2
اسان گيٽ وڪ کان (Victoria V-T) تائين ٽرين ۾ آياسين اهو سڄو علائقو سري وارو هو. جيڪو تمام خوبصورت علائقو آهي. هونئن به پهريون دفعو لنڊن ڏسي سنڌي چواڻي ته اسان جو ته وات ڦاٽي پيو. هوٽل فارملٽيز پوريون ڪري هوٽل جي مالڪ فخرالدين جيڪو مونکي ننڍي فرينچ ڪٽ ڏاڙهي ۽ پنهنجي مخصوص شخصيت ۽ ڳالهين جي ڪري هڪ سيڪنڊ هئنڊ انٽليڪچوئل لڳندو هو. تنهن کان ڪجهه پائونڊ ورتم ۽ کيس چيم ته مون وٽ صرف ڊالر ۽ ٽريولرس چيڪ آهن. تنهن ڪري ڪجهه پائونڊ ڏينئم ته سڀاڻي تائين ڪم هلايان پوءِ سڀاڻي ڪرنسي مٽائي توکي تنهنجا پائونڊ واپس ڪندس. آئون سڌو پنهنجي ڪمري ڀيڙو اچي ٿيس.
سفر جو ٿڪ لنڊن ڏسڻ ڪر ي صفا لهي ويو. پر تڏهن به چيلهه سڌي ڪرڻ واري عادت پوري ڪرڻ لاءِ ليٽي پيس. ڪجهه دير آرام ڪري اٿي لنڊن ۾ ڊاڪٽر خشڪ کي ۽ پاڪستان ۾ پنهنجي گهر فون ڪري ٻڌايم ته خيرن سان لنڊن پهچي ويو آهيان. پر اڃا لنڊنر ڪونه ٿيندو آهيان. ”لنڊن جي رهاڪن کي لنڊنرس چئبو آهي،“ وري سڀاڻي ڳالهه ٻولهه ٿيندي، مون پنهنجي هوٽل جي ائڊريس ۽ فون نمبر گهر ٻڌايو ڊاڪٽر خشڪ جي گهران ٻڌايائون ته اهو نمبر سندس سهري جي گهر جو آهي. سندس فون نمبر پڻ ٻڌايائون. مون فون ڪيو. ڊاڪٽر خشڪ پاڻ کنيو. حالي احوالي ٿياسين، ڊاڪٽر خشڪ سان منهنجي ملاقات نور احمد پليجي جي معرفت ٿي. اڪثر ٻني ۾ نور احمد وٽ ايندو رهندو هو. ساڻس ڪچهريون ۽ ملاقاتون ٻني ۾ ٿينديون رهنديون هيون. پاڻ ٻئي ڏينهن اچڻ جو واعدو ڪئين. T.V کوليم ته هڪ چئنل تي (Aids) ايڊز جي باري ۾ پروگرام ٻارن جي لاءِ اچي رهيو هو. جنهن ۾ ٻارن کي ايڊز بيماريءَ جي باري ۾ هڪ ڊاڪٽرياڻي سمجهاڻي ڏيئي رهي هئي. ته ايڊز ڪئين ٿي ٿئي. جنهن ۾ ڪتي ۽ ڪتي کي لڳ ڪندي پئي ڏيکاريائون ۽ ٻارن کان ان بابت سوال پئي ڪيائون. ٻارن ڏاڍي معصوميت سان جواب پئي ڏنا. هڪ ٻار کان ڊاڪٽرياڻي پڇيو ته هي ڇا پيو ٿئي. ته ٻار جواب ڏنو مونکي خبر ڪانهي. انهي تي ڪجهه ٻار کلي پيا. پوءِ انهيءَ ڊاڪٽرياڻي انهي ننڍي ٻار کي ايڊز بيماريءَ ۽ لڳ جي باري ۾ تفصيلي سمجهايو. T.V جي ٻئي چئنل تي سڌي طر ح پارليامينٽ جو اجلاس پئي ڏيکاريائون. مزيدار ڳالهه ته هلندڙ اجلاس جي وچ ۾ ڪتو به ويٺو هو. ميمبر ڏاڍا گرما گرم بحث ڪري رهيا هئا. جيئڻ ته اڄ ڪنهن به دوست جي اچڻ جو پروگرام ڪونه هو. سو هوٽل کان ٻاهر نڪري ٿورو کاڌي جو ۽ ٻيو ضروري سامان وٺي واپس هوٽل هليو آيس. گذريل رات جي ننڊ هئي. سو سوير ماني کائي سمهي پيس. صبح جو تيار ٿي نڪتس ته فون جي رنگ وڄي. ٻئي پاسي مسٽر گل سهتي ٿي ڳالهايو . پاڻ ٻڌايائين ته آئون توهان جي ڳوٺ، ٻنون ڳوٺ سڌار ڪنوينشن جي موقعي تي اچي چڪو آهيان. انکانسواءِ خان محمد پنهور وٽ پڻ پنهنجي ملاقات ٿيل آهي. هاڻ پڻ توهان ڏانهن اچي رهيا آهيون. مون چيو ته آهيون معنيٰ چيائين ته آهيون معنيٰ ٻيو حمزو پليجو ، ساڻس ڳالهايو. حمزه خان چيو ته اسان توهان وٽ ٿوري دير ۾ ٿا پهچون پوءِ حال احوال روبرو ڪنداسين.