3
هڪ پاسي هزارين ماڻهو بيٺا هجن پر ٻئي طرف محسوس ٿيندو ته ماڻهو ئي ڪونهي. آچر تي هت گهڻي رش ٿئي. ڀرسان ٽيوب اسٽيشن، هڪڙا ماڻهو پيا اچن ته ٻيا ماڻهو پيا وڃن. ٽائيم گذرندي دير ئي نه ٿي. اسان به تقريرون ٻڌي ٻڌي شام ڪري ڇڏي. اڄ پڪو پروگرام هو ته ڪنهن نائيٽ ڪلب ۾ گهڻي دير تائين زبردست هل هنگامو ڪجي. ڊاڪٽر خشڪ کي عرض ڪيوسين ته ڪنهن سٺي نائيٽ ڪلب ۾ وٺي هل. چيائين ته يار اڄ (Sunday) آچر آهي. تنهنڪري تمام گهڻي رش هوندي. ڪنهن ٻئي ڏينهن جو پروگرام رکو. اسان چيس ته ٻئي ڏينهن تي ماڻهو آساني سان اچي سگهي ٿو. پر آچر وري ملي يا نه. ڇو ته سڀاڻي سوير آئون يورپ جي ٽوئر تي هليو ويندس. حمزه خان پنهنجي دوستن سان اسڪاٽ لينڊ هليو ويندو ۽ وري سڀ دوست هڪ هنڌ گڏجون يا نه. توهان جو دوست ڊاڪٽر شيخ پڻ اڄ آهي. شايد ٻئي دفعي نه هجي. سو هل هنگامون اڄ ٿيڻ گهرجي. پر مون محسوس ڪيو ته ڊاڪٽر خشڪ الائي ڇو پئي لنوايو. پر نيٺ راضي ٿيو. اسان ٽئڪسي ڪري هڪ نائيٽ ڪلب جي اڳيان اچي بيٺاسين. پاسي ۾ ڪافي ٻيا به نائيٽ ڪلب هئا. جن جي روشنين ۾ لنڊن جو شهر ڄڻ سومل ڇپر کٽ تي ستي پئي هئي. ڪئين جوڙا ڀاڪرن ۾ مدهوش. هڪ ٻئي کي چٽي ۽ چمي رهيا هئا. (Sunday) آچر جي ڪري ڪلب ٻاهران تمام گهڻي رش هئي، ٽڪيٽ لاءِ وڏيون وڏيون لائينون لڳيون پيون هيون. اسان ڏٺو ته ڪيترا ماڻهو نشي ۾ ڌت هئا. پر تڏهن به بيٺا لائين ۾ هئا.
هت ٽيوب هجي يا ريل، کائڻ جي ڪا شيءَ وٺڻي هجي يا سئنيما ٽڪيٽ. پر اچ به لائين ۾ ۽ پنهنجي لائين ۾ بيهو. آهستي آهستي هلبو کڻي ڇا به ٿي پوي. پر لائين کان سواءِ ٽڪيٽ ته ٺهيو پر ٽڪيٽ تي ويٺل مرد يا عورت توهان جيڪڏهن لائين ٽوڙي انهيءَ وٽ وڃو ته هو توهان سان ڳالهائڻ لاءِ به تيار نه هوندا. ۽ اهو هر ڪنهن کي ڏاڍو برو محسوس ٿيندو. ۽ خود پاڻ کي به اهڙو برو محسوس ٿيندو جو توهان بنا ڳالهائڻ جي وري چپ چاپ وڃي لائين ڀيڙا ٿيندا. سو اسان به سڀ هڪ وڏي لائين ۾ وڃي بيٺاسين. پنهنجي واري اچڻ تي ٽڪيٽ وٺي وڃي نائيٽ ڪلب ڀيڙا ٿياسين. پهرئين سڄي نائيٽ ڪلب جو جائزو ورتو سين. لائيٽن جا جهرمٽ لڳا پيا هئا. ڪافي انڊين جوڙا ڊانس ڪري رهيا هئا. مونکي ڊاڪٽر شيخ چيو ته ڊانس ڪجي. مون چيو بلڪل ائين اسان ٻئي ڊانس فلور تي ڊانس ۾ شروع ٿي وياسين. ٿوري