4
انگريزن سڄي دنيا تي حڪومت ڪئي ۽ انهي حڪومت تحت سڄي دنيا جي دولت هٿ ڪري تمام گهڻي طاقت ۽ ترقي حاصل ڪئي. اُهي جيڪڏهن چاهين ها، ته نئين، ڊگهين ۽ اُوچين عمارتن ۽ جديد فلڪ بوس ٽاورن سان لنڊن شهر جو نقشو ئي ٻيو ڪري ڇڏين ها، پر هنن انگلينڊ اَندر پنهنجي پراڻي تهذيب جي آثارن ۽ علامتن کي عالي شان نموني سان سنڀالي رکيو، ۽ اڄ به اُهي سندن ثقافتي ورثي ۽ قومي روايتن کي برقرار رکيو اچن.
اڄ لنڊن شهر جي ٽرانسپورٽ واري نظام جي معروضي صورتحال معلوم ڪندي ماڻهو حيران ٿيو وڃي، ته مار! هنن ماڻهن ڪهڙي نه عمدي انداز سان عقل کان آفرين وارو ڪم وٺي، شهر ۾ ٽرانسپورٽ جو هڪ بيمثال نظام جوڙي عمل ۾ آندو آهي. هت انهيءَ جو احوال پيش ڪرڻ دلچسپيءَ کان خالي نه رهندو. ”ٽرانسپورٽ فارلنڊن“ نالي سان، لوڪل يعني مڪاني يا بلدياتي حڪومت طرفان قائم ڪيل ادارو آهي. لنڊن شهر ۾ ٽرانسپورٽ جي سمورن قسمن جو نظام قائم ڪري عمل ۾ آڻڻ انهيءَ اداري جي ذميواري آهي. انهيءَ ٽرانسپورٽ واري اداري جو مکيه دفتر، لنڊن شهر جي سِٽِي آف ويسٽ مِنِسِٽَر واري علائقي ۾ موجود وِنڊِسَر هائوس نالي هڪ شاهي عمارت ۾ قائم آهي. هن اداري جي حوالي لنڊن شهر ۾ قائم سموا موٽر رستا، سمورو ريلوي نظام جنهن ۾ زير رُمين ريلوي نظام، زمين جي مٿاڇري تي ريلوي نظام، ڊاڪ لينڊس لائيٽ ريلوي نظام، ٽرانسپورٽ فارلنڊن ريلوي نظام ۽ ٽرام يا ڇوٽي ريلوي نظام به شامل آهي، تنهن کان سواءِ شهر جي رستن تي مسافر بسن، ٽيڪسين ۽ سائيڪلن جو نظام به هن اداري جي ماتحت آهي. انهيءَ کان علاوه شهر منجهان وهندڙ ٿيمس درياه ۾ هلندڙ لانچن ٻيڙين ۽ غرابن وارو ٽرانسپورٽ جو نظام پڻ هن ئي اداري جي حوالي آهي. ريل سروس، خصوصاََ زير زمين ريل گاڏين واري سروس نجي مالڪيءَ وارين ريل گاڏين جي ڪمپينين معرفت، ٽرانسپورٽ فار لنڊن جي نگرانيءَ ۾ مهيا ٿئي ٿي. انهن ڪمپنين کي سرڪار سبسيڊي به ڏيندي آهي. رستن تي هلندڙ بسن، ٽيڪسين ۽ نديءَ ۾ هلندڙ ٻيڙين، لانچن ۽ غرابن کي ٽرانسپورٽ جا لائيسنس يعني پروانا به ٽي ايف ايل ادارو ڏيندو آهي. ٽي ايف ايل نيشنل ڊپارٽمينٽ فار ٽرانسپورٽ سان گڏجي نَئِين ڪراس ريلوي لائين وڇائڻ لاءِ منصوبابندي ڪرڻ به سندس ذميوارين ۾ شامل آهي. اهي نيون ريل جون پٽڙيون تيار ٿيڻ کان پوءِ انهن تي ريل گاڏيون هلائڻ جو پراونو به ٽي ايف ايل ڏيندي. سن 16-2015ع واري مالي سال ۾ ٽي ايف ايل جي بجيت 11.5 مِلِيئَن پائونڊ هئي، جنهن جو چاليهه سيڪڙو رقم ڀاڙن يا ڪرائين مان حاصل ٿيو. بجيٽ جي باقي رقم جو 23 سيڪڙو سرڪاري خزاني مان مليو، ان جو ويهه سيڪڙو اڌارو ورتو، ان جو نَوَ سيڪڙو ٻي آمدنيءَ مان مليو ۽ اٺ سيڪڙو ڪراس ريل فنڊ جي صورت ۾ مليو. 21 جنوري 2016ع تي سرڪار اعلان ڪيو ته لنڊن شهر اندر هلندڙ ريل گاڏين جي ڪمپنين کي ٺيڪا ۽ پروانا، نيشنل ڊپارٽمينٽ فار ٽرانسپورٽ جي بدران هاڻي ٽي ايف ايل ڏيندي. انهيءَ فيصلي تي عمل نون پروانن ۽ ٺِيڪَن ڏيڻ واري وقت ڪيو ويندو. باقي لنڊن شهر کان ٻاهر ٻين شهرن ڏانهن ويندڙ ۽ ايندڙ سمورين ٽرانسپورٽ ڪمپنين کي پروانا ۽ ٺيڪا نيشنل ڊپارٽمينٽ فار ٽرانسپورٽ ئي ڏيندو رهندو.
ٽرانسپورٽ فار لنڊن ادارو، گِريٽَر لنڊن اٿارٽي ايڪٽ 1999ع جي روشني ۾ لنڊن گريٽر اٿارٽيءَ جي هڪ ڀاڱي جي حيثيت ۾ سن 2000ع ۾ قائم ڪيو ويو هو. هن قائم ٿيندڙ نئين اداري کي تقريباََ اهي سمورا ڪم سونپيا ويا. جيڪي هن اداري کان اڳي موجود لنڊن ريجنل ٽرانسپورٽ ادارو سرانجام ڏئي رهيو هو. ٽي ايف ايل جو پهريون ڪمشنر، باب ڪائلي هو. ان اداري جو پهريون چيئرمين، انهيءَ وقت لنڊن جو ميئر، ڪين لِوِنگ اِسٽون ۽ ڊپٽي چيئرمين، ڊَيوِ وِٽزِل هو. لِوِنگ اسٽون ۽ وٽزل 2008ع ۾ بورس جا نسن جي لنڊن جو ميئر چونڊجي اچڻ تائين پنهنجن عهدن تي موجود هئا. لنڊن جي ميئر ٽي ايف ايل جي چيئرمين طور چارج سنڀالي ۽ فيبروري 2009ع ۾ سندس پارٽي جو ساٿي، ڊَينِيئَل مُوائِلن ڊپٽي چيئرمين مقرر ٿيو. ريلوي نظام جي سارسنڀال واسطي سرڪار ۽ نجي شعبي جي طرفان ڀائيواريءَ جي بنياد تي حاصل ڪيل هڪ متنازع ٺيڪي کان پوءِ سن 2003ع تائين ٽي ايف ايل زير زمين ريلوي نظام جي ذميواري ڪانه کنئي هئي. پبلڪ ڪَيريئيج آفيس جي انتظام جي ذميواري اڳي لنڊن جي ميٽرو پوليٽن پوليس کي سونپيل هئي. ٽرانسپورٽ فار لنڊن گروپ آرڪائيوز نالي ادارو، ٽي ايف ايل ۽ انهيءَ کان اڳ قائم ڪيل ادارن ۽ ٽرانسپورٽ ڪمپنين جي ڪاروبار جا دستاويز پروانا ۽ ٻيا واسطيدار ڪاغذ پٽ سنڀالي رکندو آهي. ڪجهه آڳاٽا ڪاغذات، ٽِي ايف ايل گروپ آرڪائيوز اداري طرفان، لنڊن ميٽرو پوليٽن آرڪائيوز نالي اداري وٽ رکيا آهن. پهرين جون 2008ع ۾ ٽي ايف ايل جي حوالي سمورين ريل گاڏين بَسن، ٽرامن، ڊاڪلينڊس وارين ننڍين ريل گاڏين ۾ ۽ سمورين ريل وي اِسٽيشَنن ۾ نشي وارن مشروبات تي بندش لڳائي وئي. البت ٻين ريل ڪمپنين کي بندش کان آجو رکيو ويو. ٽي ايف ايل جي حوالي گڊس ٽرانسپورٽ جي ڪنٽينرن تي پڻ الڪوهل يعني شراب سَرِعام کڻي وڃڻ تي بندش لڳائي وئي. اها بندش لنڊن جي ميئر ٽي ايف ايل مسافرن کي وڌيڪ حفاظت ۽ لطف فراهم ڪرڻ خاطر لڳائي هئي. انهيءَ بندش جي نفاظ کان هڪ رات اڳ، لاسٽ رائونڊ آن دي انڊر گرائونڊ پارٽيز يعني زير زمين ريل گاڏين ۽ انهن جي اسٽيشنن تي مسافرن کي وندرائيندڙ فنڪارن جون ٽوليون پهتل هيون. ٽي ايف ايل ۽ لنڊن سرڪار فيصلو ڪيو ته بندش کان انڪار ڪندڙ مسافرن کي سفر کان روڪي ۽ کين ريل گاڏين ۽ اسٽيشنن جي حدن مان ٻاهر نڪري وڃڻ جي هدايت ڪري سگهجي ٿي. دي گريٽر لنڊن اٿارٽي نالي سرڪاري اداري سن 2011ع ۾ هڪ رپورٽ ۾ ڄاڻايو ته الڪوهل واپرائڻ تي بندش وِجهڻ کان وٺي زير زمين ريل وي اسٽاف تي مسافرن طرفان حملو ڪري مار ڏيڻ جي شره پندرهن سيڪڙو رهي. ٽي ايف ايل سن 2013ع ۾ هڪ سروي ڪميشن جوڙي جنهن ڏيکاريو ته سرڪاري ٽرانسپورٽ ۾ سفر ڪندڙ لنڊن