حمزه خان وارا به پهچي ويا. حمزه خان چيو ته توهان ڳوٺ گڏيا. مون چيو ته گڏجي يورپ ، آمريڪا هلنداسين، پر توهان هليا آيا، مون سوچيو ته ٻه ڄڻا هونداسين سفر ۾ اڪيلائي جو احساس ڪونه ٿيندو سون مون به دير ڪانه ڪئي. ٻن ڏينهن ۾ سڀ ويزائون لڳرائي اچي هت پهتس. مون پڇيو هت توهان کي هن هوٽل جو فون نمبر ڪنهن ڏنو. پاڻ چيائين ته پرواز واري خوبچند. ڳالهه سمجهه ۾ آئي ته واقعي مونکي پڻ هن هوٽل جي ائڊريس خوبچند وارن ڏني هئي. ۽ اتي پرواز ٽريول ايجنسي ۾ ڪو بوهري ملازم هو، تنهن اها ائڊريس ڏني. واقعي ڪمال ٿي ويو انهيءَ هوٽل ۾ جي نه رهان ها ته يورپ آمريڪا ۾ گڏجي نه گهمي سگهون ها. آئون اڪيلو ۽ تون به اڪيلو ائين واپس ڪراچيءَ ۾ اچي گڏجون ها. مون چيس ته مونکي ٻن ڏينهن کان پوءِ يورپ جي سفر تي وڃڻو آهي. تون هت اڪيلو بور ٿيندين. پاڻ چيائين ته نه. آئون پنهنجي بزنس پارٽنر سان گڏ انگلينڊ جي دوري تي هليو ويندس. تون يورپ مان موٽي ايندين پوءِ گڏجي آمريڪا هلنداسين. گپ شپ هلندي رهي. تيستائين گل ماني پئڪ ڪرائي آيو. ۽ اها کائڻ لڳاسين ماني ايتري ته گهڻي هئي جو ڪافي بچي پئي. هڪ نئين قسم جو ڊش ڏٺم جيڪو سڄي زندگي ءَ ۾ نه ڏٺم نه کاڌم.گوشت پڪل چپس وانگر بلڪل سنهون ۽ ڏاڍو مزيدار هت يورپ ۾ عام ملي ۽ ماڻهو ڏاڍي شوق سان کائين. گل ٻڌايو ته هي اصل يوناني ڊش آهي ۽ استاد سقراط جي پسنديده ڊش هئي. ۽ رڍ جي گوشت مان ٺهي. منجهس مرچ به ڪافي پيل هئا. جنهن ڪري اڃا به وڌيڪ لذيذ ٿي لڳو. اڄ ڪلهه ڪلفٽن بوٽ بيسن (Boat Basin) تي هڪ جڳهه تي اهڙو گوشت پڪل ڏٺم . وٺي کاڌم پر اها ٽيسٽ بلڪل ڪانه هئي. هونئن به يورپ آمريڪا ۽ جپان ۾ کاڌي کائڻ ۾ ڏاڍو مزو ۽ چاشني هوندي آهي. شايد ان جو سبب اهو آهي ته اتي ڪنهن به شئي ۾ ملاوٽ ناممڪن آهي. جنهن ڪري هر شي سواءِ ملاوٽ ڪري لذيذ هوندي آهي. کائڻ مان اصل ماڻهو ڍاپجندو ئي ڪونهي. کاڌي کانسواءِ فروٽ سبزيون ۽ ٻين ملڪن جا کاڌا پڻ ڏاڍا لذيذ ٿين. لنڊن جي هن ٽوئر کان پوءِ لنڊن ائين اچڻ ٿيندو رهندو آهي. هڪ دفعي آئون فيمليءَ سان هت آيس هڪ ڇانهين ورتي سين. اڌ کاڌي سين اڌ اتي ڇڏي يورپ گهمڻ وياسين. پندرهن ڏينهن کانپوءِ يورپ گهمي وري اچي اها اڌ بچيل ڇانهين کاڌي سين. بلڪل خراب ڪانه ٿي ۽ لذت پڻ ساڳئي هئي. جهڙي تازي ڇڏي وياسين. تهڙي تازي رکي هئي. سڄي پاڻي مان پئي ٽمي خاص ڳالهه ته اسان فرج ۾ نه پر ٻاهر پليٽ ۾ ئي ڇڏي وياسين.
