3
سڄي دنيا ۾، کاڌي ۾ جيڪو گوشت آهي، تنهن ۾ ڪڪڙ، گهيٽي ۽ پورڪ يعني سوئر جو گوشت به هوندو آهي. کاڌو گراهڪ جي پسند موجب سَروِ ٿيندو آهي. سِي فُڊ يعني مڇيون ۽ ڀاڄيون پڻ خوب کاڌيون وڃن ٿيون. البت کاڌو تيار ڪرڻ ۽ مصالحو استعمال ڪرڻ جو طريقو هر ملڪ ۾ جدا جدا ۽ نرالو هئڻ ڪري، هر ملڪ جي کاڌي جو ٽيسٽ به جدا جدا ٿئي. هتي کاڌو ايترو مهانگو ڪونه هو. کاڌي جي ٻن پيڪيٽن جا فقط اٺ پائوند ورتئون. هت گهيٽي جو گوشت جنهن کي مٽن چَوَن، سو البت مهانگو، ويهه پائونڊ في ڪلو يعني ٽي هزار روپيه هو. مون پاڪستان مان ۱۵۲ روپيه في پائونڊ جي حساب سان انگريزي ڪرنسي پائونڊ خريد ڪئي هئي. هت کير ۽ اٽو پاڪستان کان به سستو هو، تنهن جو سبب هتي رمضان ۽ عيد جي موقعي تي کاڌي پيتي جون ڪافي شيون معمول کان سستيون ڪيون وڃن ٿيون جڏهن ته پاڻ وٽ رمضان شريف ۽ عيد جي موقعي تي هر شئي تمام مهانگي ٿي وڃي ٿي. هت چند دوائن کان سواءِ سڀ دوائون ڊاڪٽر جي پرچي کان سواءِ ڪونه ملن، انهن ۾ وياگرا به شامل آهي. اسان ڪيمبرج شهر ۾ تقريباََ ساڍا ٽي ڪلاڪ هئاسين، جنهن دوران شهر، يونيورسٽي ۽ انهيءَ جا چند مشهور ڪاليج گهمي ڏٺاسين ۽ اتي مووي ڀري ۽ فوٽو ڪڍياسين. پوءِ واپس لنڊن لاءِ روانا ٿياسين. آئون هاڻ ڪيمبرج شهر، يونيورسٽي ۽ ان جي چند مشهور ڪاليجن جو مختصر احوال بيان ڪندس. ڪيمبرج شهر، لنڊن کان اتر طرف ۵۰ ميلن يعني ۸۰ ڪلو ميٽرن جي مفاصلي تي، ڪيم نديءَ تي اڏيل هڪ ننڍڙو شهر آهي. برطانيه ۾ ۲۰۱۱ء ۾ ٿيل آدمشماريءَ موجب ڪيمبرج شهر جي ڪل آدمشماري ۱،۲۳،۸۶۷ هئي، جنهن ۾ ۲۴،۴،۸۸ شاگرد به شامل هئا. آثار قديمه مان معلوم ٿيو آهي ته ڪانسي يعني پتل ڌاتوءَ جي دؤر ۾ به هن ڀيڻيءَ تي انساني وسندي موجود هئي ۽ انگلينڊ ۾ رومي دؤر حڪومت ۾ درياهي ڌاڙيل حاڪمن جي تسلط دؤران ڪيمبرج، هڪ اهم تجارتي مرڪز واري حيثيت جو حامل شهر هو. ڪيمبرج شهر کي تمام گهڻو عرصو پوءِ، انگريز حڪومت طرفان ٻارهين عيسوي صديءَ ۾ اولين بلدياتي اختيارات تفويض ٿيا، پر اها پڻ متعجب ستم ظريفي آهي ته انهيءَ کي سن ۱۹۵۱ء کان اڳ تائين City Status وارو آئيني رُتبو حاصل ڪونه هو. هن شهر ۾ شهر جي نالي سان مُنسلڪ ”ڪيمبرج يونيورسٽي“ موجود آهي. اها پوري دنيا جي پنجن اعليٰ ترين يونيورسٽين مان هڪ يونيورسٽي شمار ٿئي ٿي. اها يونيورسٽي سن ۱۲۰۹ء ۾ قائم ٿي هئي ۽ ان سان واڳيل پهريون ڪاليج، ”پيٽر هائوس ڪاليج“ سن ۱۲۸۴ء ۾ قائم ٿيو هو. سو هَف ڊِي بالسهام قائم ڪيو هو.