جي عورتن جي پندرهن سيڪڙو کي مردن طرفان شهواني بد اخلاقي تي مبني اڍنگي رويي جو شڪار ٿيڻو پوي ٿو، پر انهن ڏوهن جي نوي سيڪڙو بابت پوليس وٽ شڪايت ڪانه ٿي ٿئي. مذڪور جنسياتي ڏوهن کي گهٽائڻ ۽ اهڙن ڏوهن جي رپورٽنگ ۾ اضافو آڻڻ لاءِ، برٽش ٽرانسپورٽ پوليس، ميٽرو پوليٽن پوليس سروس ۽ سٽي آف لنڊن پوليس جي اشتراڪ سان، ٽي ايف ايل، پروجيڪٽ گارجيئن نالي سان هڪ مھم چالو ڪئي. سن 2014ع ۾ ٽي ايف ايل ون هنڊريڊ ييئَرس آف وومين ان ٽرانسپورٽ نالي هڪ مهم چالو ڪئي، تنهن مهم ۾ ڊپارٽمينٽ فار ٽرانسپورٽ، ڪراس ريل، نيٽ ورڪ ريل، وومينس انجنِيئرنگ سوسائٽي ۽ وومينس ٽرانسپورٽيشن سيمينار منعقد ڪندڙ ادارن جي، ٽي ايف ايل سان شراڪت هئي. سيمينار جي انعقاد جو مقصد، عورتن جي نه وسرندڙ ڪردار کي اجاگر ڪرڻ هو، جيڪو هنن پهرين عالمي لڙائيءَ دوران هڪ لک جي تعداد ۾ ٽرانسپورٽ جي شعبي ۾ هڪ لک مردن طرفان فوجي خدمت سرانجام ڏيڻ واسطي خالي ڪيل آسامين تي ڀرتي ٿي نهايت خوش اسلوبيءَ ۽ خنڊه پيشانيءَ سان ادا ڪيو. ٽي ايف ايل هڪ بورڊ جي انتظام تحت هلايو وڃي ٿو، جنهن جا ميمبر لنڊن جي ميئر طرفان مقرر ڪجن ٿا. محترم صادق خان مئي 2016ع کان لنڊن جو ميئر آهي. ٽي ايف ايل جو ڪمشنر سندس مينيجمينٽ جي رپورٽ ٽي ايف ايل واري بورڊ کي پيش ڪندو آهي. ٽي ايف ايل بورڊ، کيس سونپيل مختلف قسم جي ڪمن ڪرڻ واسطي ٽن مکيه ڀاڱن ۾ ورهائيل آهي، جن کي ڊائريڪٽوريٽس سڏين ٿا. ٽرانسپورٽ فار لنڊن 2009ع ۾ ايس ٽي ٽي او سي يعني سَرفيز ٽرانسپورٽ اينڊ ٽِرَيفِڪ آپريشنس سينٽر قائم ڪيو، ان جو سرڪاري طرح افتاح ڊيوڪ آف يارِڪ، شهزادي اَينڊرِيُو نومبر واري مهيني ۾ ڪيو. هن سينٽر 2012ع ۾ ٿيندڙ سمر اولمپِڪس دوران امن امان ۽ ماڻهن جي حفاظت جي سلسلي ۾ تمام اهم ڪردار ادا ڪيو. دي لنڊن اَندَرِ گِرائونڊ نيٽ ورڪ آپريشنس سينٽر هن وقت پاليِسٽِرا پلازا جي پنجين ماڙ تي قائم ڪيو ويو آهي. انهن سِينٽرن جي ڪارڪردگي بابت بي بي سي سن 2013ع ۾ ٻه ڊاڪِيُو مينٽري فيچر: (1) دِي رُوٽ ماسِٽَرس ۽ (2) رَنِنگ لنڊَنس روڊس نشر ڪيا هئا. سن 2000ع دوران ٽي ايف ايل، لنڊن انڊر گِرائونڊ اسٽاف ۽ ايمرجينسي سَروسِز خاطر ريڊيو ڪنيڪشنز ريڊيو تحت رابطو پيدا ڪرڻ واري عمل ۾ سڌارو آڻڻ خاطر هڪ پروجيڪٽ ”ڪَنيڪِٽ“ متعارف ڪرايو، جنهن تحت هر زير زمين ريل وي لائين لاءِ ڪيترائي مختلف ريڊيو نظام ميسر ڪيا ويا. انهيءَ پروجيڪٽ جو خرچ پکو، پِرائيويٽ فائِنَنيسِ اِنِيشيئٽوِ تحت حاصل ڪيو ويو. انهيءَ لاءِ ٿيلِس گروپ 33 سيڪڙو، فِلور ڪارپوريشن 18 سيڪڙو، موٽو رولا ڪمپني ڏهه سيڪڙو ليئِنگ اِنويسٽمينٽ ڪمپني 19.5 سيڪڙو ۽ ايڇ ايس بي سِي ڪمپنيءَ 19.5 سيڪڙو خرچ ادا ڪيو. انهيءَ پروجيڪٽ جي تشڪيل تعمير ۽ سار سنڀال لاءِ 25 سالن جي عرصي ۾ خرچ ٿيندڙ رقم جو تخمنينو ٻه ارب پائونڊ ڪَٿِيو ويو. لنڊن ۾ ريل سروس جي ڀاڙن يا قِراين جو حساب ڪتاب زونل فيئَر سسٽم تحت ٿيندو آهي، جنهن موجب لنڊن شهر کي يارهن ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي. انهن فيئر زُوِنس ۾ اَنڊَر گِرائونڊ، اووَر گِرائُونڊ ۽ ڊاڪِلَيندِس لائين ريلوي واريون سموريون اسٽيشنون شامل آهن. تنهن کان سواءِ سن 2007ع کان وٺي نيشنل ريل سَروِسز جا ٻه زون موجود آهن. لنڊن ۾ ريل گاڏي توڙي بس سروس ۽ لانچ، ٻيڙي ۽ غُرابَ ۾ سفر واسطي مسافرن کي ”سفر وارو ڪارڊ“ ڏيڻ جو رواج عمل ۾ آندو ويو آهي. اهو ڪارڊ هڪ ڏينهن، هڪ هفتي، هڪ مهيني توڙي هڪ سال لاءِ به ڪار آمد ٿئي ٿو ۽ هڪ فرد، هڪ جوڙي ۽ هڪ خاندان لاءِ به ڏنو وڃي ٿو. اهو ڪارڊ ٽي ايف ايل جي نگرانيءَ هيٺ هلندڙ زير زمين توڙي ٻاهر هلندڙ ريل گاڏين، ٽرامن، بسن ۽ غُرابن، ٻيڙين ۽ لانچن ۾ سفر ڪرڻ لاءِ ڪارگر هوندو آهي ۽ پاڻيءَ وارن وسيلن جهڙوڪ غُرابن، ٻيڙين ۽ لانچن ۾ سفر ڪندڙ کي ڊسڪائونٽ به ملي ٿو. اوئِسٽر ڪارڊ سِسٽم سن 2003ع ۾ چالو ڪيو ويو هو، جيڪو انفرادي طور ڀاڙي جو ٽڪيٽ آهي ۽ مسافرن کي وڌيڪ سهولت فراهم ڪرڻ خاطر متعارف ڪرايو ويو آهي. مختلف زُونن ۽ يونٽن جي سڃاڻپ واسطي هر هڪ يونٽ انفرادي طور پنهنجو جُدا ۽ نرالو سڃاڻپ نشان قائم ڪيو آهي. جهڙوڪ ڪنهن يونٽ ڳاڙو رنگ ته ڪنهن جو سائو يا نيرو وغيره ۽ هر يونٽ پنهنجي سڃاڻپ واري علامت ۾ سندس نالي ۽ نمبر بابت اکر ۽ انگ لکيل هوندا آهن. ٽي ايف ايل سدائين مسافرن کي زير زمين ريل گاڏين ۾ سفر ڪرڻ تي آماده ڪرڻ خاطر پرچارڪ مضمون هلائيندو رهندو آهي. مثلاَ هن اداري سن 1999ع ۾ مشهور مُصَوَر، اِسٽيفِن واٽِلي کي هڪ فُقرو يا گُفتو پينٽ ڪرڻ جو ڪم سونپيو، جنهن اهو گفتو: ”دِي گِرانڊِ اِسٽيئَرڪيس“ پهرين بُڪِنگِهام محل اندر هڪ موزون ماڳ تي پينٽ ڪيو ۽ پوءِ انهيءَ پينِٽِنگ جي تصوير ڇاپي لنڊن جي سڀني زير زمين ريلوي اسٽيشنن ۽ ريل گاڏين ۾ چنبڙايو ويو ۽ مسافرن ۾ ورهايو ويو. سن 2010ع ۾ ٽي ايف ايل هڪڙي ٻئي مصور کي زير زمين ريل گاڏي هلڻ جي ڏيڍ سؤ ساله جشن ملهائڻ جي سلسلي ۾ هڪ اهڙي تصوير ٺاهڻ جو ڪم سونپيو، جيڪا زير زمين 270 ريلوي اسٽيشنن ۾ هميشه لاءِ لڳائڻ واسطي موزون ۽ منفرد هجي. انهي مصور جو نالو مارڪ والِنگَر هو. ٽي ايف ايل سن 2017ع ۾ لنڊن ٽرانسپورٽ ميوزم سان ڀائيوار ٿي، ايڪسِٽريئن ميڊيا نالي اداري جي سهڪار سان ”ٽرانسِپورٽيڊ باءِ ڊزائين“ گفتي جي عُنوان تحت، مختلف سرگرمين تي مشتمل، هڪ ڏيڍ ساله طويل پروگرام مرتب ڪيو. جنهنجو مقصد لنڊن ٽرانسپورٽ نيٽ ورڪ جي جوڙجڪ ۽ ٽرانسپورٽ فار لنڊن اداري جي ڪارڪردگي جي اهميت کي اُجاگر ڪرڻ هو. پبلڪ ووٽنگ کان ٻه مهينا پوءِ، لنڊن ۾ سفر ڪرڻ لاءِ موجود پسنديده وسيلن جي لسٽَ ۾ بِلَيڪ ڪيب ٽيڪسيون ٽاپ تي هيون. انهيءَ لسٽ ۾، رُوٽِ ماسٽر بس ۽ ٽيوب مُيپِ پڻ شامل هئا. ٽي ايف ايل جو 2016ع ۾ نمائشون برپا ڪرڻ، جلوس ڪڍڻ ۽ 3 جولاءِ تي ريجينٽ اسٽريٽ ۾ ميلو لڳائڻ جو پروگرام هو.