حمزه خان جو گل سهتي وارن سان سٺو دوستيءَ جو واسطو هو ۽ گل ڪافي ڏينهن کان لنڊن ۾ ترسيل هو. سو پاڻ ۾ ڪچهري ۾ لڳي ويا. ٿوري دير کان پوءِ ڊاڪٽر خشڪ پڻ آيو. گل سهتو ۽ ڊاڪٽر خشڪ جي پاڻ ۾ اڳ ۾ ئي واقفيت هئي. ڊاڪٽر ۽ سهتي پاڻ ۾ پروگرام ٺاهيو ته هڪ ڏينهن تون هنن کي گهمائيندين ته وري ٻئي ڏينهن آئون. ائين چئي سهتي اسان کان ٻئي ڏينهن اچڻ جو واعدو ڪري موڪلايو . ڊاڪٽر خشڪ اسان کي ٻاهر گهمائڻ لاءِ وٺي ويو.
پهرئين جڏهن ٽيوب ۾ اڪيلو (Victoria) V.T کان هت ويسٽ ڪنگسٽن ٽيوب، اسٽيشن پهتو هوس ته لنڊن ۾ اهو ٽيوب جو پهريون تجربو هو. پر هاڻ اسان ٽي ڄڻا يعني حمزه خان، ڊاڪٽر خشڪ ۽ آئون سو ٽيوب ۾ گهمندي ٽيوب جو سهڻيون ، سٺيون اسٽيشنون ڏسندي مزو پئي آيو. واقعي دنيا جي وڏي شهرن جي ترقيءَ جو راز ئي اتي جو انڊر گرائونڊ سسٽم آهي. هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه تمام آساني سان جلد پهچيو وڃجي. پنهنجي وڏن شهرن ڪراچي. لاهور ۾ ماڻهن کي هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه تائين ويندي ٽرئفڪ جي ڪري ڪلاڪن جا ڪلاڪ لڳيو وڃن. ۽ ايڪسيڊنٽ جدا، تازو سنڌ هاءِ ڪورٽ جي چيف جسٽس وجيهه الدين ٽرئفڪ جي پوليس کي گهرائي تنبيهه ڪئي ته ڪراچي جي ماڻهن جي سڄي زندگي ائين روڊن تي گاڏين جي بيهڻ سان گذري ويندي. توهان انهيءَ کي آسان ڪريو. ته ماڻهو جلدي پنهنجي منزل تي پهچي سگهن، پر ويچاري چيف جسٽس کي اها خبر ڪانه هئي ته اهو ٽرئفڪ پوليس جي وس ۾ ئي ڪونهي. ته هيڏي ساري ٽرئفڪ کي هو ڪنٽرول ڪري سگهن. اسان ته انگريزن جي ٺهيل ٽرام سسٽم کي ئي بند ڪري ڇڏيو. جڏهن ته يورپ خاص ڪري هالينڊ ۾ اهو ٽرام سسٽم تمام گهڻو آهي.