ڪيمبرج يونيورسٽي ۾ ڪيونڊش ليباٽري، ڪنگس ڪاليج چيپل يعني چرچ ۽ يونيورسٽي جي زبردست لائبرري وڏي عظمت جون حامل شيون آهن، ڪيمبرج شهر جي اوچين عمارتن ۾ ڪِنگس ڪاليج وارو چرچ، يونيورسٽي جي لائبرري، انگلش مارٽِرس چرچ، اَوَرِ ليڊيِز چرچ، ايڊن بروڪس اسپتال ۽ سينٽ جان ڪاليج وارو چرچ شامل آهي. هي شهر هاءِ ٽيڪنالاجي واري سِليِڪانِ فين نالي سافٽ ويئر ۽ بايو سائينس سان وابسته فيڪٽرين ۽ ڪارخانن واري علائقي جي دل يعني صفا وچ ۾ موجود آهي. شهرجي ڪارخانن ۽ ٻين ادارن ۾ ڪم ڪندڙ مزدور ڪارڪنن جو چاليهه سيڪڙو کان به وڌيڪ تعداد اعليٰ تعليم يافته آهي. هن شهر ۾ يونيورسٽيءَ سان واڳيل ڪيترائي حياتياتي سائينس وارا تحقيقي ادارا، صحت مرڪز ۽ اسپتالون موجود آهن. هتي تازه تيار ٿيندڙ آسٽرازينيڪا هوٽل ۽ پاپ ورٿ هاسپيٽل پڻ وڏي اهميت جا حامل ادارا آهن. ڪيمبرج شهر جي ثقافتي/سماجي اداري ”پارڪرس پِيس“، ”ايسوسِيئشن فوٽ بال“ طرفان ٿيندڙ راندين جي ميزباني ڪئي ٻين ثقافتي سرگمين ۾ اسٽرابيري فيئر، ميُوزِڪ ۽ آرٽس فيسٽِيول، مِڊسَمرِ فيئرس، مڊ سَمر ڪامَنِس نالي، اونهاري جي وچ ڌاري مُنعَقد ٿينديون آهن. ساليانو ڪيمبرج بِيئَر فيسٽيول، جيَسِسِ گِرِينِ نالي جشن جي صورت ۾ ڊسمبر جي آخر ۾ ملهايو ويندو آهي. ڪيمبرج شهر ايم-يارهن ۽ اي-چوڏهن نمبر شاهراهن وسيلي جهان سان مربوط آهي، ڪيمبرج ريلوي اسٽيشن، لنڊن واري ڪِنگس ڪِراس ريلوي اسٽيشن کان ڪلاڪ کان به گهٽ وقت وٺندڙ پنڌ تي موجود آهي. ڪيمبرج شهر جي ايراضيءَ اندر، تاريخ کان اڳ واري دؤر جي وسندين جي موجودگيءَ جو پتو پيو آهي. ڪيمبرج يونيورسٽي سان واڳيل فِٽزوليِئَم ڪاليج واري ڀيڻيءَ تي ساڍا ٽي هزار سال پراڻي ٻني ۽ مال جي واڙي جا آثار موجود آهن. آثار قديمه جي وڌيڪ ثابتي، تهذيب جي لوهه جي دريافت واري دؤر، يعني پهرين صدي. قبل مسيح ۾ ڪيمبرج شهر جي شاهي محل واري ٽڪري تي به هڪ وَسندِيءَ جا آثار موجود آهن. ڪيمبرج شهر ۾ رومي دؤر حڪومت ۾ ٺهيل هڪڙي قلعي جي ننڍڙي عمارت، محل واري ٽڪريءَ تي سِٽي سينٽر جي اُتر-اولهه طرف موجود آهي. ڪيمبرج شهر جي نِيُون هام ڊسٽرڪٽ ۾ رومي دؤر حڪومت جي هڪڙي ٻئي ڳوٺ ۽ مال جي واڙي جا آثار به موجود آهن. سن ۴۱۰ء ڌاري رومي تسلط جي خامتي کان پوءِ ڪيمبرج شهر جو نالو Cair Grauth ڪيئرگرائوٿ طور بيرٽنس جي تاريخ ۾ درج ٿيل آهي. اينگِلوسَيڪِسَن جَارح قبيلن، موجود ڪيمبرج شهر جي ڪَيسِل هِل واري علائقي ۽ ان جي چوڌاريءَ قبضو ڪري شهر جو نالو Granta Bridge گرانٽا بِرِج رکيو. انگريزن جي دؤر حڪومت ۾ شهر جو نالو ڪيمبرج رکيو ويو. انهيءَ دؤر ۾ شهر ترقي ڪري واپاري مرڪز ٿي پيو. اينگلو سَيڪسَن ڪِرانِيڪِل يعني تاريخ ۾ وائِڪِنگِسِ درياهي-ڌاڙيل ماڻهن جي ڪيمبرج شهر ۾ اچڻ جوسن ۸۷۵ عيسوي ڄاڻايو آهي. سامونڊي ڌاڙيل ماڻهن جي تجارتي ڪرت سبب ڪيمبرج شهر به ترقي ڪئي ۽ شهر جو مرڪزي علائقو ڪيم درياه جي ساڄي ڪپ ڏانهن منتقل ٿي ويو. وائڪِنگس ڌاڙيلن جي اقتدار جي خاتمي کان پوءِ سَيڪسَن لوڪ وري حاڪم ٿيا، سِسنِٽِ بينيٽ جو چرچ، واپاري مرڪز ۽ درياه تي بندر تعمير ڪرايائون. تنهن کان سواءِ شهر ۾ سِڪا ٺاهڻ لاءِ ڪاريگر آندا ۽ سڪا ٺهرايا، جن تي ”گرانٽ“ نالو اُڪَريو ويو هو. بادشاهه وليئم آف نارمنڊي انگلينڊ فتح ڪرڻ کان ٻه سال پوءِ ڪيمبرج شهر ۾ ڪَيسِل هل تي پنهنجو نئون محل اڏايو. ڪيمبرج ۾ اڏيل رائونڊ چرچ به سندس دؤر جو يادگار آهي بادشاهه هينري پهرئين سندس دؤر حڪومت سن۱۱۲۰ء کان ۱۱۳۱ء جي درميان، The First Town Charter نالي ڪيمبرج شهر کي ھڪ قانوني بلدياتي رتبي وارو پروانو عطا ڪيو ۽ ڪيمبرج جي ڪورٽ کي بَرگ ڪورٽ جي حيثيت ملي. آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ مان ناساز حالتن سبب نڪري ايندڙ استادن، دانشورن ۽ علم جي انس رکندڙ شاگردن جي خواهش ۽ ڪوشش سان سن۱۲۰۹ء ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي قائم ڪئي وئي. سن ۱۳۴۹ء عيسوي ۽ پوءِ سن ۱۳۶۱ء ۾ سلسليوار بليڪ ڊيٿ ۽ نيشنل ايپڊمِڪ نالي خطرناڪ وبائن سبب شهر جي آبادي جي اڪثريت، خصوصاََ نديءَ جي اترئين ڀاڱي ۾ موت جو کاڄ ٿي وئي. جنهن ڪري يونيورسٽي، ڪاليجن ۽ مذهبي ادارن جا تمام گهڻا دانشور، استاد ۽ مذهبي علماءِ اتنقال ڪري ويا. تڏهن Bishop Of Ely يعني وڏي پادري تجويز ڏني ته جنهن صورت ۾ شهر ۾ وبا سبب شهر ۾ هڪ عبادت گاه کي ڀرڻ جيترا به ماڻهو ڪونه رهيا آهن. تنهن ڪري ڪيمبرج يونيورسٽيءَ سان وابسته ٻن عبادت گاهن کي ملائي هڪ ڪيو وڃي. تنهن کان پوءِ نوان مُلان تيار ڪرڻ خاطر يونيورسٽيءَ ۾ گونِوِل هال، ٽِرِينِٽي هال، ڪارپَس ڪِرِسِٽي ۽ ڪِليئَر هال نالي چار نوان مذهبي تعليمات وارا ڪاليج قائم ڪيا ويا. ڪيمبرج عوام طرفان هارين جي تحريڪ ۾ حصو وٺڻ ڪري، انگريز سرڪار هڪ ظالم قانون نافظ ڪري ڪيمبرج جي ماڻهن کان ڪجهه شهري حق کسي ورتا، بَيڪرينِ، شراب جي بَٺِين، تورَ ۽ ماپَ جي اوزارن جي نگراني ۽ اناج ۽ ٻين شين جي خريداري ۽ وڪري تي ضابطو ۽ نگراني ڪرڻ وارا اختيار، ٽائون ڪيمٽيءَ کان کسي يونيورسٽي انتظاميه جي حوالي ڪيا ويا، جيڪا جاگيردار انگريز سرڪار جي حواري هئي.