ٽوئر پروگرام موجب اسپين وڃڻ لاءِ اسين پهرين ٽيوب ٽرين ۾ تنهن کان پوءَ زمين جي مٿاڇري تي هلندڙ ريل گاڏيءَ ۾ چڙهي اچي لنڊن جي گيٽ وِڪِ هوائي اڏي تي پهتاسين. نور محمد، بوبي، منهنجي پُٽ جي ٻنهي ٻارن، يعني پُٽ تي منهنجو نالو ۽ ڌِيءَ تي منهنجي ماءُ جو نالو رکيل آهي. گيٽ وِڪ هوائي اڏي ۾ چار ٽرمينل ٺهيل آهن. مسافرن کي ٽرمينل تي پهچائڻ لاءِ هوائي اڏي اندر ٽرام ٽائيپ ٽرين سروس موجود آهي. اها ريل گاڏي ڏينهن رات هلندي رهندي آهي. اسين اول ته اسان جي واسطيدار ٽرمِينل تي ڪونه لٿاسين ۽ ڀلجي وڃي ٻئي ٽرمينل تي رسياسين، پر پوءِ
وري به هوائي اڏي واري ٽرين ۾ چڙهي واپس اچي پنهنجي گهربل ٽرمينل تي پهتاسين. اڄڪلهه دنيا جي سڀني وڏن توڙي ننڍن هوائي اڏن تي، سيڪِيُورٽيءَ جي سلسلي ۾ نهايت سخت چيڪنگ ٿئي ٿي. اِمِيگِريشن دوران به سخت پُڇ پُڇان ڪن. توهان جي لباس ۾ ۽ بدن تي ميٽل يعني ڌاتو. جي ٺهيل هر شيءَ بدن تان لهرائي، پوءِ چيڪنگ ڪن، اڳي هوائي اڏن تي ايڏي سختي ڪانه هوندي هئي. 1970ع تائين انگلينڊ وڃڻ لاءِ ويزا گهربل ڪانه هئي. 1980ع واري ڏهاڪي دوران ڏور اوڀر جي سڀني ملڪن لاءِ ڪابه ويزا ڪانه هئي. انهن ملڪن ۾ جپان به شامل هو، پر اڄ شايد مالديو کان سواءِ دنيا جي هر ملڪ لاءِ پاڪستان جي شهرين کي ويزا وٺڻي ٿي پوي. خير! اسان سيڪيورٽي ۽ اميگريشن وارن جي چيڪنگ مان واندا ٿي اچي لائونج ۾ ويٺاسين. اتي خبر پئي ته اسان جي سفر وارو جهاز هڪ ڪلاڪ ليٽ آهي. نيٺ هڪ ڪلاڪ ۾ جهاز اچي سهڙيو ۽ اسين پنڌ هلي وڃي منجهس چڙهياسين، ڇو ته اهو اسان کي بلڪل ويجهو اچي بيٺو هو. فِلاءِ دُبَئِي، ايزي جيٽ ۽ اهڙن ٻين ننڍن ۽ سَسَتَن هوائي جهازن ۾ چڙهڻ لاءِ جهازن ۾ بند ڪَئبِين مان لنگهي جهاز ۾ داخل ٿيڻ جو بندوبست ٿيل ڪونه هوندو آهي. مسافرن جي سامان جي سلسلي ۾، مسافرن کي جهاز اندر صرف هڪ ننڍي بيگ کڻي اچڻ جي اجازت ٿا ڏين، جيڪا بورڊنگ وقت لوهه جي هڪ پيتيءَ ۾ وجهي چيڪ ڪندا آهن، تنهن کان پوءِ مسافرن کي ٻُڌائون ٿي ته اها بيگ توهان جهاز اندر کڻي وڃي سگھو ٿا يا نه، بيگ اندر کڻي وڃڻ جي اجازت ڏيڻ سان گڏ هدايت ڪندا ته اها بيگ هٿ ۾ کڻي وڃي سيٽن جي مٿان ٺهيل خانن ۾ رکو. دنيا جي هر جهاز ۾ عموماََ پرواز دوران ماني، چانهه، جُوس، پاڻي ۽ شراب جو هڪ پَيگ مفت ۾ ڏين. وڌيڪ شراب پيسن تي ڏين. سڄي سفر ۾ پاڻي، شام جو ڪيڪ، بِسڪوٽ مُفت ۾ ڏين ٿا. پر هن جهاز ۾، ٻِن ٽِن ڪلاڪن جي سفر ۾، هر شئي پيسن تي مِلِي. هن جهڙا جهاز، جيٽ يا ايئربس وانگر وڏا جهاز ڪونه هوندا آهن ۽ ٻَٽن ڪلاڪن واري ٿوري مسافريءَ لاءِ مخصوص هوندا آهن. هنن سَسَتَن ۽ ننڍن جهازن ۾ به هر شئي وڏن جهازن وانگر ٿي مِلي، پر پيسن تي. اسان جهاز ۾ ويٺاسين ته جهاز جي عملي اعلان ڪيو ته غير موزون موسم ۽ هوائي اڏي ۾ هوائي جهازن جي رش هجڻ سبب، ڪنٽرول ٽاور کان هن جهاز جي اڏام جي اڃا اجازت ڪانه مِلي آهي، پر اجازت ملڻ شرط، پاڻ پرواز ڪنداسين. اهو اعلان ٿوري ٿوري وقفي بعد ڪلاڪ کن تائين ورجايو پئي ويو. نيٺ ٻن ڪلاڪن جي دير سان هوائي جهاز اُڏام ڪئي. اسان لَنچِ جهاز ۾ ڪئي. هڪ ڪلاڪ جي اُڏام کان پوءِ، جڏهن اسپين جي حدن اندر داخل ٿيا سين ته اُتي آسمان ايترو صاف ڏسڻ ۾ آيو، جيترو پاڪستان جو آسمان سدائين صاف هوندو آهي. اڍائي ڪلاڪن جي اُڏام پوري ڪري، اسين اِسپين جي شهر ملاگا پهتاسين. ملاگا شهر جو اصل عربي نالو ملاڪا هو، پر اِسپين ۽ پُرتگال وارن سندن سڀني شهرن جا اصلوڪا عربي نالا ٿوري ڦيرڦار سان بدلائي ڇڏيا. مثال طور جبل الطارق کي چَوَن جبرالٽر، پرتقال کي پور چوگال، بارشلوتا کي بارسلونا، ايٽلا کي سِوِل، غزناطه کي گِريناڊا، قرطبه کي ڪارڊوبا وغيره. مسلمانن جي اسپين ۾ حڪومت کي ختم ٿيندي. سَوين سال گذري چڪا آهن، پر اسپين وارا اڃا تائين مسلمانن کان آزاديءَ جو جشن ملهائيندا اچن ۽ اسپين جي سڄي مُلڪ ۾ انهيءَ آزاديءَ جي خوشيءَ ۾ ناچ نچڪارا ڪندا آهن. طارق بن زياد کان پوءِ مسلمان اسپين، پرتگال ۽ فرانس جي ڪجهه علائقي کي گڏي، انهيءَ تي حاڪم ٿي ويٺا ۽ انهي کي اِندَلَس يا هيپسانيه نالو ڏنو. سڄي دنيا گهمي جڏهن اِبنِ بطوطه غرناطه پهتو تڏهن پنهنجي سفرنامي ۾ لکيو ته غرناطه بغداد ۽ استنبول شهرن جيڏو ئي وڏو شهر آهي. اِندَلس يا هسپانيه تي مسلمانن ڪل اٺ سؤ ڇهه هجري سال حڪومت ڪئي. اسپين جي ملاڪا شهر جي هوائي اڏي تي پهچڻ کان پوءِ اسان کي بس ۾ چاڙهي آڻي ايئرپورٽ جي بلڊنگ جي ٻاهر لاٿائون. انهيءَ وقت رات ٿي وئي هئي ۽ گرميءَ جو درجو 37 هو. ملاڪا شهر ۾ اسان جي بُڪنگ واري هوٽل تي رسڻ لاءِ اسان کي وڏي ٽيڪسي ڪانه ملي، جنهن ۾ سمورا ماڻهو ويهي سگهون. اسين ڇهه ڄڻا، جن ۾ منيٰ، آئون، نور محمد ۽ سندس گهرواري ڊاڪٽر رابعه 4 ڄڻا وڏا ۽ عبدالحئي جونيئر ۽ سندس ڀيڻ زينب 2 ڄڻا، ڪنهن هڪ ننڍي ٽيڪسي ۾ پورا نٿي ٿياسين. تنهن ڪري اسان ٻن ٽيڪسين ۾ چڙهي اچي اسان جي بُڪنگ واري هوٽل IBIS رسياسين، جتي پنهنجن بُڪ ٿيل ٻن ڪمرن ۾ شِفٽِ ٿي وياسين. هڪ ڪمري جي هڪ چيڪ آئوٽ کان ٻئي چيڪ آئوٽ تائين هڪ تاريخ جي مسواڙ اسي پائونڊ هئي جيڪا اٽڪل ٻارهن هزار پاڪستاني رُپين جي برابر هئي. مسواڙ واري تاريخ جي شروعات ڏينهن جو ٻارهين بجي کان ۽ ٻئي ڏينهن ٻارهين بجي تائين ختم ٿي ٿئي، پر جيئن ته اسان هت رات جو نوين بجي آيا هئاسين. تڏهن به اسان کي هيءَ هوٽل ٻئي ڏينهن ٻارهين بجي ڇڏڻي پوي ها، پر اسين ملاڪا ۾ پهريان ٻه ڏينهن ۽ سڄي اسپين ۽ پرتگال جي ٽوئر کان پوءِ به هڪ ڏينهن هن ئي هوٽل ۾ رهياسين. في ڪمرو ٻارهن هزار روپيا في تاريخ جي مسواڙ وٺندڙ هِيءَ هوٽل، تڏهن به بِريڪ فاسٽ هوٽل ڪانه هئي. هونئن ته هيءَ هوٽل يورپ جي اسٽينڊرڊ واري ۽ تمام سٺي هئي ۽ ڪمري ۾ ضرورت واري هر شئي موجود هئي، پر کاڌو پيتو