اسان ته ڪراچي سرڪيولر ريلوي کي تقريبن بند ڪري صرف ڪراچيءَ جي فقيرن جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي. جتي هاڻ ٽڪيٽ تي لکيل هوندو آهي ته ڪراچي سرڪيولر جي پاس فقيرن لاءِ نه آهي. دنيا جي وڏن شهرن ۾ ماڻهو ڪارن ۾ صرف موڪل وارن ڏينهن ۾ چڙهن ٻاهر پڪنڪ لاءِ وڃن. نه ته توهان ڏسندا ته گهرن جي اڳيان ڪارن جون لائينون لڳيون پيون آهن. ماڻهو ٽيوب ذريعي آفيس ايئرپورٽن ۽ سرڪاري ۽ خانگي نوڪرين ۾ گهمڻ ڦرڻ وڃن. سو اسان به ڊاڪٽر خشڪ جي سربراهي ۾ ٽه رڪني وفد جي صورت ۾ ويسٽ ڪنگسٽن جي ٽيوب اسٽيشن تي پهچي، هڪ ڏينهن جي ٽڪيٽ وٺي اچي ٽيوب ڀيڙا ٿياسين. توهان ڏسندا ته ٽيوب اسٽيشن تي گهڻي رش آهي ۽ اندر ڏاڍو وڳوڙ هوندو. پر جڏهن آٽوميٽڪ در کلندو ۽ توهان اندر گهڙندا ته توهان کي عجب ٿيندو جيڪو ماڻهو جت سو تت ويٺو يا بيٺو هوندو آهي. چرندو به ڪونه، جي ڪو ٽيوب ۾ اخبار پڙهندو ته ان اخبار جي پني اٿلائڻ جو آواز به توهان پري تائين ٻڌي سگهندا. مجال جو ڪو پاڻ ۾ ڳالهائي يا گوڙ ڪري، پهرئين ڏاڍو عجب ٿيندو هو. پر پوءِ اسان به هري وياسين. صاف اڌ انگريز ٿي وياسين. حمزه خان چوندو هو ته يار هي ماڻهو ته صفا بت بڻيو بيٺا آهن. چرن ڦرن به ڪونه ٿا، ڪٿي سچي پچي مورتي يا بت ڏسندو هو ته چوندو هو ته بتن ۽ انسانن ۾ ڪو به فرق نظر نه ٿو اچي. جهڙا بت تهڙا ماڻهو. ٽيوب جي ٽڪيٽ جا به ڪيترائي قسم ٿين. هڪ دفعي لاءِ هڪ ڏينهن لاءِ هڪ هفتي لاءِ اهي ٽيوب ۽ ٽرين ٻنهي ۾ ڪم اچن.
جتي وڻي اتي چڙهو. ان کانسواءِ سڄي يورپ ۾ به ريل لاءِ توهان کي ٽڪيٽ ملن. سڄي يورپ مان جتان کپين اتان وٺو. ۽ پڻ ٿين به سستا، جنهن کي چون ”يورو ريل.“ لنڊن ۾ هي ٽيوب صبح جو ڇهين وڳي شروع ٿئي ۽ رات جو ختم ٿئي. اهڙو سٺو انتظام جو هڪ کان اسٽيشنون جنهن ۾ ڪيترن ئي قسمن جون ائڊورٽائيز، ڪٿي فقير به نظر ايندا هئا. جن جو انداز ئي پنهنجو. اهي ٽيوب ۾ گٽار يا ٻئي ساز وڄائيندا رهندا. ماڻهو انهن جي اڳيان سڪا اڇلائيندا ويندا هئا.
اسان جو لنڊن ۾ هميشه جو ميزبان ڀوراني چوندو هو ته هي فقير به برٽش گورنمينٽ جا جاسوس آهن. لنڊن، آئرش ڌماڪن کان پوءِ سڄي لنڊن ۾ ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ هر هنڌ توهان کي نظر ايندا. مونکي ڏيکاريائين ته ڪيترين وڏين جڳهين تي حڪومت ليزر ڪئميرائون هڻي ڇڏيون آهن، جن وسيلي بم يا ڌڪاميدار مادو گاڏي اندر به نظر ايندو. ٽيوب اسٽيشن ۽ ٽيوب اندر داخل ٿيڻ لاءِ تيزائي يا ڦڙتيءِ جي ضرورت گهرجي. پهرئين ٽڪيٽ وٺبو پوءِ ٽڪيٽ ننڍي ڪٻٽ ۾ لڳل هڪ سوراخ ۾ وجهو ته گيٽ کلي پوي. پوءِ اندر داخل ٿي وڃبو . پٺيان در يڪدم بند ٿي ويندو. ۽ پوءِ ايندڙ مسافر پڻ ائين ڪندو ۽ سڄو ڏينهن ائين ٿيندو رهندو آهي. هر ٽيوب اسٽيشن تي اچڻ وڃڻ لاءِ ايترا در ٿين جو هزارين دفعا پيا کلن ۽ بند ٿين. ماڻهو ٿڪن ئي ڪونه، ڪا معمولي غلطي ٿئي ته ڀرسان بيٺل ٽيوب جو عملو پهچي ويندو. ۽ توهان جو مسئلو حل ٿي ويندو. صبح ۽ شام جي وقت ۽ موڪلن جي ڏينهن ۾ ڏاڍي رش ٿيندي آهي.