۱۶۰۰ء جي شروعات ۾ هابِسَنس ڪنڊيوٽ نالي شهر ۾ پيئڻ جي پاڻيءَ لاءِ هڪ واهڙ کُوٽي تيار ڪيو ويو. ان سان گڏ خراب پاڻيءَ جي نيڪال ۽ صفائيءَ جو پڻ انتظام ڪيو ويو. انگلينڊ جي گهرو لڙائيءَ واري اوائلي دؤر ۾ ايسٽرن ڪائونٽيز، ايسوسِيئشن جي هيڊ ڪوارٽر هوندي، ڪيمبرج شهر نمايان ڪردار ادا ڪيو، ڇو ته اتي انگريزي پارليامينٽ جي حامي اوائلي ايسٽ اينجليئن آرمي پڻ منظم ڪئي وئي هئي. سن ۱۶۴۳ء ۾ پارليامينٽ ڪيمرج شهر جو نظم وَنسق اوليِوَر ڪِرام ويل جي حوالي ڪيو، جيڪو ڪيمبرج يونيورسٽيءَ واري سِڊنِي سُسِيڪِس ڪاليج م پڙهيو هو، ڪيمبرج شهر جي مکيه محل ۾ پارليامينٽ جي حامي فوج جي ڇانوڻي قائم ڪئي وئي.
اُوڻِيهَئِين عِيسِوي صَديءَ دؤران اڪثر ٻين انگريزي شهرن سان گڏ ڪيمبرج شهر به تيزي سان وڌيو ۽ ويجهيو، تنهنجو مکيه سبب، آدمشماريءَ ۾ واڌ، تعليم ۾ سڌارو، زراعت ۽ واپار ۾ ترقي هو. ۱۸۰۱ع ۽ ۱۸۰۷ع وارن اينڪِلوزَر اَيڪٽِن جي نتيجي ۾ شهر جي چوڌاري خالي توڙي زرعي علائقن ۾ شهر پکڙندو ويو. تان جو سن ۱۹۱۲ع ۽ ۱۹۳۵ع ۾ ٿيندڙ توسيعي عمل دؤران ڪيمبرج شهر، پنهنجي چوڌاري شهر کان ٻاهران مکيه علائقن، جهڙوڪ چيِسٽَرٽَن چيري هِلٽَن، فينِ ڊِٽَن، ٽِرَميِنگِٽَن ۽ گرانٽ چيسٽر کي پنهنجي جاگرافيائي حدن اندر سمائي چڪو هو.
گريٽ اِيسِٽَرنِِ لنڊن، ٽو ناروِچ ريلوي لائين جي تعمير کان پوءِ ڪيمبرج شهر ۾ به ۱۸۴۵ع ۾ ريلوي لائين وڇائي وئي ۽ ريلوي اسٽيشن شهر جي مرڪز کان ٻاهر تعمير ڪئي وئي ۽ رامسي ٽائون نالي شهر ۾ ڪالونيءَ سان توسيع ٿي. ريلوي ذريعي لنڊن سان ڳنڍجڻ ڪري شهر ۾ ڳري صنعت وارا ڪارخانا، جهڙوڪ سيمنٽ، سِرُن ۽ مالٽ جا ڪارخانا قائم ٿيا. سن ۱۹۳۰ع کان ۱۹۸۰ع تائين واري عرصي ۾ شهر ۾ تمام گهڻي توسيع ٿي. ٻي عالمي لڙائيءَ دؤران ڪيمبرج انگلينڊ جي اوڀر ساحلي علائقي لاءِ عسڪري دفاعي مرڪز جو ڪردار ادا ڪيو. اتي بَرِي فوج جو مرڪز ۽ هوائي فوج جي سکيا جو مرڪز پڻ قائم ڪيو ويو. نارفاڪ، سُفاڪ، ايسيڪسِ ڪَمِبرِج شائر، هَرٽِفورڊ شائر ۽ بيڊفورڊ شائر علائقن نهايت اهم ريجنل ڊفينس هيڊ ڪوارٽرس طور ڪردار ادا ڪيو. لڙائي جي سموري عرصي دؤران، جرمنيءَ طرفان بمباريءَ ۾ هتي فقط ۲۹ ماڻهو مئا هئا ۽ ڪنهن به تاريخي عمارت کي ڪو خاص نقصان ڪونه ٿيو هو. سن ۱۹۴۴ع ۾ اتحادي ملڪن جي هڪ ڳجهي گڏجاڻي، ڪيمبرج يونيورسٽيءَ جي ٽِرينِٽِي ڪاليج ۾ منعقد ٿي جنهن ۾ يورپ تي حملو ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو. جنگ دؤران لنڊن شهر جي ستن هزارن کان به گهڻن ماڻهن ڪيمبرج شهر ۾ پناهه ورتو سن ۱۹۵۱ع ۾ انگريزي سرڪار ڪيمبرج شهر لاءِ ”سِٽي چارٽر“ منظور ڪيو. ان جي تاريخ کي مڃتا ڏني وئي، سندس انتظامي اهميت ۽ اقتصادي ڪاميابيءَ کي تسليم ڪيو ويو.