مسواڙ کان الڳ روڪ رقم تي ڏنو ٿي ويو. اسان هوٽل ٻاهران ويجهو ئي هڪ ريسٽورينٽ تان ماني کائي اچي هوٽل ۾ سُتاسين. ٻئي ڏينهن صبح سوير تيار ٿي نيرن ڪئي سين. تقريباََ ساڍي ڏهين بجي هڪ بس ۾ چڙهي اچي سِٽي سينٽر وٽ لٿاسين، جت ٽوئر بس وارن جي آفيس مان ٽڪيٽ وٺي وڃي ٽوئر بس ۾ چڙهياسين. هت ٽوئر بس ۾ توهان چڙهندا، لهندا ٽوئر بسون بدلائيندا رهو، جيتري وقت لاءِ توهان ٽڪيٽ ورتي آهي، اهو ٽائيم توهان گهمندا رهو. اسان انهيءَ ڏينهن اڍائي ڪلاڪن واري ٽڪيٽ ورتي هئي، يعني توهان بس ۾ ڪل اڍائي ڪلاڪ سفر ڪندا، بس مان لهي ٻاهر گهمڻ ڦرڻ وارو وقت انهيءَ بس ۾ چڙهي سفر ڪرڻ واري وقت ۾ شامل ڪونهي. انهيءَ ڏينهن اسان هت ملاڪا ۾ پهرين هتي جي جڳ مشهور مصور پڪاسو جي نالي سان قائم ڪيل پڪاسو عجائب گهر ڏٺو، پوءِ ملاڪا جو تاريخي قلعو ۽ بيچ گهميو. اول اسان واري ٽوئر بس، اسان کي سٽي سينٽر وٽان کڻي گهمائيندي ڦيرائيندي هلي. مزي واري ڳالهه اِها به هئي ته هتي جا گهر، فليٽ ۽ موسم وغيره سڀ سنڌ جهڙا آهن. ڪن فليٽن جي گيلرين ۾ ڪراچيءَ جي فليٽن وانگر ڪپڙا سڪائڻ لاءِ ٽنگيل هئا. هت حڪومت ٽوئرزم کي وڌائڻ واسطي سٺا رستا ٺهرائي، انهن جي چو طرف گل گلزار پوکا يا آهن ۽ صفائيءَ ۽ سُٿرائيءَ لاءِ سٺو بندوبست ڪيو آهي. ملڪ ۾ لا اينڊ آرڊر توڙي ڊسِيپلين ساراه جوڳو آهي، ڇو ته اهو اسان کي هت لنڊن کان به وڌيڪ نظر آيو. ٽوئرزم ۽ زراعت اسپين جي ڪمائي ۽ آمدني جا مکيه وسيلا آهن. انڊسٽري ۽ آمدني جا ٻيا وسيلا گهٽ آهن. انگلينڊ اڄ ڪلهه. صنعت ۽ حرفت کان سواءِ هٿيارن جي وڪري، سياحت ۽ پرڏيهي شاگردن جي پڙهائي جي خرچ مان به گهڻي آمدني حاصل ڪري ٿو. انگلينڊ وارا اڳي سوين سالن کان وٺي دنيا جي ٻاونجاه ملڪن کي لُٽي ڦري دولت آڻي انگلينڊ ۾ خرچ ڪندا هئا. انهن ٻاونجاه ملڪن تي انگريز سامراج جو ناجائز قبضو ٻي عالمي جنگ تائين برقرار رهيو. پر انهيءَ جنگ سبب انگريز ايترا ته ڪمزور ٿي ويا، جو پوءِ کين مجبوراََ سندن غلامي هيٺ رهندڙ ملڪن کي آزاد ڪرڻو پيو ۽ هاڻ وري سڄي دنيا جا آڙيڪاپ سياستدان، ڪامورا ۽ واپاري، پنهنجن پنهنجن ملڪن مان ناجائز دولت، لُٽي ڦري ۽ چورائي آڻي انگلنيڊ ۽ آمريڪا ۾ گڏ ڪن. سندن فيمليون به هٿ عيش عشرت ۾ مشغول رهن. سندن ٻار به هت پڙهن، امير هندو گهڻي ڀاڱي، پاڪستان مان هندستان هليا وڃن ۽ منجهائن ڪجهه آمريڪا ڪيناڊا ۽ آسٽريليا به ويندا رهن ٿا، پر گهڻي تعداد ۾ پاڪستاني ماڻهو انگلينڊ، برطانيه ۾ رهن ٿا. انهيءَ جو مثال، مشرف، نواز شريف، زرداري ۽ الطاف حسين آهن. ٻين ملڪن جا به اهڙا ماڻهو لکن جي تعداد ۾ برطانيه ۽ آمريڪا ۾ مستقل طور اچي رهيا آهن ۽ پنهنجي پنهنجي ملڪ مان ناجائز طور ڦٻائيل دولت سان رنگ رلين ۾ مشغول آهن، پر هت يعني اسپين ۾ ائين ڪونهي. تنهن ڪري اسپين وارن سڌاري ۽ واڌاري لاءِ سمورو ڌيان ۽ سڄو زور پنهنجي آمدني جي مکيه وسيلن زراعت ۽ سياحت تي ڏنو آهي، تنهن سبب اهو ڪيترن ئي سالن کان، سڄي دنيا ۾ سياحت جي ڏِسِ ۾ پهرئين نمبر تي آهي ۽ فرانس ٻئي، نمبر تي ۽ آمريڪا ٽئين نمبر تي آهي. هيءَ به حقيقت آهي ته اڄڪلهه سڄي دنيا جي قومن مان آمريڪي ماڻهو سڀني کان گهڻي تعداد ۾ سياحت ڪن ٿا. جڳ مشهور مُصور پبلو ريوئز واءِ پڪاسو، جنهن جي نالي سان ملاڪا ۾ پڪاسو ميوزم قائم ڪيو ويو آهي، تنهن کي عرف عام ۾ پڪاسو سڏيندا هئا، اهو 25 آڪٽوبر سن 1881ع ۾ اسپين جي هن شهر ملاگا ۾ ڄائو، ته عِيسائيت مذهب جي رومن ڪيٿولڪ فرقي جي رواج موجب، ڪيترن ئي درويشن ۽ سندس ابن ڏاڏن جي تڪريم مُوافِق، ڪيترن ئي سِلسِلوار نالن تي مشتمل سندس نالو، پبلو ڊيگو جوز، فرانسِسڪو دي پائُو لا جُئانِ، نيپو مِيُو سينو، ماريا دي لوس، ريمِيڊِ يوسِ، سِپريانو ڊي ال سَينٽِيسِيما، ٽريَنِيڊ اَڊِ رِيُوئِز پِڪَاسو رکيائون، پڪاسو سندس پيءَ، ڊَونِ جوزِ رِيُوئِز واءِ پڪاسِو ۽ ماءُ، ماريا پڪاسو واءِ لوپيز جو پهريون ٻارهو. سندس پيءَ پڻ ساهوارن، يعني، پرندن پکين، چرندن يعني گاهه کائيندڙ جانورن ۽ درندن يعني گوشت کائيندڙ جانورن جون، قدرتي ماحول ۽ انداز ۾ تصويرون ٺاهڻ جو پنهنجي وقت ۾ هڪ وڏو مُصَورِ فنڪار هو ۽ اسڪول آف ڪرافِٽس ۾ پروفيسر هو. تنهن کان سواءِ هُو سندس شهر ۾ قائم ڪيل عجائب گهر جو مُنتظم به ٿي رهيو. سندس خاندان شهر جي سَرَندِي ۽ هلندي وارن ماڻهن ۾ شمار ٿئي ٿو. پڪاسو پنهنجي دؤر جي فنِ مُصَورِي ۽ ڪاريگري واري دنيا م هڪ جڳ مشهور مُصَوَر، پينٽر، سنگ تراش مجسمه ساز ۽ پٿر، چيني ۽ مِٽيءَ مان مختلف ساه وارن جون مورتيون ۽ دنيا جون اَنيڪ شيون تراشيندڙ عظيم فنڪار هو. هن تصويرن جي ڇاپ جو هنر به ايجاد ڪيو هو. مذڪور مڙني فَنُون لطيفه تي دسترس هئڻ سان گڏ، پڪاسو. اعليٰ پائي جو اِسٽيج ڊزائينر، فلمي ڪهاڻيون لکندڙ ڪهاڻيڪار ۽ ساڳئي وقت هڪ شاعر هئڻ جي ناتي، ويهئين عيسوي صدي جي فني آڪاس جو هڪ يگانو ۽ نرالو، سڀني ۾ وڌيڪ روشن ۽ چمڪندڙ ستارو هو. هن سندس همعصر مُصَوَر Collage ڪاليج سان گڏجي مصوريءَ ۽ سنگتراشيءَ جي سلسلي ۾ هڪ جديد انداز تخليق ڪيو، جنهن کي ”ڪِيُوبِ اِزم“ يعني ”مُڪَعبِ نقاشيءَ ۽ مصوريءَ جو فن سڏيو ويو. پڪاسو سندس دؤر ۾ وقتاَ فَوقتاَ مصوري توڙي مُجسمه سازي جي فن ۾ نت نوان ۽ ڪامياب تجربا ڪيا، جيڪي سندس فن جي عظمت جا جيئرا جاڳندا ثبوت آهن. سندس سڀني کان وڌيڪ مشهور شاهڪارن ۾: ”پِروٽو ِڪِيُوبِسٽ ليس ڊيموئِسيلِز ڊي اَوِگينَن“، سن 1970ع جي تخليق ۽ ”گُوئَرنِڪا“، جيڪا سن 1937ع جي تخليق آهي، انهيءَ پورٽِريئَل لَينڊ اِسڪيپ ۾ فرانس جي شهر گُوئر نيڪا تي جرمنيءَ ۽ اٽليءَ طرفان ٿيندڙ بمباريءَ وارو نظارو چِٽيلِ آهي. گوئر نيڪا شھر تي اها بمباري اسپين ۾ گهرو لڙائيءَ دوران، اسپين ۾ اُن وقت قومپرست پارٽي جي حڪومت جي چورَ تي ڪئي وئي