اسان ٽرافگر اسڪوائر ٽيوب اسٽيشن تي اچي پهتاسين جتي ڪبوتر ۽ ماڻهن جي رش لڳي پئي هئي. هر ماڻهو ڪبوترن کي چان کارائي ساڻن گڏ فوٽو ڪڍرائڻ ۾ لڳو پيو هو. يا وري اتي رکيل تمام وڏن شينهن تي چڙهي فوٽو ڪڍرائي پنهنجو شوق پورو ڪري رهيو هو. ٽرافگراسڪوائر تي شام جو تمام گهڻي رش آهي. هتي سنڌ کي فتح ڪندڙ انگريز سر چارلس نپيئر جو مجسمو به حڪومت نه پر سندس دوست ڦوڙي ڪري لڳرائي ڇڏيو هو.
مون پنهنجي پٽ نور محمد کي چيو ته هن وڏو اسان مٿان ظلم ڪيو، ۽ سنڌ کي غلام بڻائي ڇڏيو ته پاڻ مونکي چيائين ته بابا ائين نه آهي پر هن ماڻهو پاڻ اسان کي غلاميءَ مان نجات ڏياري دنيا جي جديد قومن جي صف ۾ بيهاري ڇڏيو. جي انگريز ائين نه ڪن ها ته سنڌي ماڻهو شايد ميراڻي راڄ ۾ اتي ئي بيٺا هجن ها. نئين نسل جي پنهنجي سوچ آهي. واقعي ڪي ڳالهيون عجب هونديون آهن، توهان ڪميونزم کي ڏسو سڄي دنيا کي هن نظريي جهنجوڙي رکي ڇڏيو.. ڪيترائي ملڪ ڇا پر اڌ دنيا هن نظام هيٺ اچي وئي ۽ مني صديءَ تائين پنهنجي لاءِ نجات ڄاڻي هن کي پنهنجو بڻايو. لک نه پر هن نظريي جي جدوجهد ۾ ڪروڙين ماڻهو ڪسجي ويا. سنڌ جي عظيم شاعر شيخ اياز چيو آهي ته ”ڳاڙها جهنڊا ڦڙڪن ٿا ۽ لاش هوا ۾ لڙڪن ٿا، ڪو ڪيئن نه ڊوڙي مقتل ڏي آرت ۾ خوشبو مينديءَ جي.“ پر اڄ اهو نظام رڳو ڏاڙهي واري ڪاسترو تائين محدود ٿي ويو آهي. ۽ هاڻي جا اهي ڪروڙين ماڻهو چريا هئا. نه ائين نٿو چئي سگهجي. پر شايد هر ڳالهه جو هڪ وقت آهي. سو چارلس جي مجسمي جي هيٺان ۽ شينهن جي مٿان فوٽو ڪڍرائي پوءِ سينٽ جيمس پارڪ، گارڊ ميوزم،. بڪنگهم پيلس، پڪئڊلي سرڪس، سيڪس شاپس (هي به ڪم لڳا پيا هئا) جا چڪر هڻي اچي ويسٽ منسٽر ايبي (جيڪا ٽيمس نديءَ جي ويجهو آهي) تي پهتاسين.