ڪيمبرج شهر ۾ ڪَيٿِڊرِل، يعني تسليم ٿيل وڏو عبادت گاه موجود ڪونهي، انگلينڊ ۾ ڪنهن شهر کي سٽي اِسٽيٽس حاصل ڪرڻ لاءِ اتي هڪ ڪَيٿيڊرل هئڻ ضروري هوندو آهي. سن ۱۹۶۲ع ۾ شهر ۾ بِرَيڊ ويلسِ ڪورٽ نالي، زبردست شاپنگ آرڪيڊ تعمير ٿيو، پر اهو سن ۲۰۰۶ع ۾ ڊاهي ڇڏيائون ڪيمبرج شهر ۾ موجود اينجِليِا پولي ٽيڪِنِڪ ڪاليج کي ترقي ڏئي سن ۱۹۹۲ع ۾ اَينجلِيا پولي ٽَيڪِنِڪ يونيورسٽي بنائي، شهر ۾ هڪ وڌيڪ يونيورسٽي قائم ڪئي وئي. سن ۲۰۰۵ع ۾ انهيءَ جو نالو بدلائي ”اَينجِلِيا رَسڪِن يونيورسٽي“ رکيو ويو. ڇو ته اينجليا پولي ٽَيڪنڪ ڪاليج، ڪيمبرج يونيورسٽيءَ ۾ جان رسڪن طرفان ۱۸۵۸ع ۾ قائم ڪيل اسڪول آف آرٽ مان ئي قائم ڪيو ويو هو. هِلسِ روڊ تي هڪڙي اوپن يونيورسٽيءَ به موجود آهي. ڪيمبرج شهر ۾ ٻه پارليامينٽ جون سيٽون آهن. سن ۲۰۱۵ع جي عام چونڊن ۾ اتان هڪڙو ليبر پارٽيءَ جو رڪن، ڊَينِيئل زِيچِنَر ۽ ٻيو ڪَنزَريٽِوِ پارٽيءَ جو رڪن، هِيڊِي اَيلَن چونڊجي آيا.اڳي ڪيمبرج يونيورسٽي مان به هائوس آف ڪامنس لاءِ ميمبر چونڊبو هو، پر ۱۹۴۸ع ۾ پاس ڪيل هڪ قانون تحت يونيورسٽي واري سيٽ ختم ڪئي وئي.
ڪيمبرج شهر، لنڊن شهر جي اتر اوڀر ڪنڊ تي پنجاهه ميل برابر اسي ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي فينس نالي هيٺاهين سطح تي مشتمل علائقي جي عين ڏکڻ ۾ آباد آهي. اهو سمورو علائقو ناهموار ۽ ڪٿي سمنڊ جي سطح کان ويهه فوٽ مٿي ته ڪِٿي اهو وڌ ۾ وڌ اوڻاسي فوٽ به سمنڊ جي سطح کان اوچو آهي. اُنهيءَ علائقي جي مِٽي گائولٽ، جيڪا ساواڻ مائل ميرانجهڙي آهي. اتي جي واريءَ کي چاڪمارل سڏين. مٽيءَ ۽ واري جي تنهن جي وچ واري ڀُونءِ مان حاصل ٿيندڙ مادي مان اوڻِيهَئِين عيسوي صديءَ جي آخر تائين ڪيميائي ڀاڻ جي صنعت عمل پيرا رهي. ڪيم ندي، شهر جي گرانٽ چيسٽر ڳوٺ وٽان وهندي. شهر منجهان لنگهندي، شهر جي ڏکڻ اولهه طرف وٽان شهر مان نڪري ٿي. اڪثر شهرن وانگر، اڄ وارو ڪيمبرج شهر به نهايت ڳتيل گهرن تي مشتمل شهر آهي، جنهن جي پسگردائي ۾ به تمام گهڻي آبادي آهي. ڪيمبرج شهر جو مرڪزي علائقو گهڻو ڪري تجارتي مرڪزن ۽ مارڪيٽن، تاريخي ماڳن۽ عمارتن ۽ عالي شان سبز علائقن ۽ باغيچن تي مشتمل آهي. انهيءَ مرڪزي علائقي ۾ فٽ پاٿ تمام گهڻا ٺهيل آهن.
آڪسفورڊ يونيورسٽي ڇڏي هتي آئيل استادن ۽ عالمن سن ۱۲۰۹ع ۾ ڪيمبرج يونيورسٽي قائم ڪئي. ۷۵ سال پوءِ هتي يونيورسٽي جو پهريون ڪاليج، پيٽر هائوس ڪاليج قائم ٿيو. ڪليئر ڪاليج سن ۱۳۲۶ع ۾ قائم ڪيو ويو. يونيورسٽيءَ سان واڳيل ڪِنگِس ڪاليج ۱۴۴۱ع ۾ قائم ٿيو. ڪُئِينسِ ڪاليج سن ۱۴۴۸ع ۾ برپا ٿيو ۽ جيسَسِ ڪاليج سن ۱۴۹۶ع ۾ قائم ڪيو ويو هو. ڪرائيسٽ ڪاليج سن ۱۵۰۵ع ۾ ۽ سينٽ جانس ڪاليج سن ۱۵۱۱ع ۾ قائم ٿيو. ۳۵ سال کن پوءِ سن ۱۵۴۶ع ۾ تِرِينِٽي ڪاليج قائم ٿيو. سن ۱۸۰۰ع ۾ ڊائُوننِگ ڪاليج ۽ سن ۱۸۷۵ع ۾ نِيُونِ هام ڪاليج وجود ۾ آيا. نيون هام ڪاليج عورتن لاءِ قائم ڪيو ويو هو، جيڪو پنهنجي نرالي تعليم نسوان لاءِ ڪيمبرج يونيورسٽيءَ سان واڳيل پهريون ڪاليج هو. سن ۱۹۷۷ع ۾ روبِنسَن ڪاليج وجود ۾ آيو. اهڙيءَ ريت وقت گذرڻ سان ۽ حالتن ۾ مثبت تقاضا موافق تقريباََ هر صديءَ دؤران ڪيمبرج شهر جي ڪيمبرج يونيورسٽيءَ ۾ ٻن ٽن ڪاليجن جو قيام عمل ۾ ايندو رهيو ۽ اڄ ڪيمبرج يونيورسٽيءَ سان ايڪٽيهه ڪاليج وابسته آهن. يورپ ۾ تاريخي طور وِچِئين دؤر تائين تعليم ۽ تدريس جو عمل روايتي مذهبي ادارن تائين محدود رهيو ۽ تيرهين عيسويءَ صديءَ جي به آخر ۾ مختلف سماجي ۽ غير مذهبي علوم جي درس ۽ تدريس جو عمل شروع ٿيو. مذهبي آخوند، مُلان رائج ٻوليءَ کان سواءِ، فقط عيسوي مذهبي تعليم ڏيندا هئا. سماجي ۽ غير مذهبي تعليم جي نصاب ۾ لاطيني ٻولي، گرامر منطق نثر نويسي، نظم نويسي، تقرير ۽ مُناظري جو فن وغيره اوائلي نصاب جا مضمون هئا. بعد ۾ غير مذهبي نصاب ۾ انگي حساب، جاميٽري موسيقي ۽ علم الفلڪيات نالي علم جي شاخن کي به شامل ڪيو ويو. مٿي ڄاڻائيل مضمونن جو مقرر نصاب ۽ تعليم جون گهربل سندون يا سرٽيفيڪيٽ حاصل ڪندڙ ماڻهوءَ کي ليڪچرر جي آسامي يا پوسٽ تي مقرر ڪبو