هئي، پڪاسو، هينري ماٽِسي ۽ مارسيل ڊُچَمپ، هنن ٽِن فنڪارن کي جديد قسم جي ڪيترين ئي تخليقن جي تخليقڪارن جي حيثيت ۾ عالمي پيماني تي مڃتا ملي. هنن ٽنهي عظيم فنڪارن پنهنجي انفرادي توڙي اجتماعي جفا ڪشيءَ سان ويهَئين عيسوي صديءَ جي پهرئين ڏهاڪي ۾ پِلاسٽڪ سان وابسته هُنر ۽ ڪاريگريءَ ۾ انقلابي ترقي کي سندن تخليقن ۾ پڌرو ڪيو ۽ مصوري، مُجسمه سازي ۽ تصويرن جي ڇاپ ۽ پٿر، چيني ۽ مِٽي مان شيون گهڙڻ جي فن ۾ پڻ اعليٰ پيماني تي ترقي آڻيندڙ، مها فنڪارن طور پاڻ کي مڃائي ويا. پِڪاسو ته ننڍپڻ ۽ سن بلوغ واري عمر دوران ئي شين جي قدرتي انداز ۾ مُصَوري ڪرڻ ۽ رنگ ڀرڻ جا سندس غير معمولي فنڪارانه جوهر ڏيکاري، مصوري جي دنيا سان وابسته فنڪارن کي حيران ڪري ڇڏيو. ويهَئِين عيسوي صديءَ جي پهرئين ئي ڏهاڪي ۾ فن مصوري جي مختلف نظرين، اصولن ۽ طريقن تي تجربا ڪندي سندس فن ۾ تخليقي تبديلي رونما ٿي ۽ سندس فن جي هر قسم ۾ سندس تخليقي نراليت ظاهر ٿيڻ ۽ وَڻڻ لڳي پڪاسو جي فن ۾ گونا گوني سبب، سندس فني زندگي کي مختلف ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي. سندس مصوري جي پهرئين دؤر کي Blue Period بلو پيرڊ سڏين ٿا. اهو سن 1901ع کان 1904ع تائين پکڙيل آهي. ٻئي دؤر کي Rose Period ”روز پيرڊ“ چون ٿا. جيڪو 1904ع کان 1906ع تائين هليو، سندس تخليقي سفر جو ٽيو دؤر ”آفريڪن انفلوئينس پيرڊ سڏجي ٿو، جيڪو 1906ع کان 1909 تائين هليو. سندس فن جو چوٿون دؤر ”اينا لائيٽ ڪيوب اِزم پيرڊ“ سڏجي ٿو، اهو سن 1909ع کان 1912ع تائين ڳڻجي ٿو. ان کان پوءِ وارن تجربن ۾ سندس فن ۾ تبديلي رونما ٿي. انهي عرصي کي ”سِنٿيٽِڪ
ڪيوب اِزم پِيرَڊ“ يا ”ڪرِسٽِل پيرڊ“ سڏين ٿا. پنهنجي طويل فني عمر دوران غير معمولي فني صلاحيت ۽ غير متوقع ذهني عظمت سبب پڪاسو عالمي شهرت حاصل ڪئي ۽ پنهنجي انقلابي فني ڪاميابين سبب کيس عِزتَ ۽ خوشي نصيب ٿي. اهڙي طرح هُو وِيهَئَيِن عيسوي صديءَ جي فنون لطيفه واري دنيا ۾ جڳ مشهور هستين مان هڪ ٿي پيو. پڪاسو جو خاندان سن 1891ع ۾ Coruna ڪوريونا شهر ۾ لڏي اچي ويٺو، جتي سندس پيءَ رِيوئِز، اسڪول آف فائين آرٽس ۾ پروفيسر مقرر ٿيو. هي خاندان انهيءَ شهر ۾ چارسال کن رهيو. اتي پيءَ ڏٺو ته سندس پٽ پڪاسو، پيءَ جي ٺاهيل هڪ ڪبوترجي نامڪمل شڪل ۾ رنگ ڀري رهيو هو ۽ سندس طريقي ۾ پختگي محسوس ڪندي، پيءَ ڀانئيو ته پڪاسو هن سِن بلوغ عمر ۾ فني طور، پيءَ تي سبقت حاصل ڪري ويو آهي. تنهن ڪري دل ۾ فيصلو ڪيائين ته پاڻ هاڻي مصوري ڪونه ڪندو. پڪاسو جي پيءَ ۽ چاچي، هن سن بالغ مصور کي، اسپين جي گادي واري، شهر مَيِڊِرِڊِ ۾ موجود ”رائيل اَڪَيڊمِي آف فَرَننڊَو“ نالي فائين آرٽس جي اداري ۾ داخل ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو. اهو ادارو سڄي اسپين ۾ فائين آرٽس جو بهترين ادارو هو. پڪاسو سَورهن سالن جي ڄمار ۾ پهريون ڀيرو پاڻمرادو انهيءَ اداري ۾ وڃي داخل ٿيو، پر کيس استادن طرفان ملندڙ هِدايتون ڪونه وڻيون. تنهن ڪري هن اُتي ڪلاس اَٽينڊ ڪرڻ ڇڏي ڏنو. مَيڊرڊ شهر ۾ دلچسپيءَ جون ٻيون به ڪافي شيون موجود هيون. اتي پراڊو عجائب گهر ۾ اسپين جي ناميارن مُصَورن جا زبردست فني شاهڪار تمام وڏي تعداد ۾ موجود هئا. انهن فنڪارن ۾ ايل گريڪو، ڊيگو ويلازڪئِيز فرانسسڪو گويا، فرانسِسڪو رُربِران ۽ ٻِيا عظيم مصور شامل هئا. پڪاسو انهن مان خُصوصاََ ايل گِرِيڪو کي وڌيڪ ساراهيو. ايل گريڪو جي شاهڪارن ۾ انسانن توڙي حيوانن جي وڌيڪ ڊگها ٿيل عضون، نهايت اثرانداز ٿيندڙ رنگن ۽ تصويرن ۾ ڏيکاريل صوفي درِويشن جي شَبِيھُنِ کان گهڻو، متاثر ٿيندي. پڪاسو انهن فني قدرن کي پنهنجي شاهڪارن ۾ به نِشانبر ڪيو. ان وقت يورپ جي فَنونِ لطيفه جي راڄداني پَيرِس جو شهر هو، جيڪو فرانس جي گاديءَ وارو شهر آهي. سن 1900ع ۾ پڪاسو پهريون ڀيرو پيرس ويو، جتي هو پيرس شهر جي رهاڪو، پنهنجي دوست، مَيڪِس جيڪَب سان مليو. ميڪِس جيڪب صحافي ۽ شاعر به هو. تنهن فرينچ ٻولي ۽ فرينچ ادب سکڻ ۾ پڪاسو جي جوڳي مده ڪئي. ترت ئي هي ٻه نوان سنگتي هڪڙي جڳهه ۾ گڏجي رهڻ لڳا. ميڪس جيڪب رات جو جڳهه ۾ اچي سُمهندو هو ۽ پڪاسو رات جو ٻاهر ڪم ڪندو هو ۽ ڏينهن جو جڳهه ۾ سُمهندو هو. اهو وقت هنن لاءِ بيحد ٿڌ، غربت ۽ نراسائي وارو هو. پڪاسو جي تيار ڪيل تصويرن جو وڏو تعداد، سي کان بچڻ خاطر، سندن ننڍڙي ڪمري کي گرم ڪرڻ واسطي، سندس ئي هٿان سڙي ويو. سن 1901ع وارن پَهرين پنجن مهينن دوران، پڪاسو ميڊرڊ ۾ اچي رهيو، جتي سندس ڇڙ واڳ سنگتي فرانسسڪو ڊي ايس سولر سان گڏجي آرٽ جو ”وِن ينگ آرٽ“ نالي سان هڪ آرٽ ميگزين شايع ڪرڻ شروع ڪيو. ان رسالي جا پنج ماهوار ڪتاب ڇپيا. سولر ان رسالي ۾ عرضداشتون ۽ گذارشون سهيڙيندو هو ۽ پڪاسو غريب عوام جي حمايت ۾ ڪيترائي ڪارٽون ڇپائيندو هو. انهيءَ رسالي جو پهريون پرچو مارچ 1901ع ۾ شايع ٿيو. تنهن وقت پنهنجن فن پارن ۾ پڪاسو پنهنجو نالو ”پڪاسو“ لِکندو هو. تنهن کان اڳ هُو پنهنجين تيار ڪيل تخليقن تي وڏو نالو: ”پبلو ريُوئِز واءِ پِڪاسو“ لکندو هو. سن 1905ع ۾ مصوري جا فن پارا گڏ ڪندڙ ٻن آمريڪي شخصن، لِيو ۽ گَرٽِر يُوڊ جو پڪاسو هڪ پسنديده شخص ٿي پيو، گرٽِريُوڊ اِسٽِين جو ڀاءَ مائيڪل اسٽين ۽ سندس زال سارا پڻ پڪاسو جا فن پارا گڏ ڪندڙن ۾ شامل ٿي ويا. اِسٽِين ڪُٽنب جو سندس فن سان گهڻو چاه هئڻ کان متاثر ٿي، پڪاسو ليو جي گهرواريءَ گَرٽِريُوڊ اسٽين ۽ گرٽِريُوڊ اِسٽين جي ڀائيٽي اَيلَن اِسٽِينِ جون تصويرن تخليق ڪيون. گَرٽِر يُوڊ اسٽين تڏهن پڪاسو جي مکيه سرپرست ٿي پئي ۽ سندس پَيرِس واري گهر ۾ هڪ سيلون قائم ڪئي، جنهن ۾ پڪاسو جي ڊِرائينِگ ۽ پينٽنگ تي مُشتمل هٿ آئيل سمورن فن پارن ۽ شهپارن جي غير رسمي طور تي، پر نمائش شروع ڪري ڏني.