ويسٽ منسٽر ايبي جي بلڊنگ ٻاهران سڄي جئپور جي هندستاني پٿر جي ٺهيل آهي. هي عمارت اندران ۽ ٻاهران بيمثال شاهڪار آهي. توهان پارليامينٽ جي اجلاس B.B.C ٽي وي تان يا خاص ڪري ليڊي ڊائنا جي مرڻ واري رسومات ۾ هن عمارت ۾ چڱي طرح ڏٺو هوندو. هتي هندستاني پٿر جا واپاري انگريزن کي پٿر وڪڻڻ تي مثال ڏين ته اسان وٽ اهڙو سهڻو پٿر آهي، جهڙو ويسٽ منسٽر ابي تي لڳل آهي. اهو به ته جئپور هندستان مان آيو آهي. انگريزن کي تعجب ٿئي ته ڇا واقعي ئي اهو جئپور جو پٿر آهي ۽ پوءِ اهي وڏي شوق سان هندستان مان پٿر گهرائين. اسان پنڌ ئي پنڌ ٽيمس ندي جي کلڻ ۽ بند ٿيڻ واري انهيءَ پل جي اڳيان اچي بيهي رهياسين. جيڪا ڪيترين ئي انگريزي فلمن ۾ ڏيکاريل هئي، خاص ڪري جيمس بانڊ سيريز جي هڪ فلم ، جنهن ۾ هيرو جي ڪار ته پل کلڻ کان اڳ نڪري ويندي آهي. پٺيان ولين ۽ انهيءَ جي دوستن جي ڪار رهجي ويندي آهي. يورپ ۾ نديون ننڍيون ٿينديون آهن ۽ تيز وهنديون آهن.
ٽيمس ندي درياءَ سنڌ جي ڏهين حصي کان به ننڍي هئي. اسان گهمندا ڦرندا اچي هوٽل ڀيڙا ٿياسين. ڊاڪٽر خشڪ اسان کي موڪلائي گهر روانو ٿي ويو ۽ ٻئي ڏينهن اچڻ جو واعدو ڪيائين.
آئون پاڪستان ۾ حمزه خان ۽ ٻين دوستن کي چوندو آهيان ته عياشي ۽ بدمعاشي، آفٽر سن سيٽ، لنڊن ۾ جولاءِ ۾ سج لهي رات جو سوائي ڏهين بجي ۽ سج صبح جو اڀري چئين بجي سو حمزه خان جي کليو ته هاڻ لنڊن ۾ به ”آفٽر سن سيٽ “ ويٺو سج لهڻ جو انتظار ڪر. مون چيو ته اها ته سخت بي واجبي ٿيندي. چيائين ته پوءِ اها پابندي پاڪستان ۾ به ختم. کل، ڀوڳ ، مسخري پنهنجي ملڪ ۽ لنڊن جون مشابهتون ڪندي رات گذري وئي. ٻاهر سنهي سنهي بوند پئجي رهي هئي پر تڏهن به ٻاهر نڪري هوٽل تي ماني کائڻ جو پروگرام ٺاهيوسين. پنڌ ئي پنڌ ٽيوب اسٽيشن جي ڀرسان هڪ پاڪستاني جي هوٽل تي اچي ماني کاڌي سين. ماني ڏاڍي مزيدار هئي، پر هوٽل جو نالو به ڏاڍو مزيدار هو، اسان پڇيس ته توهان ڪير آهيو، چيائين ته اسان پاڪستان جا پنجابي آهيون. مون پڇيس ته الحمدالله پاڪستان ۾ اسلام جو ٺيڪو سڄو توهان وٽ آهي، ڪجهه وقت اڳ ۾ مهاجر به توهان سان شامل هئا، پر هينئر نه، پوءِ هتي مسلمان ۽ پاڪستاني هوندي به هي ”مها ڀارت“ هوٽل جو نالو؟ ڏٺم ته همراهه کي ڳالهه وڻي ڪانه. پوءِ گهڻو وقت لنڊن ۾ رهڻ ڪري معلوم ٿيو ته نه رڳو پنجابي پاڪستاني آهي، پر لنڊن ۾ (نواز) مسلم ليگ جو سرگرم ڪارڪن پڻ آهي.