دير ۾ ڊاڪٽر شيخ کي پنهنجو پارٽنر ملي ويو. اها هڪ انگريز عورت هئي. ڪافي دير کان پوءِ مٿان بالڪونيءَ ۾ ڏٺم ته حمزه خان ۽ ڊاڪٽر خشڪ پاڻ ۾ ڳالهائي رهيا آهن. سڄي رات هل هنگامو ڪيو سين. رات جي پوئين پهر ٽئڪسي ڪري اچي هوٽل ڀيڙا ٿياسين. صبح جو سوير سار ٿي . مونکي يورپ جي ٽوئر تي وڃڻو هو. فخرالدين هوٽل جي مالڪ کي ٽئڪيسي لاءِ فون ڪيم جنهن ٽئڪسي گهرائي. آئون ناشتو ڪري بيلجم، هالينڊ، جرمني ۽ لگزمبرگ جي ٽوئر تي وڃڻ لاءِ ٽئڪسي ۾ ويهي ڪاسموس وارن جي آفيس لاءِ روانو ٿي ويس. لنڊن ۾ ڪار ٽئڪسي ٻن قسمن ۾ ورهايل آهي. هڪ کي چون ييلو ڪيب ۽ ٻيو انگريزن وارو پراڻو ٽئڪسي ماڊل ٺهيل اڄ به انهيءَ پراڻي اسٽائل سان ٽئڪسي ٺهيل جيڪا اوائلي دور ۾ لنڊن ۾ هلندي هئي. يعني ڪاري ٽئڪسي اڳيان صرف ڊرائيور ويهي. ٻئي ماڻهو جي ويهڻ لاءِ اڳيان جڳهه ئي ٺهيل نه آهي. پٺيان گول دائري ۾ چار ماڻهو ويهن. وچ ۾ شيشي جي دري جنهن کي انگريز ڊرائيور بوقت ضرورت کولي ۽ بند ڪري، سامان به مسافرن جي وچ ۾رکيو وڃي. انهيءَ ٽئڪسي جا هلائيندڙ گهڻو ڪري انگريز جيڪي چپ چاپ ويٺا رهن، اهڙيون ٽئڪسيون تمام مهانگيون. پنهنجي پهچ کان ٻاهر، پر ڪڏهن ڪڏهن يا ته عياشيءَ خاطر يا وري تمام گهڻي مجبور ي ۾ ، نه ته لنڊن جو ييلو ڪيب ٽئڪسي سسٽم تمام سستو ۽ آسان آهي. ييلو ڪيب نه ملي ته فون ڪري بيٺل هنڌ واري پوزيشن سٺي نموني سمجهايو ته منٽن ۾ ييلو ڪيب حاضر. اهڙيون ٽئڪسيون گهڻو ڪري پاڪستاني ۽ هندستاني ڪارن جون آهن. جيڪي ٻاهر لکيل اگهن کان به ڪڏهن ڪڏهن گهٽ ڀاڙو وٺن. هلندي هلندي لنڊن جون جام خبرون به ٻڌائيندا هلندا. ۽ سهڻن جا فون نمبر ڏيندا آهن، جي توهان فون نمبر ڏنس ته فون ڪري پڇندو ته ٽئڪسي وٺي اچان. اسان جي ڀوراني صاحب جي سنگتياڻين جون اهڙيون جام ييلو ڪيب آهن. اسان ڪڏهن مفت ۾ ته ڪڏهن ٿورن پئسن سان لنڊن ۾ جڏهن اسان ڀوراني صاحب جي گهر رهون ته اهڙيون ٽئڪسين جا مزا ماڻيون. پوءِ ڪڏهن خود اهي سندس گرل فرينڊس گاڏيون به خود هلائين. پوءِ ڪڏهن ٿيري ته ڪڏهن جسٽني ته ڪڏهن لورا. سبحان الله! پوءِ سنڌي وڏيرو ۽ جواڻ جماڻ انگريز ڇوڪري، جنهن جي شرير جو ڇهاءُ به گهڙي ءَ گهڙي پيو گهائل ڪري پوءِ اياز چواڻي ته :
ڪنهن ڪاري چڳ تي رات کٽي،
ڪنهن ڳاڙهي ڳل تي باک ڦٽي.