سن 1905ع ۾ گَرٽِريُوڊ طرفان منعقد ڪيل احبابن جي مجلس دوران پڪاسو جي ملاقات، هينري مَيٽسِي نالي هڪ فرينچ پينٽر سان ٿي. اهو پينٽر پڪاسو جو عمر ڀر دوست ٿي رهيو . پر فني دنيا ۾ ڪڏهن ڪڏهن سندس مخالف به ٿيندو رهيو. اسٽين خاندان آمريڪا جا فنپارا گڏ ڪرڻ وارن شوقينن، ڪِلُيريبل ڪونِ ۽ سندس ڀيڻ اِيٽا سان پڪاسو جي واقفيت ڪرائي. انهن پڻ ٻين فنپارن سميت پڪاسو ۽ مَيٽسي جا فنپارا به گڏ ڪرڻ شروع ڪيا. واقعتاََ اسٽين ۽ ساراه اسٽين، پڪاسو جي ڀيٽ ۾ مَيٽسِي کان وڌيڪ متاثر ٿيندي، هاڻي فقط مينَسي جا فنپارا گڏ ڪرڻ لڳا. جڏهن ته گَرٽِريُو ڊاسيٽن پڪاسو جي فنپارن کي ئي گڏ ڪرڻ جاري رکيو. سن 1907ع ۾ پڪاسو هڪ نئين آرٽ گيلريءَ سان سلاڙجي ويو، جيڪا تازو ئي ڊينِئَل هينري ڪَهِنوِيَلر پَيرِس ۾ قائم ڪئي هئي. ڪَهِنوِيلَر جرمنيءَ جي آرٽ جي تاريخ لکندڙ ليکڪ هو ۽ وِيهَئِين عيسوي صديءَ ۾ فرانس جي وڏن آرٽ ڊيلرَن مان هڪڙو هو، جن پڪاسو ۽ سندس همعصر مصورن جي تخليق ڪيل ڪِيُوب اِزم واري طرزفَن کي نه فقط ساراهيو، پر ان جي بچاءَ ۽ ترقي ۾ به پيش پيش رهيا. ڪَهِنوِيلَر نون اڀرندڙ مُصَوَرنِ، جهڙوڪ اَينڊِرِي ڊرين، ڪِيس وانِِ ڊونگِن، فَرَنَنَڊِ لجَرَ جُئانِ گِرس، مَورِس ڊي وِلامِنسِڪ ۽ ٻيا اهڙا ڪيترائي فنڪارَ، جيڪي دنيا جي ڪُنڊَ ڪُڙڇ کان ڪهي اچي، مونٽ پارناسِي ۾ فني طور پنهنجي قسمت آزمائڻ ڪارڻ انهيءَ وقت گڏ ٿيا هئا. سن 1915ع ۽ 1917ع جي وچ ۾ پڪاسو جاميٽريءَ تي مدار رکندڙ، مختصر مُڪعبِ عناصر، پائيپ گيٽار يا گلاس ۽ ڪاغذ جي پيسٽ ٿيل، ٽُڪرَن کي ڪم آڻيندي، ڊرائينگ ۽ پينٽِنِگ جو هڪ نرالي طرز آرٽ تي طبع آزمائي ڪرڻ لڳو فائين آرٽس جي هڪ تاريخدان، جان رِچَرڊسَن، انهيءَ طرز فن موجب پڪاسو جي فنپارن بابت هڪ هنڌ لکيو ته: هنن سخت ڌار ۽ چُوڪور هيرن جواهرن وانگر نظر ايندڙ مُصَوَريءَ جي شاهڪار شهپارن جي چوٽي ۽ نُنهِن گهڻو ڪري ٿيندا ئي ڪونه آهن. پڪاسو پنهنجي دوست گرٽِريُوڊِ اسٽِين کي هڪ خط ۾ لکيو ته منهنجي هن نرالي طرز فن کي هڪ نئون نالو ڏيڻ جي ضرورت آهي. سندس هڪڙي ٻئي دوست، مورس رينل، انهيءَ نئين طرز فن لاءِ Crystal Cubism ڪِرسٽَل ڪِيوبِ ازم نالو تجويز ڪيو. هُن انومان ظاهر ڪيو ته ٿي سگهي ٿو ۽ آئون ڀانئيان ٿو ته پڪاسو هي ننڍڙا هِيرا، انهن نقادن کي جواب طور تخليق ڪري ڏيکاريا آهن، جن مٿس فني تحريڪ سان غداري ڪرڻ جو الزام ڌريو آهي. ڪجهه شُهرَت نصيب ٿيڻ ۽ ڀاڳ ورڻ کان پوءِ، پڪاسو سندس سنگتياڻيءَ، مارسيلي ھَمبَرٽ ساڻ رهڻ لڳو، تنهن کي پاڻ Eva Gouel ”ايوا گُولِِ“ سڏيندو هو، پڪاسو سندس تخليق ڪيل ڪيترن ئي فنپارن ۾ ايوا سان سندس پيار جو اظهار ڀلي ڀت ڪيو هو. پر اوچتو بيمار ٿي، ٽيهن سالن جي ڄمار ۾ 1915ع ۾ ايوا جي انتقال، پڪاسو کي بيحد گهائي وِڌو. آگسٽ، 1914ع ۾ پهرين عالمي جنگ ڇڙي پَوَڻَ وقت، پڪاسو آيو ِگِنن ۾ رهندو هو. سندس همعصر آرٽِسٽ بريڪ ۽ ڊرين سندن دوست اَپولِنائَر سان گڏ، فرينچ فوج جي توپ خاني واري شعبي ۾ ڀرتي ٿي ويا، جڏهن ته اِسپيني آرٽِسٽ جُئان گِرِس، فنڪارن جي ڪِيُوبسٽ گروه سان واڳيل رهيو. جنگ دوران فرينچ آرٽِسٽَن جي اُبَتَڙِ، پڪاسو پنهنجي فنڪارانه ڌُنَ ۾ ئي محو رهيو. پر نيٺ سندس ڊرائِنگ ۽ پينٽنگ ۾ وڌيڪ ويڳاڻپ ۽ وِياڪَلتا ڇانئجي وئي ۽ سندس زندگي ۾ ڊرامائي انداز سان تبديلي رونما ٿي. ڪَهِنوِيلَرَ سان سندس وهنوار تڏهن ختم ٿيو. جڏهن ڪَهِنوِيلَر کي فرانس مان نيڪالي ڏني وئي. هاڻي سندس فنپارا، هڪ ٻيو آرٽ ڊيلَر لِيونس روسَنبرگ وٺڻ لڳو. ايوا گُول جي وفات کان پوءِ پڪاسو جي دوستي گيبي لَيپينيسي سان ٿي. سن 1916ع جي بهار جي مُند ۾، آرٽِسٽ اپولينائر زخمي ٿيڻ سبب محاذ تان موٽي آيو ته هنن سندس دوستي بحال ڪئي. پر پڪاسو سماج جي ٻين شعبن سان وڌيڪ واڳيل رهيو. پهرين عالمي جنگ جي خاتمي دوران، پڪاسو سرگئي ڊائگِهلِف واري ناچو ڳائڻن جي ٽولِيءَ ۾ شامل ڪجهه ماڻهن سان ذاتي تعلقات قائم ڪري ورتا. انهيءَ طائفي جو نالو ”بَيليٽس روزز“ هو. انهيءَ دؤر ۾ پڪاسو جا سنگتي، جين ڪاڪٽِيُو، جين هِيُوگو، جُئانِ گِرِس ۽ ڪجهه ٻيا به فنڪار هئا.