بهرحال جيڪا قوم ڪعبته الله تي گوليون هڻي سگهي ٿي، تنهن لاءِ اها ڪهڙي ڳالهه اهي. اسان خيرن سان ماني کائي اچي ڪمري ڀيڙا ٿياسن. بک ۽ ننڊ لنڊن ۾ ماڻهن کي ڳوليندي وتي، ڇو ته لنڊن ۾ رهندڙ ، سمهن ۽ کائين گهٽ. سو اهي ڪسرون سنڌي سٻاجهڙن مان ئي نڪتيون. اسان به موقعو ڪونه ضايع ڪيو. صبح سوير اک کلي ۽ باٿ روم لاءِ ٻاهر ويس. آئون اڳ سنگل روم ۾ رهيل هوس، پر جڏهن کان حمزه خان آيو هو تڏهن کان اسان ڊبل روم ورتو. ڏاڍو خوبصورت ويل ڊيڪوريٽ هو. پر اٽيج باٿ روم نه هئس. سو اسان کي ٻاهر وڃڻو ٿي پيو. ڏٺم ته ٻاهر ڪلهه جي مقابلي ۾ اڄ هوٽل ۾ وڌيڪ رش هئي، سو معلوم ٿيو ته رشيا مان ڪو ڊيليگيشن آيو هو. جيڪو هت اچي ترسيو هو. اسان تيار ٿي ناشتو ڪري گل سهتو کي فون ڪيو ته معلوم ٿيو ته هو اسان ڏانهن اچي رهيو آهي. تيسين اسان پاڪستان فون ڪري خيريت معلوم ڪئي. گل سهتي جي پهچڻ سان اسان لنڊن سٽي ٽوئر وارن جي ڇت کليل بس تي چڙهي ويٺاسين ۽ لنڊن جون مشهور جايون جنهن ۾ 1- لنڊن يونيورسٽي 2- رسل اسڪوائر 3- سائوٿ ڪينسنگٽن 4- وڪٽوريا البرٽ ميوزم 5- نيچرل هسٽري ميوزم جي بلڊنگ ڏاڍي سٺي هئي. 6- آغا خانين جو جماعت خانو جنهن جو نالو ”زمانا“ 7- ڪوئسن گيٽ ايريا. لنڊن ۾ گهڻو ڪري سفارت خانان هت آهن. 8- بالڊن پاول هال – الطاف حسين مهاجرن کي هن هال ۾ خطاب ڪندو آهي. ۽ ليڪچر پڻ ڏيندو آهي. B.B.C جي اولڊ بلڊنگ. پوءِ نائيٽس برج جي علائقي ۾ پب ۾ ويهي بيئر پيتيسين. پب مخفف آهي پبلڪ بار (Public Bar) جو پب انگريزن جي ثقافت جو اهڃاڻ آهي. پب توهان کي انگلينڊ جي وڏن شهرن کان سواءِ ننڍن ڳوٺن ۾ به ملندا. انگريزن جي ڪچهري مارڪي جي جڳهه پب آهي. امير ترين انگريزن کان وٺي غريب ۾ غريب انگريز پب ۾ وڏي چاهه سان وڃن. ڪن پبن ۾ ڊانس پڻ ٿئي ۽ ڪن ڪن ۾ ته بلڪل ننگي، هر پب ۾ نشو هوندو آهي. پر پب ۾ وڏن وڏن گلاسن ۾ بيئر وجهي پيئڻ جو هڪ جدا لطف آهي. ڪائونٽر تي پيل وڏن اسٽولن تي ويهي ڊگها ۽ ٿلها انگريز سگار جا ڪش هڻندي ڏاڍا پروقار لڳندا آهن. واقعي پب ۾ انهن وڏن اسٽولن تي بيئر پيئڻ جو مزو ئي پنهنجو آهي. اسان ڪلاڪ ڏيڍ کن پب ۾ ويٺاسين پوءِ آمريڪن چين آف هوٽل K.F.C تي ( اها ۽ ميڪ ڊونلڊ هاڻ ڪراچيءَ ۾ شروع ٿي وئي آهي.) اچي ماني کاڌي سين.
انهي کان پوءِ نائيٽس برج تي دودي الفائيڊ جي لنڊن جي مشهور سپر مارڪيٽ هيرڊ سڀيڙا اچي ٿياسين. لنڊن اچجي ۽ هيرڊس سپر مارڪيٽ نه وڃجي. اهو ٿي ڪونه ٿو سگهي. جيتوڻيڪ لنڊن ۾ هن کانسواءِ ٻيون سپر مارڪيٽون به آهن. پر جيڪا نفاست ۽ اندر اچڻ شرط حسين نوجوان ڇوڪريون، اندر اچڻ وارن جو جنهن طريقي سان استقبال ڪن ٿيون. تنهن جو مزو ئي ٻيو آهي. حسين ترين عورتون سهڻا سينٽ عطر عنبير هٿن ۾ جهليو بيٺيون آهن. سڀني کي نه پر ڪنهن ڪنهن کي ڦريو اچن ۽ اهڙي انداز سان ملن، سينٽ هڻن ۽ ڳالهائين جو جهڙوڪر حور پريون. ٻيو جنهن سهڻي نموني سان هن مصريءَ جي دڪان سينگاريو ۽ سجايو آهي. سو ڏسڻ سان اکيون ٺريو پون. هڪ هڪ ساڙهي ڪروڙ روپين جي هوندي. پراڻين مصري مورتين جي اسٽائل تي عورتن جا مجسما ۽ خوبصورت فانوس، هر شيءَ سليقي سان سجايل هئي. هر شيءَ توهان کي هت ملي يا توهان کي پهچائي ويندا. صرف آچر (Sunday) کانسواءِ ٻئي ڪنهن به ڏينهن تي هن نمبر تي (081-4795100) فون ڪر ي پنهنجو ڪريڊٽ ڪارڊ يا چيڪ ڪارڊ جو نمبر ڏيو. ۽ ان جي (Expiry Date) به لکڻ ضروري آهي. توهان لنڊن ۾ هجو يا دنيا جي ڪنهن به شيءَ جت موڪلڻ جهڙي هوندي اتي موڪلڻ واري خرچ سميت توهان کي پهچي ويندي.