اسان جي ٽيڪسي اچي ڪاسموس وارن جي آفيس جي اڳيان بيٺي، ڪاسموس جون بسون ۽ پئسنجر جام بيٺا هئا. آئون هنن جي آفيس ۾ پنهنجي هڪ بئگ ۽ ٿيلهو کڻي پهچي ويس. هت به لائين، ڪڏهن سوچيندو آهيان ته انگريز شايد ڄمڻ وقت به لائين سان پيٽ مان نڪرندا هوندا. آئون به لائين ۾ بيهي رهيس، پنهنجي واري تي ڪائونٽر تي ويٺل محترم کي پنهنجا ڪاغذ پٽ ڏيکاريم. تنهن مونکي ٻڌايو ته توهان کي بس نمبر فلاڻي مقرر وقت تي کڻي لنڊن جي پورٽ تي پهچائيندي. هيءَ جڳهه جتان ڪاسموس وارن جو ٽوئر شروع ٿئي سا هاڻ ٻئي جڳهه تي شفٽ ڪري ڇڏي اٿن. اها جڳهه آهي Check in terminal 35/36 Woben palace London هتان پهرئين پورٽ تي پهچائين. پوءِ سڄي يورپ جو ٽوئر ڪرائين. اسان جي هن ٽوئر جو نالو ۽ نمبر (Cosmos Toura MA 5080) هو. ٽوئر شايد هڪ ڪلاڪ کن ليٽ هو. ٻاهر نڪري چانهه پيتم پوءِ اندر اچي ويهي رهيس. ٿوريءَ دير ۾ اعلان ٿيو ته 5080 جا پئسنجر ٻاهر بيٺل بسن مان جنهن مٿان توهان جي ٽوئر جو نمبر لڳل آهي. انهيءَ ۾ وڃي ويهو. ٽوئر ڪمپنيءَ وٽ پنهنجون بسون آهن. پر جي هڪ ٽوئر هڪ گهڻا ماڻهو ٿي وڃن ته وڌيڪ بسون ڪرائي تي وٺن ۽ انهن ۾ ٽوئرسٽن کي ويهارين. پر ڪڏهن به ٽوئر ڪئنسل ڪونه ڪن. پهريائين اسان کي چيائون ته لائين ٺاهي پنهنجو سامان پنهنجي اڳيان اچي رکو. ان سامان تي نمبر۽ ٽئگ لڳايائون. اسان کي ٻڌايائون ته اهو سامان هر ورز توهان کي توهان جي هوٽل روم جي ٻاهران ملندو ۽ پڻ توهان جيڏي مهل صبح جو هلڻ وقت ڪمري مان نڪرو ته پنهنجو سامان ڪمري جي ٻاهران رکي ڇڏجو. روزانو ائين ٿيندو رهندو. ٽوئر آخر ۾ به توهان هيئن اچي بيهجو ته توهانکي توهانجو سامان واپس لنڊن ۾ ڏينداسين. ايئن هنن سامان کڻي پنهنجي حوالي ڪيو. اسان اچي بس ڀيڙا ٿياسين. بس ڇا هئي جهڙو هوائي جهاز، اندر T.V V.C.R بهترين دريون، جيڪي سڄيون شيشو ٿي پيون هيون. انهن مٿان نفيس پردا، هيٺ نفيس ڪارپيٽ، سيٽون بلڪل جهاز جهڙيون، اندر خوشبوءَ لڳي پئي هئي.
ٿوري دير ۾ هڪ گائيڊ سڳوري اچي حاضر ٿي. اسان کي ٻڌايائين ته هيءَ بس توهان کي پورٽ تي لاهيندي اتان توهان شپ ذريعي بيلجيئم جي گادي واري شهر بروسلز پهچندا. اسان جي بس هلڻ لڳي ڪافي دير ته هلندي هلندي لنڊن ۾ لڳي ويس.
هي اڄ جو هيڏو وڏو شهر ۽ ائين کڻي چئجي ته مشرق ۽ آمريڪا جي وچ ۾ دنيا جومرڪز آهي. اڄ دنيا وڏي ترقي ڪئي آهي. آمريڪا سڄي دنيا جو سپر پاور ملڪ آهي. پر اڄ به انگريزي ٻوليءَ جو مرڪز لنڊن ئي آهي. دنيا ۾ زياده ۾ زياده لنڊن جي B.B.C ٽي وي ۽ ريڊيو ٻڌو وڃي ٿو. لنڊن جو هيٿرو ايئرپورٽ جيترو مصروف ايئرپورٽ آهي. اوترو آمريڪا جو ڪوبه مائي باپ ايئرپورٽ مصروف نه آهي.