هو. شروعاتي دؤر ۾ امتحان جو طريقو زباني سوال جواب وارو هو. لکيت ۾ امتحان جو طريقو سن۱۷۷۲ع ڌاري عمل ۾ آيو. تنهن کان پوءِ قانون ۽ طب جا مضمون به نصاب ۾ شامل ڪيا ويا، پر سن ۱۸۷۱ع تائين ڊگري ڪورس ۾ مذهبي تعليم لازمي مضمون طور شامل رهي. اُنهيءَ دؤر ۾ ڪاليج فيلو يعني تعليم جي تحقيقي تنظيم جو رُڪن، فيلوشپ دؤران شادي ڪرڻ جو اختيار ڪونه رکندو هو ۽ کيس ڪُنوارو رهڻو هوندو هو. شادي ڪرڻ واسطي کيس فيلو شپ واري آساميءَ تان استعيفا ڏِيَڻي پوندي هئي. سن ۱۸۷۵ع ۾ عورتن جي تعليم واسطي ڪيمبرج ۾ هڪ ڪاليج قائم ڪيو ويو، پر کين ملندڙ ڊگرين ۽ سَنَدُن کي سرڪار وٽ سن ۱۹۴۷ع تائين ڪابه قبوليت ڪانه هئي. يونيورسٽيءَ جي ٻين ڪاليجن ۾ عورتن کي داخلا حاصل ڪرڻ لاءِ اڃا ٻيا به پنجويهه سال لڳي ويا. يونيورسٽيءَ جي ڪنهن به ڪاليج ۾ داخل ٿيڻ کان پوءِ، شاگرد واسطيدار علم جي شاخ سان وابسته استادن جي نگرانيءَ هيٺ پنهنجون تعليمي سرگرميون شروع ڪندا آهن. پروڪٽر ڪاليج ۾ نظم ضبط قائم ڪرڻ لاءِ مقرر عملدار آهي. پنهنجي تعليم جو فائينل امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ هر ڪاليج ڪامياب شاگردن کي يونيورسٽي جي اهم اداري، سينيٽ ڏانهن موڪليندو آهي، جتي ڊگري/ سند حاصل ڪرڻ لاءِ آئيل ڪامياب شاگردن جي سينيٽ هائوس ۾ داخل ٿيڻ جو اعلان، يونيورسٽيءَ جو وائس چانسلر لاطيني ٻوليءَ ۾ ڪندو آهي. شاگرد اتان سند يا فته Degree Holder ٿي نڪرندا آهن. انگلينڊ جي بادشاهه هينري ڇهين ڪيمبرج شهر ۾ ڪنگس ڪاليج جو سن ۱۴۴۶ع ۾ قيام عمل ۾ آندو. ان وقت بادشاه فقط 18 سالن جو ڳڀرُو جوان ھو. ۽ بادشاهه ۲۵ جولاءِ تي ڪاليج سان متصل هڪ گرجا گهر جو سنگ بنياد به رکيو. انهيءَ گرجا گهر کي انگلينڊ جي گهرو ويڙهه دوران، پارليامينٽ جي حامي فوج جي ڇانوڻيءَ طور استعمال ڪيو ويو. هن ڪاليج جي مشهور شاگردن ۾ برطانيه جو پهريون وزيراعظم رابرٽ وَيلپول، ماهر اقتصاديات، جان مينارڊ ڪينس، مشهور شاعر رُوپرٽ بِرُوڪ ۽ ناول نگار اي-ايم فارِسٽَر شمار ٿين ٿا. هتي هر سال ٻن لکن کان به وڌيڪ سياح ۽ تعليمي ماهر ايندا آهن. هن ڪنگس ڪاليج واري چيپل يعني گرجا گهر ۾ حضرت عيسيٰ عليه السلام جي جشن ولادت کي عالمي سطح تي نشر ڪيو ويندو آهي. ڪيمبرج شهر جو مرڪزي علائقو، توڙي چيسٽرٽن، پيٽرس فِيلڊ، ويسٽ ڪيمبرج، نِيؤنِهام ۽ ايبي يعني وڏي گرجا گهر وارا سمورا علائقا، ايئَر ڪُوالٽِي مَينجمينٽ ايريا ۾ شامل آهن، جتي فزا ۾ وڏي پيماني تي موجود ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ تي ضابطو قائم ڪرڻ واسطي سائينسي ادارو قائم ڪيل آهي. ڪيمبرج شهر ۾ موسم جو حال معلوم ڪرڻ لاءِ ٻه وِيدَر ابِزَروِِنگ اسٽيشنون قائم ڪيون ويون آهن. انهن مان هڪڙي، نيشنل اِنسٽِيٽيؤٽ آف ايگريلڪچرل باٽني، شهر جي مرڪز کان تقريباََ 2 ميل اُتر طرف ۽ ٻي اِسٽيشن ڪيمبرج يُونيورسٽي باٽَنِڪ گارڊن، شهر جي مرڪز کان هڪ ميل کن پري، ڏکڻ طرف موجود آهي. تنهن کان سواءِ ڪيمبرج يونيورسٽي جي ڪمپيوٽر ليبارٽري طرفان قائم ڪيل ڊِجيٽَل ٽيڪنالاجي گروپ، پڻ موسمي ڪيفيت جي ڄاڻ فراهم ڪندڙ ادارو آهي. ڪيمبرج شهر جي آبهوا پڻ سڄي برطانيه جي رياست وانگر سامونڊي آبهوا آهي، جنهن جو مکيه ڪارڻ گُلفِ اسٽريم يعني سامونڊي کاري يا خليج آهي. برطانيه جي خُشڪ تَرين علائقي ۾ موجود هئڻ ڪري، ڪيمبرج ۾ برسات سراسري طرح. ۵۷۰ ملي ميٽر يعني سڄي سال ۾ سراسري طور. ۲۲ ڏهائي ۴۴ انچ پوي ٿي جيڪا قومي پيماني تي سراسري طور وسڪاري جي تقريباََ اڌ مقدار جيتري ٿيندي. برطانوي جزيرن جي اوڀر واري علائقي ۾ هيٺاهين سِطح تي موجودگيءَ سبب، اُلهندي ۽ اُتَرئين طرف وارن علائقن جي ڀيٽ ۾ ڪيمبرج شهر ۽ ان جي پسگردائيءَ ۾ گرميءَ جو درجو نِسبتاََ وڌيڪ هوندو آهي. اونهاري دؤران سراسري گرميءَ جو درجو ۲۸ ڏهائي ٽي ڊگريون سينٽي گريڊ ۽ ۳۷ ڏهائي پنج ڊگريون سينٽي گريڊ جي وچ تي هوندو آهي ۽ سياري ۾ يارهن فيبروري سن ۲۰۱۲ع تي گرميءَ جو درجو ڪاٽو ٻارهن، ڏهائي ٻه ڊگريون سينٽي گريڊ رڪارڊ ڪيو ويو. سن ۱۹۸۱ع کان ۲۰۱۰ع درميان ۴۲ کان ۴۸ ڏينهن برفباري ٿيندي رهي.
