابقه“ هو. اڄ ڪلهه شهر جو نالو ”ملاگا“ آهي. قديم زماني کان وٺي هي شهر باغات جو مرڪز رهيو آهي. آگاٽي زماني ۾ ملاگا جي ميوات مصر، شام توڙي هندستان تائين وڪبي هئي، ڇو ته هن شهر جي سامونڊي بندر وسيلي پرڏيهي واپار ٿيندو هو ۽ اهو بندر هميشه کان وٺي ۽ هينئر به هڪ مصروف بندر آهي. ملاگا شهر جو شراب سڄي دنيا ۾ ايڏو ته مشهور آهي جو انهيءَ بابت هت هڪڙو لطيفو مشهور آهي ته ڪنهن مُلڪ جو بادشاه جڏهن اچي مرڻ وارو ٿيو، ته کيس سَنگتِينِ صلاح ڏني ته هاڻ الله تعاليٰ کان چوٽڪاري جي دعا گُهر چون ٿا ته تڏهن بادشاه الله پاڪ کان دعا گُهري ته اي منهنجا رَب! مون کي مرڻ کان پوءِ قيامت ۾ به ملاگا واري شراب جهڙو شراب پياريو وڃي. ابن بطوطه به ملاگا جي اَنجيرَن جي ٻن قسمن جي ڏاڍي تعريف ڪئي آهي. هڪ يا قوتي انجينر ۽ ٻيو المرسي انجيرن جي. ملاگا ۾ کاڌي پيتي جا برتن يعني ڪِراڪري به ڏاڍي نفاست سان ٺهيل آهي، تنهن ڪري انهيءَ جي سڄي يورپ ۾ وڏي مارڪيٽ آهي، جڏهن اڃا آمريڪا کنڊ ۽ آسٽريليا کنڊ دريافت ڪونه ٿيا هئا. تنهن دؤر ۾ يورپ ۾ تعليم جو وجود ئي ڪونه هو. هڪ ڪتاب، ”اُوڪو ٻيو فهم“ جي صفهي 135 تي علامه آء آء قاضي لکي ٿو ته سلطان صلاح الدين ايوبيءَ سان جنهن بادشاهه، رچرڊ شير دل صليبي جنگ ڪئي، اهو دستخط ڪرڻ به ڪونه ڄاڻيندو هو. انگليند جي اڪثر نارمن بادشاهن کي اها خبر به ڪانه هئي ته صحيح ڪيئن ڪجي، ڇو ته انهيءَ دؤر ۾ يورپ ۾ اسڪولن جو نالو نشان به ڪونه هو، راجر بيڪن عربي سکڻ ۽ سائينسي تعليم پرائڻ لاءِ پنهنجي، مُلڪ مان روانو ٿيو ۽ موٽي اچڻ تي پنهنجي مُلڪ جي ماڻهن کي هيءَ صلاح ڏني ته تعليم حاصل ڪرڻ، جو هن کان سواءِ ٻيو ڪوبه ذريعو ڪونهي ته پهرين عربي سکي وڃي. علامه آء آء قاضي ساڳئي ڪتاب جي صفهي 143 تي لکي ٿو ته ”جڏهن مسلمانن اسپين فتح ڪيو؟ ته هڪ سال اندر، اسپين يورپ جي سڀني ملڪن جي گڏيل دولت کان به وڌيڪ دولتمند مُلڪ بنجي ويو.“ پر هينئر مسلمان ملڪن جو حال اهو آهي، ته دنيا جي سڀني مسلمان ملڪن جي دولت کان، يورپ جي صرف هڪ، مُلڪَ، جرمني جي دولت وڌيڪ آهي.