ڪامن ويلٿ ملڪن جي تنطيم ڪري دنيا ۾ پنهنجي اهميت سياسي لحاظ کان ٻيو نمبر برقرار رکيو اچي. آدمشماريءَ جي لحاظ کان چائنا پهرين نمبر تي آهي وري جپان ۽ فرانس شايد برٽن کان ڪجهه وڌيڪ امير آهن. آمريڪا سان ته ڪنهن جو مقابلو ئي ڪونهي. پر برٽن جو پڻ پنهنجو مقام آهي. انهي جو وڏو سبب ڪامن ويلٿ آهي. ڪامن ويلٿ اها تنظيم آهي. جنهن جا ميمبر برطانيه حڪومت کان آزاد ٿيل سندس ئي ڪالونين وارا ملڪ آهن. انهن کي برطانيه پاڻ ئي آزاد ڪيو يا انهن وڙهي ورتي پر ميمبرملڪ سڀ اهي آهن جي هن جون ڪالونيون هيون ۽ هاڻي آزاد ملڪ آهن. ۽ اقوام متحده جا ميمبر آهن. هنن ڪامن ويلٿ ملڪن مان ٽي ملڪ، آسٽريليا، نيوزيلينڊ ۽ ڪئناڊا جي ملڪن جي سرڪاري طرح راڻي اڄ به انگلينڊ جي راڻي آهي. جيڪا سال ۾ هڪ دفعو پاڻ يا سندس ولي عهد انهن ملڪن جو دورو ڪري ٿو. پهريائين ڪامن ويلٿ جو نالو برٽش ڪامن وليٿ هو. هاڻ برٽش جو لفظ ڪڍي صرف ڪامن ويلٿ جي ٻين ملڪن ۾ به ٿين. اسان لنڊن کي ڇڏي هاڻ موٽروي تي اچي وياسين. اڄ جو هي عظيم شهر ڪنهن زماني ۾ تمام ننڍو شهر هوندو هو ، جنهن جو هڪ مثال آئون ڏيان ٿو.
هندستان ۾ مغلن جي بادشاهت دوران جڏهن بادشاهه جنگ، شڪار، تفريح يا ڪنهن ٻئي سبب ڪري پنهنجي گادي وارو شهر ڇڏي ٻاهر نڪرندا هئا ته ڪئمپون ڪندا اڳتي وڌندا ويندا هئا. پاڻ هڪ ڪئمپ جڙي راس ٿيندي هئي پوءِ رهيل ڪئمپ مان روانا ٿيندا هئا. مغلن جون اهي ڪئمپون ايتريون ته وڏيون هونديون هيون جو ڄڻ ڪو هڪ وڏو شهر هجي. انهيءَ ڪئمپ ۾ هر هڪ شيءَ حاضر هوندي هئي. ڪئمپ رواني ٿيندي هئي ته پهريائين بئنڊ نغارن وارا هوندا هئا. پوءِ گهوڙي سوار، پوءِ هاٿي سوار. ڪئمپ ۾ ڪپڙو، دوائون کاڌي جو سامان ۽ هٿيار وغيره مطلب ته هر شي ءَ هوندي هئي. ڪئمپ ۾ جيئن بادشاهي محل ۾ دستور جي درٻار لڳندي هئي. شاهي ڪم ڪار، آفيسون ، ڪورٽون چوطرف خندقون ۽ باڙ ڪئمپ جي چوطرف روشني جو زبردست بندوبست وچ ۾ هڪ تمام وڏو شمعدان جيڪو ميلن ۾ نظر اچي. هنن ڪئمپن جو انچارج جيڪو امير جي عهدي جو ماڻهو هوندو هو. تنهن کي مير منزل چيو ويندو هو . حرم يا شاهي ڪٽنب جون عورتون سڀ جون ڪئمپ سان گڏ هونديون هيون. جيڪي بادشاهه کان اڳ ڪئمپ ۾ پهچي وينديون هيون. بادشاهه جي هن ڪئمپ ۾ غلامن، گهوڙن ۽ ٻين جانورن ۽ ٻئي سامان جو وڏو واپار ٿيندو هو. راڳ پڻ وڏي پئماني تي هر عام ۽ خاص ماڻهو لاءِ ٿيندو هو. باقاعده بازارون لڳنديون هيون جن ۾ صبح شام صفائي ۽ ڇڻڪار ٿيندي هئي. ڪئمپ جي حفاظت اهڙي نموني ڪئي ويندي هئي. جو ان ۾ رهندڙ، ان جو سامان ۽ ان ۾ واپار ڪندڙن جو پئسو بلڪل محفوظ هوندو هو.