(HARRODS) هيرڊس 1834ع هڪ ننڍي دڪانڙي جي صورت ۾ هينري چارلس هيرڊس شروع ڪيو، اڄ سڄي برٽن ۾ وڏي ۾ وڏو دڪان آهي. جنهن جا ڏهه فلور آهن. هر فلور پنجويهه ايڪڙن جيترو ويڪرو آهي. جنهن ۾ پنجاهه لفٽون، ڇٽيهه آٽوميٽڪ سيڙهيون ۽ چار هزار ملازم آهن. 1996ع ۾ 459 ملين پائونڊن جو رڪارڊ وڪرو ٿيو (Guinnes Book of Record 1988 page117) جيڪو لنڊن ۾ ٻئي ڪنهن به سپر مارڪيٽ جو وڪرو ڪونه ٿيو.
توهان هيرڊس انٽر نيٽ تي ڏسي، گهمي ۽ خريداري پڻ ڪري سگهو ٿا. آئون ڪيترا ڀيرا لنڊن آيس ۽ ڪوشش ڪيم ته اهي شيون وٺان ۽ کاوان ، جيڪي پاڪستان ۾ عام طرح سان نه ٿيون ملن پر هت هيرڊس مان آسانيءَ سان ملي سگهن. مثلا ڦاڙهي، ڊيل، مور ۽ ڪونج جو گوشت . آئون اچڻ شرط آرڊر ڏيئي ڇڏيان ۽ پنهنجي رهائش تي ڏاڍي شوق سان پچائي کاوان.
دودي الفائيڊ ۽ ليڊي ڊائنا جي مرڻ کان پوءِ ته هي دڪان ڏاڍو مشهور ٿيو. هنن جا انهيءَ کان سواءِ انگلينڊ ۾ ڪافي ٻيا ڌنڌا پڻ هئا. پئرس ۾ پڻ هوٽلون اٿن. هنن جو مامو عدنان خشو گي جيڪو آمريڪا ۾ رهي ۽ دنيا ۾ هٿيارن جو وڏي ۾ وڏو واپاري آهي. هڪ دفعو دنيا جو پهريون نمبر امير ترين ماڻهو پڻ قرار ڏنو ويو هو.
اسان هيرڊس ۾ ٻه ڪلاڪ کن چڪر لڳائي پوءِ ريجنينٽ اسٽريٽ، آڪسفورڊ اسٽريٽ ۽ چائنا ٽائون جا چڪر هڻندا اچي سوهو ڀيڙا ٿياسين. سوهو ۾ سيڪس مارڪيٽون سيڪس شو ۽ ٻيا پڻ گهڻا ڪم ٿين.
پاڪستان ۾ شهيد ڀٽي انهن تي بندش وڌي. شراب تي پڻ بندش وڌي. جيڪا ضياءُ الحق ختم ڪري ڇڏي. پوءِ پاڪستان ۾ صرف گتا کلڻ جي اجازت ملي نه ته اڳ ۾ ٻارون پڻ هيون.
سوهو جا چڪر هڻندي رات جو تقريبن ٻارهين وڳين گل اسان کي اچي اسان جي هوٽل ڀيڙو ڪيو. اسان دستور مطابق ڪجهه دير ڪچهري ڪئي. پوءِ ٻاهر وڃي ڪلهه رات واري ساڳئي هوٽل يعني مهاڀارت تي ماني کاڌي سين.