سن ۲۰۰۱ع جي آدمشماري موجب ڪيمبرج شهر ۾ ۸۹ سيڪڙو ماڻهو اڇي چمڙيءَ وارا هئا. جڏهن ته سموري ملڪ ۾ انهن جو ۹۲ سيڪڙو هو.
ڪيمبرج جا ايڪيتاليهه ڏهائي ٻه سيڪڙو ماڻهو اعليٰ تعليم يافته آهن جڏهن پوري برطانيه ملڪ جا ۱۹ ڏهائي ست سيڪڙو ماڻهو اعليٰ تعليم يافته آهن. موجوده دؤر ۾ ڪيمبرج شهر جو اقتصادي ڍانچو هيٺين اهم شعبن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ تحقيق ۽ ترقي، سافٽ ويئر ڪنسلٽينسي ڳري ناڻي واري مشينري سازي، تخليقي صنعتون دوا سازيءَ ۽ سياحت جا شعبا اهم حيثيت جا حامل آهن. سن ۲۰۱۰ع ۾ فوربِس رسالي ۾ ڪيمبرج شهر دنيا جي حَسِين ترين شهرن مان هڪ شهر شمار ڪيو ويو. شهر ۾ سياحت وارو شعبو سال ۾ ۳۵۰ مِليئن پائونڊن کان به وڌيڪ، يعني هڪ سال ۾ تقريباََ پنجاه ارب روپين کان به وڌيڪ ناڻو ڪمائي ٿو.
آمريڪا جي سِلِيڪانِ ويليءَ وانگر ڪيمبرج شهر ۽ سندس آس پاس وارن علائقن کي سِلِيڪانِ فينِ سڏِيندا آهن، ڇو ته انهن سمورن علائقن ۾ به اعليٰ ٽيڪنالاجي تي مشتمل صنعتن ڪارخانن، سائينسي ادارن ۽ تجارتي مرڪزن جو گهاٽو ڄارِ وڇائيل آهي. ڪيمبرج سائينسي پارڪ، جيڪو هتي سڀني کان وڏو ته ڇا، پر اهو يورپ ۾ به سڀني کان وڏو تجارتي تحقيق ۽ ترقيءَ لاءِ قائم ڪيل مرڪز آهي. اهو پارڪ ڪيمبرج يونيورسٽيءَ سان لاڳاپيل ٽرينٽي ڪاليج جي ملڪيت آهي. هتي موجود مکيه ٽيڪنالاجي ڪمپنين ۾ اَيبِڪَيمِ، سِي ايس آر، اي آر ايم لميٽيڊ، ڪَيم سيمي، جاجيڪسِ ۽ سِنڪِليئَر شمار ٿين ٿيون. مَائڪِرو سافٽ ڪمپنيءَ جي هڪڙي آفيس ڪَيمِبرج شهر جي الهندي ڀاڱي ۾ قائم آهي ۽ ٻي آفيس اِسٽيشن روڊ تي قائم آهي. سن 1898ع ۾ ڊَبَلِيو-جي پاءِ نالي هڪ سائينسدان، پنهنجي نالي سان پاءِ ليميٽيڊ ڪمپني ڪيمبرج شهر ۾ قائم ڪئي هئي. اهو پاءِ يونيورسٽي جي ڪيوينڊِش ليبارٽريءَ ۾ ڪم ڪندو هو. هن شروعات ۾ يونيورسٽيءَ لاءِ پنهنجي تخليق مهيا ڪئي ۽ بعد ۾ هن وائرليس مَشيِنون، ريڊيو، ٽيلي ويزن ۽ دفاعي مقاصد لاءِ گهربل مشينري تيار ڪئي. پاءِ ليميٽد ڪمپني ٻين ٻن ڪمپنين ٽيٽرا ريڊيو اِيڪِيُويمِنٽ مينيو فيڪچررس ۽ سيپورا سان سهڪاري لاڳايا استوار ڪيا. ڪيمبرج يونيورسٽي ۽ ٻي اَينجليا رَسڪِن يُونيورسٽي جي شهر ۾ موجود ڪَيمپَس ۾ مجموعي طور ٽيهه هزار شاگرد علم حاصل ڪري رهيا آهن. سن ۲۰۰۷ع، ۲۰۰۸ع جي رپورٽ موجب ڪيمبرج يونيورسٽيءَ ۾ ۱۷۶۶۲ شاگرد داخل هئا. چيمسفورڊ شهر واري ڪيمپس سميت، اينجليا رَسڪِن يونيورسٽي جي ٻنهي ڪيمپسن ۾ مجموعي طور چوويهه هزار شاگرد داخل هئا. هِلس روڊ سِڪسِٿِ فارم ڪاليج ۽ لانگ روڊ سِڪسٿِ فارم ڪاليج سرڪاري ڪاليج آهن. ڪيمبرج رِيجنل ڪاليج به سرڪار طرفان قائم ڪيو ويو آهي. ڪَيمبِرج شهر ۽ پسگردائي ۾ سرڪاري ۽ نجي شعبي طرفان نرسري کان وٺي سڪنڊري اسٽيج تائين تعليم لاءِ ڪيترائي اسڪول برپا ٿيل آهن. سرڪاري اسڪولن جو انتظام ڪَيمبِرج شائر ڪائونٽي ڪائونسل جي حوالي آهي، جن جو تعداد ۲۵۱ آهي، انهن مان ۳۵ اسڪول شهر اندر موجود آهن. نيدرهال اسڪول، چيسٽرٽن ڪميونٽي ڪاليج، پارڪ سائيڊ ڪميونٽي ڪاليج ۽ ڪولرِج ڪميونٽي ڪاليج، نارٿ ڪيمبرج اڪيڊمي ۽ سينٽ بيڊيس اسڪول اعليٰ ثانوي تعليم مُهيا ڪندڙ ادارا آهن. نجي شعبي جي تعليمي ادارن ۾ دي پَرس اسڪول، سينڪشن وُڊ اسڪول، سينٽ مَيرِِيزِِ اسڪول، هيريٽيج اسڪول ۽ دي ليز اسڪول شامل