سن 1918ع جي اونهاري جي مُند ۾، پڪاسو ”اولِگا خوخو لوفا“ نالي هڪ رقاصه سان شادي ڪئي. جيڪا بيليٽِس روزز طائفي ۾ شامل هئي. انهيءَ متعلق، ايرڪ سَسِٽيز ”پَريڊ اِن روم“ نالي هڪ تصوير تخليق ڪري رهيو هو. پڪاسو ۽ اولگا سندن هَنِي مُونِ، يعني شادي جي سُهاڳ جو پهريون مرحلو، يُوجِيبا اِرا زورِز نالي چِلي ملڪ جي رهواسڻ ۽ فنون لطيفه جي زبردست سرپرست عورت جي گهر ۾ ملهايو، جيڪو بِيارِٽزِ ماڳ سان مُتسل هو. هني مون ملهائي موٽي اچڻ کان پوءِ، پيسن جي سخت ضرورت جي پيش نظر، پڪاسو هڪ فرينچ يهودي آرٽ ڊيلر سان پنهنجا ڪاروباري ناتا قائم ڪيا. سندس اولين ذميوارين ۾ انهيءَ آرٽ ڊيلر پڪاسو جوڙي کي پنهنجي خرچ تي هڪ مسواڙي جاءِ وٺي ڏني، جيڪا سندس گهر جي ڀرسان ئي هئي اها شروعات ھُئيِ انهي برادرانه گهري سنگت جي، جيڪا هڪ مُصَوَر ۽ هڪ واپاريءَ يعني ٻن مختلف مزاج ماڻهن جي وچ ۾ پيدا ٿي ۽ ٻي عالمي لڙائي جي شروعات تائين برقرار رهي. اولگا خوخو لوفا پڪاسو جي زال، پڪاسو کي سندس واقف شاهوڪار ماڻهن سان واقفيت ڪرائي، کيس صاحب حيثيت ماڻهن جي رسمي ڊنر پارٽين ۾ شامل ڪيو ۽ سن 1920ع واري پيرس شهر جي شاهوڪار ماڻهن جي زندگيءَ ۽ سماجي ماحول سان روشناس ڪرايو ۽ ان ۾ شامل ڪيو. کين هڪ پُٽ ”پائولو پڪاسو“ ڄائو، جيڪو وڏو ٿي، هڪ لوفر، سائڪلون هلائيندڙ ڇوڪرو ۽ پڻس جو مددگار ڊرائيور ٿيڻو هو. اولگا خوخولو فا جو سماج ۾ پنهنجي زندگي جو معيار ملڪيت جي بنياد تي سڌارڻ ۽ ترقي ڪري صاحب حيثيت طبقي ۾ شامل ٿيڻ جي خواهش ۽ سندس مُڙس پڪاسو جي سوچ انهيءَ جي بلڪل ابتڙ، مال ملڪيت جي ڪابه خواهش نه هئڻ سبب، زال ۽ مُڙس جا ناتا نهايت خراب ٿي پيا. ساڳئي وقت پڪاسو سرگئي ڊائگهليف واري طائفي سان ڪم ۾ سهڪار ڪيو ۽ هن اِگورِن اِسٽرِيُونِسڪي نالي مشهور ڪمپوزَر سان سن 1920ع ۾ پُلسِنيلا نالي هڪ شهپاري بابت گڏجي ڪم ڪيو. انهيءَ وقت دوران پڪاسو، انهيءَ عظيم ڪمپوزر جون ڪيتريون ئي تصويرون ٺاهي ورتيون سن 1927ع ۾ پِڪاسو هڪ سترهن ساله نوخيز دوشيزه مَيري ٿيريسِ والٽر سان ملاقات ڪئي ۽ ساڻس ڳجها ناتا جوڙيا. انهن ڏِينهَنِ پڪاسو جي زال اولگا، کانئس خائف رهندي، نيٺ پڪاسو کان جدا ٿي وئي، پر پڪاسو کيس طلاق ڪانه ڏني، ڇو ته فرانس جي ازدواجي قانون موجب مڙس جي سموري ملڪيت جو پورو اڌ طلاق ڏنل زال کي ڏيڻو آهي. پڪاسو تنهن وقت اولگا کي پنهنجي جائيداد ۽ ٻي مليڪت جو مقرر حصو ڏيڻ هرگز نٿي چاهيو ۽ هوءَ پڪاسو کان طلاق وٺڻ کان سواءِ، سن 1955ع ۾ گذاري وئي. ٻئي طرف پڪاسو ميري ٿيريس والٽر سان پنهنجا دوستانه تعلقات برقرار رکيا، تنهن ڪري کين هڪ ڌيءَ مايا پيدا ٿي. ميري کي آسرو هو ته ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن پڪاسو ساڻس شادي ضرور ڪندو. تنهن ڪري چار سال پوءِ به پڪاسو جي وفات تائين، ميري پڪاسو سان شادي رچائڻ ڪارڻ پاڻ کي سِيڙايو ويٺيِ هئي. پڪاسو پنهنجي حياتيءَ دوران ڪيترين ئي عورتن سان محبت وارا ناتا جوڙيا، انهن مان ٻن سان هن شادي ڪئي ۽ ٽن عورتن مان کيس ڪل چار ٻار پيدا ٿيا. سندس پُٽ پائول جو زيف پڪاسو، جنهن کي پائولو سڏيندا هئا. اهو 4.2.1921 تي ڄائو ۽ 5.6.1975 ۾ وفات ڪيائين. ان جي ماء اولگا خوخولوفا هئي. سندس ڌيءَ ماريا ڊي لاڪَنسِپِشن پڪاسو، جنهن کي مايا سڏيندا هئا. اها سندس سنگتياڻي ميري ٿيريس والٽر مان 5.9.1935 ۾ ڄائي هئي. سندس ٻيو پُٽ، ڪلاڊ پِيئَر پبلو پڪاسو، سندس ٻي زال فِرانِڪُوئِز گِيلَٽ مان 15 مئي سن 1947ع ۾ ڄائو ۽ ساڳي زال گِيلٽ مان کيس ٻي ڌي ايني پالو ما پڪاسو 19 اپريل 1949ع ۾ ڄائي. فوٽو گرافر ۽ مُصَوَره ڊورا مار، پڪاسو جي عاشقياڻي، پڪاسو سان گهڻو وقت سنگت ۾ رهي. سن 1930ع واري ڏهاڪي جي پوئين حصي ۽ 1940ع واري ڏهاڪي جي اڳئين حصي دوران سندن سنگت گهري هئي. ڊورا مار پنهنجي محبوب فنڪار پڪاسو جي گوئِرنِيڪا نالي فني شاهڪار جي ڊاڪيومينٿري تيار ڪئي. ٻي عالمي لڙائي دوران پڪاسو پيرس ۾ ئي هو. ته جرمنيءَ جي فوج پيرس شهر تي قبضو ڪري ورتو. پڪاسو کي جرمن قابض حاڪمن جو آرٽ سان وهنوار ڪونه آئڙيو، تنهن ڪري انهيءَ قبضي دوران، پنهنجي تخليقن ۽ فنپارن جي نمائش ڪانه ڪئي. جرمن فوجي پوليس هٿان پڪاسو کي اڪثر طور حراسان ڪري ڌمڪايو ۽ ڊيڄاريو ويندو هو. هڪ دفعو سندس گهر جي تلاشي دوران، جرمن فوجي پوليس گيسٽاپو جي اهلڪارن پڪاسو جي شهپاري گوئرنيڪاکي ڏسي، کانئس پڇيو ته هي تصوير تو ٺاهي آهي؟ جواب ۾ چيائين ته اها تصوير منهنجي ٺهيل ڪانهي، پر پوليس ضد ڪيو ته اها تنهنجي ئي ٺاهيل آهي. سندس اِسٽوڊِيو واري مهملي دوران پڪاسو مصوري جو عمل جاري رکيو ۽ اِسِٽِيل لائيف وِٿِ گيٽار 1942ع ۾ ۽ پوءِ 1944ع دوران ڪارنل هائوس جهڙا شاهڪار تخليق ڪيا، جرمن قابض حاڪمن طرفان پَيرِِس ۾ ڪنجهي ڌاتوءَ جي استعمال کي غير قانوني قرار ڏنو ويو هو، پر ان جي باوجود پڪاسو پنهنجي ڪم ۾ اهو ڌاتو لڳاتار استعمال ڪندو رهيو ۽ انهيءَ دؤر ۾ پنهنجي خيالن جو اظهار جو ذريعو، بُرش بدران قلم کي ڪم آڻي، لکڻ شروع ڪيو. هن سن 1935ع ۽ 1959ع جي وچ واري عرصي ۾ ٽي سؤ کان به وڌيڪ تعداد ۾ شعر لکي ورتا. انهن شعرن جي گهڻائي بناعنوان هئي. البت انهن شعرن تي تاريخ لکيل هئي. ۽ ڪن شعرن تي لکڻ وارو ماڳ به درج ٿيل هو. مثال طور هڪ شعر تي عنوان بدران، پيرس 16 مئي 1936ع لکيل هو. سندس لکڻيون مزيدار سوادي، شهواني ۽ فحاشي آميز پڻ هيون. سندس ٻه وڏا ناٽڪ، هڪڙو 1941ع ۾ لکيل، ”ڊزائر ڪاٽ باءِ دي ٽيل“ ۽ ٻيو 1949ع ۾ لکيل، ”ڊي فور لِٽل گرلس“ پڻ ساڳين تصورن کي ظاهر ڪن ٿا. سن 1944ع ۾ پيرس شهر جرمن قابض فوج کان آزاد ٿيڻ کان پوءِ، ٽيهَٺ سالن جي ڄمار ۾، پڪاسو آرٽ جي هڪ نوخيز شاگردياڻيءَ سان پريمي ناتا جوڙيا، ان دوشيزه جو نالو فرانڪُوئِز گِيِلَٽ هو. تڏهن هوءِ پڪاسو کان پورا چاليهه سال ننڍي هئي. انهيءَ وقت پڪاسو سنگتياڻيءَ دورا مار مان ڪڪ ٿي، هٿ ڪڍي، گِيلَٽ سان گڏ رهڻ لڳو. گِيلَٽ مان کيس ٻه ٻار، هڪ پُٽ ڪِلاڊ، سن 1947 ۾ ڄائو ۽ هڪڙي ڌيءَ پالوما، 1949 ۾ ڄائي، فِرانڪُوئِز گِيلَٽَ سن 1964ع ۾ ”لائيف وِٿ پِڪاسو“ جي عنوان سان هڪ ڪتاب لکيو، تنهن ۾ پڪاسو جي ساڻس بدتميز رَوَيي ۽ ڪيترن ئي بيوفائيءَ جي واقعن کي، بيحد ڏُکاري ٿيندي بيان ڪيو آهي. انهيءَ بيجا وهنوار سبب، مجبور ٿي. گيلَٽ ٻنهي ٻارن سميت پڪاسو کي ڇڏي وئي. ٻارن جي جدائيءَ پڪاسو کي ڌچِڪو رسايو. پڪاسو جي سنگت گِيلَٽ توڙي کانئس به وڏي عمر جي ڪيترين ئي عورتن سان رهي. گِيلَٽ سان سندس سنگت دوران، سن 1951ع ۾ جينيويو لَيپورٽ نالي هڪ عورت سان پڪاسو جو فقط ڇهن هفتن تائين تعلق قائم ٿيو.