هڪ يورپي سياح مانرق ۽ هڪ برطانوي سياح هاڪينس جڏهن اهي ڪئمپون ڏٺيون ته حيران ٿي ويا. پاڻ لکن ٿا ته ”مغل بادشاهن جون هي ڪئمپون ايڏيون ته وڏيون هيون جهڙو لنڊن جو شهر.“ (ڏسو صفحو 172 شاهي محل ڊاڪٽر مبارڪ علي) منهنجي هن لکڻ جو مقصد اهو آهي ته ڪيڏي نه عجب جهڙي ڳالهه آهي جو ته ان وقت مشرق ڪيڏو نه ترقي يافتا هو ۽ مغرب ڪيڏو نه پٺتي پيل هو. پر محنت، وقت جي پابندي ۽ قانون جي حڪمراني جي ڪري اهي مغربي ڪيترو نه اڳتي نڪري ويا آهن. اڄ هندستان جي ساليانا آمدني في ڪس 350 آمريڪن ڊالر آهي. يعني پاڪستان کان به 110 آمريڪن ڊالر گهٽ آهي.
انگلينڊ جي في ڪيس سالياني آمدني 24000 چوويهه هزار آمريڪي ڊالر آهي. انگلينڊ جي جاگرافي پوزيشن اهڙي آهي جو چوطرف سمنڊ اٿس. اڄ جي دور ۾ انهيءَ ڳالهه جي ڪابه اهميت نه آهي. پر جڏهن هوائي ۽ سامونڊي جهاز ڪونه هئا، تڏهن انهيءَ ڳالهه جي وڏي اهميت هوندي هئي. انهيءَ پنهنجي جاگرافي پوزيشن جي ڪري يعني سمنڊ هئڻ ڪري، انگلينڊ نه رڳو يورپ پر سڄي دنيا کان ڪٽيل هو.
جڏهن يونان ۽ روم پنهنجي عروج تي هئا ۽ دنيا جي هن گولي جا حاڪم ٿيو ويٺا هئا. تڏهن انگلينڊ وارا اڃان وحشي زندگي گذاري رهيا هئا. اڄ به انگلينڊ جي تاريخ جي خبر گهٽ پئجي سگهي آهي.
حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي پيدائش کان ست سئو سال اڳ انگلينڊ کان ٻاهر هڪ ڪيليٽ نالي قوم انگلينڊ تي حملو ڪيو. برٽن ۾ رهندڙ قوم کي شڪست آئي ۽ ڪيليٽ قوم جي برٽن ذات وارن انگلينڊ جي سڄي حصي تي ڪنٽرول ڪري ڇڏيو. اڄ جو برٽن نالو انهيءَ قوم جو يادگار آهي. ڪيليٽ قوم انگلينڊ تي قبضو ته ڪيو پر هيءَ قوم پاڻ ۾ متحد ڪانه هئي ۽ ننڍن ننڍن قبيلن ۾ ورهايل هئي. جيڪا پاڻ ۾ هر وقت وڙهندي رهندي هئي. ۽ منظم به ڪانه هئي. پر مقامي رهاڪن کان سٺي هئي. ڇو ته هي مال ڌاريندا هئا ۽ فصل پوکيندا هئا.
55 قبل مسيح ۾ جوليس سيزر انگلينڊ تي حملو ڪيو، ۽ حاڪم ڪيليٽ قوم کي سخت شڪست ڏني.
رومنس جي حڪومت ۾ انگلينڊ ڪافي ترقي ڪئي. هتي زراعت جي پيداوار وڌي ۽ فن تعمير ترقي ڪئي. نوان شهر آباد ٿيا. رستا ٺهيا، پر رومنس هت زياده دير حاڪم ٿي نه رهيا. ٿوري ئي وقت ۾ واپس پنهنجي ملڪ هليا ويا. جنهن ڪري ترقيءَ جي رفتار بلڪل ختم ٿي وئي.