آهن. سن ۲۰۱۴ع ۾ يونيورسٽي ٽيڪنيڪل ڪاليج کليو هو. مطلب ته شهر ۾ تعليم جو اعليٰ انتظام قائم ڪيل آهي. اسان شام ڌاري ڪيمبرج شهر کان موٽندي انگلينڊ جي سرسبز رستن تان ٿيندا. لنڊن جي پاڪستاني ۽ هندستاني ماڻهن واري علائقي ۾ اچي پهتاسين. هن علائقي ۾ اسان کي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ انگريز واٽهڙو يا دڪاندار نظر آيو. هن علائقي ۾ گهڻو ڪري سڀ دڪان هندستاني ۽ پاڪستاني ماڻهن جا هئا. هت حبيب بينڪ ۽ ٻيون به پاڪستاني ۽ هندستاني بينڪون، ڪافي تعداد ۾ نظر آيون. دڪانن جي اسٽائيل به پاڪستاني ۽ هندستاني دڪانن جهڙي هئي ۽ ماڻهن جو لباس به پاڪستاني ۽ هندستاني ٿي لڳو. اسان کي هت ايڪڙ ٻيڪڙ پانن جون ڪئبينون به ڏسڻ ۾ آيون جن تي پانن جي قسمن جا نالا به لکيل هئا. هت اسان گوشت جي هڪڙي دڪان تان، رِڍَ جو گوشت في ڪلو گرام هزار رُپيا ۽ گهيٽي جو گوشت في ڪلو گرام ٽي هزار رپيا خريد ڪيو. هتي جي رِڍن ۽ گهيٽن جي گوشت جو سواد، سنڌ وارين رِڍن ۽ گهيٽن جي گوشت جي سواد، کان مختلف ۽ وڌيڪ لذيذ هو. اسان هتان ٻيو به ڪجهه سامان خريد ڪري اچي گهر ڀيڙا ٿياسين. رات جي ماني کائڻ کان پوءِ، پاڪستان ڏانهن ٻه ٽي فون ڪال ڪري ڪراچي ۽ ٻني ۾ ٻارن سان ڳالهائي، سمهي پياسين. ٻئي ڏهاڙي جمعي جو ڏينهن هو. سو آئون، نور محمد ۽ مُصور شلوار قميس پائي جمع نماز پڙهڻ لاءِ ريجينٽ پارڪ واري، مسجد ۾ وياسين. اسان رمضان واري عيد نماز به هن مسجد ۾ پڙهي هئي. اڄ هت عيد نماز جهڙي رش ڪانه هئي، تنهن ڪري ڪار بيهارڻ ۾ ڪابه تڪليف ڪانه ٿي. هن مسجد جي هن ريجينٽ پارڪ ۾ ٺهڻ جو به هڪ دلچسپ ۽ طويل داستان آهي، جنهن کي هتي بيان ڪرڻ دلچسپتيءَ کان خالي نه ٿيندو. هيءَ لنڊن سينٽرل مسجد، ريجينٽ پارڪ واري ايراضيءَ اندر هئڻ سبب، ريجينٽ پارڪ مسجد پڻ سڏجي ٿي. تنهن کان سواءِ اسلامي ثقافتي مرڪز سان وابسته هئڻ سبب، هن مسجد کي اسلامي ثقافتي مرڪز واري مسجد به سڏڻ ۾ اچي ٿو. هن مسجد جو نقشو سَر فِريدَرِڪ گِبرَڊ تيار ڪيو هو. هيءَ مسجد سن 1978ع ۾ جُڙِي راس ٿي. مسجد جي گُنَبذ کي سونهري رنگ ڏنل آهي. اُن جي هال ۾ هڪ وقت تي پنج هزار ماڻهو نماز پڙهي سگهن ٿا. مسجد جي هال مٿان ٺهيل گيلريءَ ۾ عورتون نماز ادا ڪنديون آهن. مسجد جي هال ۾ هڪڙو عالي شان شمعد ان لڳل آهي ۽ هال جي فرش تي هڪڙو شاهي عمدو قالين وِڇائيل آهي. باقي تمام ٿورو فرينچر اٿس. گنبذ کي اندران، اسلامي روايتن تي مُشتمل نهايت خوبصورت تصويرن سان سجايو ويو آهي. مسجد جي ڀرسان کاڌي پيتي جي حلال شين جي ڪيفي ۽ هڪڙو ڪِتابن جو دڪان به موجود آهي. هيءَ مسجد اسلامي ثقافتي مرڪز سان ملحق آهي. انهيءَ اسلامي ثقافتي مرڪز جو افتتاح، سن 1944ع ۾ برطانيه جي بادشاهه، جارج ڇهين ڪيو هو. هن اسلامي ثقافتي مرڪز جي اڏاوت لاءِ گهربل زمين بادشاهه جارج ڇهين، اُنهيءَ زمين جي بدلي ۾ ڏني، جيڪا زمين مصر جي بادشاهه فاروق، قاهره شهر ۾ عيسائي مذهب جو وڏو گرجا گهر تعمير ڪرڻ لاءِ عيسائي مذهب وارن باشندن کي ڏني هئي. سن 1900ع کان 1931ع تائين مسجد جي قيام واسطي ڪوششون لڳاتار جاري رهيون، جن ۾ هڪ انگريز، لارڊ هيڊلي به شامل هو. جنهن دين اسلام قبول ڪري اختيار ڪيو هو. نيٺ سن 1937ع عيسويءَ ۾ نظام حيدرآباد دکن، مسجد جي تعمير لاءِ رقم فراهم ڪئي ۽ حيدرآباد دکن واري رياست