اها دوشيزه گيلَٽ کان به چار سال ننڍي هئي. پڪاسو پنهنجي ستر ورهين جي عمر ۾ ڪافي رنگين تصويرون، مس سان ٺهيل تصويرون ۽ ڇاپيل تصويرون تخليق ڪيون، جن ۾ انتهائي بدصورت ڄامڙن کي، بيوقوفيءَ جي حد تائين، بيحد خوبصورت ۽ حُسنَ جي ماڊل دوشيزائن جي عاشق جيوڙي طور پيش ڪيو آهي. فرانس جي هڪ نديءَ تي آباد هڪ شهر، ويلاس ۾ مَيڊورا پاٽري نالي هڪ سيرامِڪسِ ڪمپنيءَ ۾ جيڪولين روق نالي هڪ عورت ڪم ڪندي هئي. انهيءَ ساڳي ڪمپنيءَ ۾ پڪاسو به ڪم ڪرڻ لڳو، تنهن جي ڪم کان متاثر ٿي، جيڪولين پڪاسو تي عاشق ٿي پئي ۽ سن 1961ع ۾ پِڪاسو جي ٻيو نمبر زال ٿي پئي ۽ پڪاسو جي وفات تائين ساڻس گڏ هئي. پڪاسو جي جيڪولين روق سان شادي، گِيلَٽ کان هڪ قسم جو انتقام پڻ هو. پِڪاسو گِيلَٽ کان انتقام وٺڻ لاءِ، گيلٽ کي ساڻس شادي ڪرڻ جو آسرو ڏئي، سندس مڙس، لڪ سائمن جي خلاف ڀڙڪائي، مڙس کان طلاق وٺڻ لاءِ، گِيلَٽ هٿان ڪورٽ ۾ دعويٰ داخل ڪرائي ۽ پاڻ يعني پڪاسو ڳجهه ڳوهه ۾ جيڪولين روق سان وهانءَ رچائي ورتو. انهيءَ مُخاصمَت ۽ انتقامي ڪردار سبب، گِيلَٽ مان پيدا ٿيل پڪاسو جي ٻارن جا ناتا پيءَ سان خراب ٿي ويا. انهيءَ وقت پِڪاسو گوٿڪ طرز تعمير تي مُبَني هڪ شاهي گهر جوڙايو هو ۽ فرانس جي ڏاکڻي ڀاڱي ۾ ماس ناٽِرڊَيم ڊِي وائي ۽ اَيلپس صوبي جي ڪوٽ ڊي ازِيُور جهڙن ماڳن تي پڻ محل ماڙيون اڏائي سگهڻ واري حيثيت جو حامل ٿي چُڪو هو. ڇو ته شخصي زندگي توڙي سندس آرٽ جي لحاظ کان هُو هاڻي عالمي شهرت ماڻي رهيو هو. سندس فنڪارانه صلاحيتن جي ڪاميابيءَ سان گڏ، هُن ڪجهه فلمن ۾ به اداڪاري ڪئي. جين ڪلاٽِيُو جي، ”ٽيسٽامينٽ آف آرفِي ئَس“ ۾ هُن ڪامِيو جو ڪردار ادا ڪيو. سن 1955ع ۾ پڪاسو، ”دِي مِسٽرِي آف پڪاسو“ نالي فلم ٺاهڻ ۾، ان فلم جي ڊائِرَيَڪٽر، هينرِي جارجِس ڪِلائُوزَٽِ جي مدد ڪئي. پِڪاسو فني، علمي ۽ ادبي سرگرمين کان سواءِ سن 1944ع ۾ فرانس جي ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ شامل ٿيو ۽ پولينڊ ۾ سڏائيل امن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيو. سن 1950ع ۾ کيس سوويٽ يُونِيئَن جي حڪومت طرفان اِسٽالِن پيس پرائِيزِ مليو. پر سندس تخليق ڪيل اسٽالن جي پورٽريٽ تي، سندس پارٽي پاران ٿيل تنقيد جي نتيجي طور، هُن سوويٽ سياست مان دلچسپي ختم ڪري ڇڏي. تنهن جي باوجود هُو مرڻ گهڙيءَ تائين فرينچ ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ميمبر رهيو. سن 1945ع ۾ هڪ صحافي، جيروم سيڪِلر کي انٽرويو ڏيندي پڪاسو چيو ته: آئون هڪ ڪميونسٽ آهيان ۽ منهنجي مُصَوَرِي به ڪميونسٽ مُصَوَرِي آهي. پر جي ڪڏهن آئون هڪ موچي هجان، شاهه پرست يا ڪجهه ٻيو هجان ها ته پوءِ ضرور ڪونه هو ته آئون موچڪي ڪم ۾ ڪنهن جُتيءَ کي پنهنجي سياسي وابستگي ظاهر ڪرڻ لاءِ ڪنهن مخصوص انداز سان مُترڪِي هڻان، انهيءَ دؤر ۾ سياست ۾ داخل ٿيڻ سبب، سندس همعصر فنڪارن ۽ دوستن جا ساڻس باهمي اختلاف پيدا ٿي پيا. سندس شاعر دوست، اَينڊرِي بِريٽَن، اِسٽالِن مخالف ۽ ٽراٽِسڪيءَ جو حامي هئڻ سبب، پڪاسو کان سنگت ڇِني ڇڏي. سن 1962ع ۾ پڪاسو کي لينِنِ امن انعام مليو، ته آرٽ جو نقادَ جانِ بَرگرَ پنهنجي تاثر ۾ چيو ته پڪاسو جي فن کي ڪميونسٽن تباه ڪري ڇڏيو. پِڪاسو ڪوريا واري جنگ ۾ آمريڪا ۽ اقوام مُتحده جي مُداخلت جي خلاف هو ۽ ”ماسيڪِر ان ڪوريا“ جي عنوان سان فني شاهڪار تخليق ڪيا. سندس مصوريءَ جا ڪيترائي شاهڪار، دنيا جي سڀني کان وڌيڪ قيمتي شاهڪارن ۾ شمار ٿين ٿا. سندس تخليق”ڪارڪن آلا پائيپ“ 4.5.2004 ۾ سوٿيبِيزِ نالي بازار ۾ هڪ سؤ چَئِين مِلِئَن آمريڪي ڊالرن جي وڏي ۾ وڏي قيمت ۾ وڪِجي هڪ نئون رڪارڊ قائم ڪيو. ڊورا مار اَؤُ چَيٽِ شاهڪار 3 مئي،
سن 2006ع ۾ پنجانوي، ڏهائي پنج مِلِيئَن ڊالرن ۾ ساڳئي هنڌ وِڪيو. چار مئي سن 2010ع ۾ سندس تخليقي شاهڪار ”نِيُوڊِ گِرين لِيوِزِ اَينڊ بَشٽِ“، ڪِرسٽِيزِ بازار ۾، هڪ سؤ ڇهه، ڏهائي پنج مِلِيئَن آمريڪي ڊالرن ۾ وِڪيو. 11 مئي 2015ع ۾ سندس شاهڪار، ”وومين آف اَلقِيئَرس“ نيوپارڪ شهر جي ڪرسٽيز ڊپارٽمينٽل اسٽور ۾، هڪ سؤ اُوڻاسِي ڏهائي ٽِن مِلِيئَن آمريڪي ڊالرن جي تمام ڳرِي قيمت ۾ وِڪيو ۽ ان وقت تائين اُها ئي تصوير، سَڄي دنيا ۾ سڀني کان وڌيڪ قيمت ۾ وِِڪِي هئي. سن 2004ع ۾ آرٽ مارڪيٽ ٽِرينڊِسِ جي رپورٽ موجب نيلام ذريعي وڪرو ٿيندڙ فنپارن ۾ پڪاسو ٽاپ رَينڪِڊ آرٽِسٽِ رهيو. گم ٿي ويلَ يا چورائجي ويلَ تصويرن ۾ سڀني کان گهڻيون تصويرون پڪاسو جون تخليقون هُيون. آرٽ لاس رجسٽر ۾ پڪاسو جي چورائجي ويلَ تخليقن جو تعداد، پنج سؤ پنجاه هو. پِڪاسو 8 اپريل 1973ع ۾ فرانس جي شهر مُوگِنسِ ۾ سندس گهر ۾ انهيءَ وقت وفات ڪئي، جنهن وقت پاڻ ۽ سندس زال جيڪولين ڊِنر تيار ٿيڻ جي انتظار ۾ پنهنجن آئيل دوستن سان ڪچهريءَ ۾ مَحوِ هئا. کيس اَيڪسِ ايبن پراوِنس جي ويجهو، سندس ٻهراڙيءَ ۾ شاهي گهر جي اڳيان سندس ذاتي زمين ۾ دفن ڪيو ويو. اُها زمين ۽ گهر هن سن 1958ع ۾ خريد ڪيا هئا ۽ پاڻ سندس زال جيڪولين ساڻ سن 1959ع کان 1962ع تائين اُتي رهندو هو.