رومنس جي وڃڻ کان پوءِ وري انگلينڊ تي پڪٽ ۽ اسڪاٽن ڪيليٽ جي قائم حڪومت تي حملو ڪيو ۽ ملڪ تباهه ۽ برباد ڪري لٽ مار ڪري واپس پنهنجي ملڪ هليا ويا. 445ع سال ۾ ڊينمارڪ ۽ جرمنيءَ جي ٽن فرقن جورٽ، سيڪسن ۽ اينگل وارن انگلينڊ تي حملو ڪيو. هنن جنوبي ۽ مشرقي حصن تي پنهنجي حڪومت قائم ڪئي. انهيءَ دوران ڪيٽ ۽ نادمبريا جي علائقن جي ماڻهن وڏي پئماني تي عيسائيت اختيارڪئي ۽ پوءِ سڄي ملڪ ۾ عيسائيت جي تبليغ شروع ٿي وئي. انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو جو ماڻهو ننڍن ننڍن قبيلن جي جڳهه تي عيسائيت جي بنياد تي پاڻ ۾ متحد ٿي ويا.
789ع ۾ ڊپن جي حملي کان پوءِ انگلينڊ کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو، هڪ حصو ڊپن ۽ ٻيو حصو سيڪسن جي قبضي هيٺ رهيو. 1066ع ۾ فرانس جي وليم انگلينڊ تي حملو ڪيو ۽ ڏکڻ انگلينڊ جي بادشاهه هيرولڊ کي شڪست آئي. انگلينڊ جي جنوب مشرق شمالي علائقن تي نارجن خاندان جي حڪومت قائم ٿي. انهيءَ حملي کان پوءِ سڄي انگليند ۾ جاگيرداري نظام قائم ٿيو ويو. انهن جاگيردارن هڪ پارليامينٽ يا شورا ٺاهي، جنهن جا ميمبر صرف جاگيردار هوندا هئا. اهي جيئن چاهيندا هئا تيئن ئي ٿيندو هو.
انهي دوران ميگنا ڪارٿا تيار ٿيو. پر بادشاهه هن کي مڃڻ لاءِ تيار نه هو. هن مجبورن ان تي صحيح ته ڪئي پر عمل ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيو. نيٺ سائمن هڪ منظم فوج ٺاهي، بادشاهه سان جنگ ڪئي ۽ بادشاهه شڪست کاڌي. ان کان پوءِ بادشاهه پارليامينٽ جي چوڻ تي عمل ڪيو ۽ پنهنجو پٽ سائمن وٽ يرغمال ڪري رکيو. 1225ع ۾ پاليامينٽ ۾ جاگيردارن سان گڏ هائوس آف ڪامنس به وجود ۾ آيو پر خرابي اها ٿي جو هائوس آف ڪامنس عليحده نه هو. پر جاگيردارن جي هائوس آف لارڊس جو هڪ حصو هو. جنهن ڪري ڪو فرق ڪونه پيو.
1395ع ۾ ايڊورڊ اول پارليامينٽ جون سيٽون وڌائي ڇڏيون. ايڊورڊ ٻئي آخر هائوس آف لارڊس ۽ هائوس آف ڪامنس کي هڪٻئي کان عليحده ڪري ڇڏيو. جنهن ڪري هائوس آف ڪامنس عليحده ٿي خودمختيار نموني ڪم ڪرڻ لڳو. پهرئين ٻئي هائوس تعداد ۽ پاور ۾ برابر هئا پر پوءِ چوڏهين ۽ پندرهين صدين ۾ هائوس آف ڪامنس ۾ ميمبرن جو تعداد ۽ اختيار وڌندو ويو. ٽئڪس جو اختيار پڻ هائوس آف ڪامنس جي حوالي ڪيو ويو. جنهن ڪري هي اڃا وڌيڪ پاور فل ادارو ٿي ويو.
انگلينڊ جي ٻن عظيم سياحن رعنر ڪولمبس جڏهن آمرڪيا ڳولي لڌي ۽ واسڪو ڊي گاما هندستان، تڏهن انگلينڊ وارن جو ڀاڳ کلي پيو. هنن جي واپار ۽ نو آبادين جا ڄڻ رستا کلي پيا. پوءِ هنن سڄي دنيا ۾ پنهنجي واپار کي وڌايو. پنهنجي فوج، خاص ڪري سامونڊي فوج کي منظم ڪيو. هي قوم هاڻ (Vikings) يعني سامونڊي ڦورن مان ڦري دنيا جي هڪ منظم سامونڊي طاقت ٿي پئي ۽ پوءِ اها به آخر ۾ چوڻي سڄي دنيا ۾ مشهور ٿي وئي ته ”انگلينڊ جي حڪومت تان سج لهي ئي ڪونه.“ هن سڄي دنيا پنهنجي نو آبادين ذريعي ميڙي اچي انگلينڊ ۾ جمع ڪئي. هيرا، جواهر ۽ مال متاع ته ٺهيو پر قبرن مان لاش به ڪڍرائي اچي برٽس ميوزم ۾ گڏ ڪيائون. (مصر جي فرعونن جون مميون، جيڪي اڄ به برٽش ميوزم ۾ محفوظ آهن.)