جي آخري واليءَ، مير عثمان علي خان جي سڀني کان وڏي فرزند، هِز هائِينيس شهزادي آدم جاه، تاريخ چار جون، سن 1937ع ۾ جمعي جي ڏينهن، هن مسجد جي پيڙه جو پٿر رکيو. سيڪريٽري آف اسٽيٽ فارڪالونيز اَينڊ بِرٽِش ڪائونسل جي سابق صدر لارڊ لِلائِڊ آف ڊولو بِرانِ، سن 1939ع دوران، ڪيترن ئي ناميارن مسلمان شخصن ۽ لنڊن ۾ موجود مسلم سفيرن سان گڏ مسجد جي تعميراتي ڪميٽيءَ ۾ ڪم ڪيو هو. تڏهن هن برطانيه جي انهيءَ وقت واري وزيراعظم کي هڪ ميمو يا ياداشِتنامون پيش ڪيو، جنهن ۾ سرڪار کي هن حقيقت کان آگاه ڪيو ته اڄڪلهه سمورن يورپي ملڪن جي گاديءَ وارن شهرن جي ڀيٽ ۾، لنڊن ۾ تمام گهڻا مسلمان رهن ٿا. ٻيو ته برطانيه جي شهنشاهت جي ڪالونين ۾ مسلمانن جو تعداد، عيسائين کان به وڌيڪ آهي. تنهن ڪري اها ڳالهه نهانت نامناسب ۽ حماقت تي مُبَنِي آهي ته هتي لنڊن ۾ مسلمانن کي عبادت ڪرڻ لاءِ ڪو موزون ماڳ ئي مُيَسِر نه هجي. برطانيه اعظميٰ جي مسلمانن لاءِ لنڊن ۾ هڪ مسجد لاءِ گهربل ماڳ جي آڇ ڪرڻ لاءِ سن 1940ع ۾ برطانوي سرڪار راغب ٿي ۽ 24 آڪٽوبر 1940ع ۾ وزيراعظم چرچل واري جنگي وزارت، لنڊن ۾ مسجد اڏڻ لاءِ هڪ لک پائونڊ منظور ڪيا. انگريز سرڪار جو مقصد هو ته برطانيه جي شهنشاهت ۾ موجود مسلمانن کي لنڊن ۾ مسجد ۽ اسلامي ثقافتي مرڪز قائم ڪرڻ لاءِ مسجد ۽ اسلامي ثقافتي مرڪز قائم ڪرڻ لاءِ سرڪار طرفان گهربل تعاون ڪجي. مختلف مشهور مسلمان هستين ۽ لنڊن جي مسلمان شهرين تي مُشتمل مسجد ڪاميٽيءَ، وزارت جا ڏنل پيسا خوشيءَ سان قبول ڪيا ۽ سن 1944ع ۾ اسلامي ثقافتي مرڪز به تَشڪيل ڪيو ويو. ان جو سرڪاري طور افتتاح نومبر 1944ع ۾ برطانيه جي بادشاهه جارج ڇهين ڪيو. سن 1947ع جي سيپٽمبر جي مهيني ۾ مسجد ڪاميٽيءَ ”لنڊن سينٽرل ماسق ٽَرسٽ لميٽيڊ“ نالي سان هڪ وقف اداري جي حيثيت ۾ پاڻ کي سرڪار وٽ رجسٽر ڪرايو. ڇهن مسلمان ملڪن جي ستن نمائيندن ٽرسٽ جي ميمبرن جي حيثيت سان ٽرسٽ تشڪيل ڪئي. سن 1954ع ۽ 1967جي وچ ۾ مسجد جي اڏاوت لاءِ ڪيترائي نقشا پيش ڪيا ويا، پر انهن مان ڪنهن به نقشي کي منظور ڪونه ڪيو ويو. سن 1969ع ۾ اسلامي تعميرات لاءِ عالمي سطح تي نقشن جي هڪ چٽا ڀيٽيءَ جي هڪ تقريب منعقد ڪئي وئي. جنهن ۾ هڪ سؤ کان وڌيڪ تعميراتي ڪمپنين پنهنجا نقشا پيش ڪيا، جن ۾ مسلم توڙي غير مسلم تعميراتي ڪمپنيون شامل هيون. انهن مان هڪڙي انگريز معمار فِريڊَرڪ گِبَرڊِ جو نقشو چونڊيو ويو. سندس نقشو ٻن ڀاڱن ۾ ورهائيل هو. مُک عمارت، جيڪا ٻن هالن يا صفحن تي مشتمل هئي. ٻئي ڀاڱي ۾ ٽماڙ عمارت جو نقشو هو جنهن ۾ اينٽرنس هال، لائيبرري، مطالعي وارو هال، اسلامي مرڪز جون آفيسون ۽ هڪ مينار شامل هو. هن مسجد واري اسلامي ثقافتي مرڪز جي تعمير واسطي، شاهه فيصل بن عبدالعزيز، سعودي عربيه جي بادشاهه ويهه لک پائونڊن جي وڏي رقم ڏني. اڃا وڌيڪ گهربل رقم ابو ظهبي جي حڪمران ۽ گڏيل عرب امارات جي صدر، شيخ زيد بن سلطان النھيان فراهم ڪئي. مسجد سميت اسلامي ثقافتي مرڪز جي آڏاوت جو ڪم هڪ انگريز تعميراتي ڪمپني، ”جان ليئِنگ اَينڊ سنِ“ سن 1974ع ۾ شروع ڪيو ۽ جولاءِ 1977ع ۾ پنجهٺ لک پائونڊن جي خرچ سان جُڙي راس ٿيو. هن ثقافتي مرڪز ۾ تعليم ۽ انتظام لاءِ گهربل هڪ وڌيڪ ڀاڱي جي تعمير لاءِ گهربل رقم سعودي عربيه جي بادشاه فهد بن عبدالعزيز فراهم ڪئي.