وري واپس ٿا اچون لنڊن جي موٽروي تي، جت حد نظر تائين ساوا سهڻا سرسبز کيت جنهن ۾ انگورن جا باغ، مڪئي ۽ ڪڻڪ مڙئي سرس هئا. جيڪي جڏهن پچي راس ٿين ته ميشنون بيٺل ڪڻڪ ۽ گاهه سميت گڏوگڏ لڻي، پلاسٽڪ جي وڏن ڪٽن ۾ بند ڪري، اتي جو اتي ڇڏيو ڍارين ۽ وڏا ٽرالر انهي کي ڍوئي وڃي ڪارخاني ڀيڙو ڪن، جت پوءِ ان جدا ۽ بوهه جدا ٿئي. انهيءَ سرسبز زمين تي رڍون، ڳئون ۽ گهوڙا چري رهيا هئا. انهن کان سواءِ هٿ انگلينڊ ته ڇا پر اسان سڄي يورپ ۾ ٻيو ڪو به جانور ڪونه ڏٺو. شهر ۾ پاليل ڪتن ۽ ٻلن جي ڪابه کوٽ ڪانه هئي. آمريڪا جي شهر سينفرانسڪو سان گڏيل پهاڙن ۾ ڦاڙا ۽ هرڻ جام ڏٺاسين. جيڪي کلئي عام هلي رهيا هئا.
اسلام آباد جي بلاڪ 8-7 جي وچ ۾ خاردار تارن جي لوڙهي اندر ڦاڙها ۽ هرڻ به جام آهن. پر اهي چوطرف خاردار تارن جي وچ ۾ پيا هلن. منهنجي ٻني واري گهر ۾ به ٻه جوڙا ڦاڙن جا آهن. سينفرانسڪو جي اندر سواءِ ڪنهن خاردار تارن جي رستن کان ٿورو پري هرڻ ۽ ڦاڙا جام ڏٺاسين. پر هتي سڄي يورپ ۾ اهي نظر ڪونه آيا، پر رڍون، ڳئون ۽ گهوڙا جام نطر آيا. تمام گهٽ ۽ ڪٿي ڪٿي پاليل سوئر به نظر آيا. هتي جون رڍون، ڳئون ۽ گهوڙا ، پنهنجي گهوڙن ، رڍن ۽ ڳئن کان تمام گهڻا ٿلها، ڊگها، متارا ۽ صحتمند هئا. شاهه صاحب جو هڪ شعر آهي ته :
ڏکي ڏمر ناهه، بکيءَ کل نه اڄهي،
اگهاڙي وهانءُ، ويو ويچاريءَ وسري.
سو سائين اسان وٽ ته بک، ڏک جي ڪري ماڻهن کي وهانءُ ۽ خوشين جا ڏينهن به وسريو وڃن. پر هت جانور صحتمند ڏسيو انسان پيا خوش ٿين. جانورن جي رهائشگاهه، کاڌ خوراڪ ۽ علاج جي باري ۾ آمريڪا ۾ ڏاڍي سٺي خبر ملي. جي آمريڪا جو سفر نامو لکي سگهيس ته ان ۾ عجيب وغريب داستان ضرور لکندس. پر هت مختصر ۽ مزيدار ڳالهه ضرور لکندس. ڪجهه سال اڳ ايران جي حڪومت ڪافي آمريڪن کي يرغمال ڪري رکيو، ڪافي مهينن کان پوءِ نيٺ آمريڪا انهن کي آزاد ڪرايو. آزاد ٿيڻ کان پوءِ انهن ماڻهن خاص ڪري عورتن پنهنجا ڪتا، ٻلا هٿ ڪيا ۽ پاڻ سان گڏ کڻي ويون. آمريڪا پهچڻ تي هنن چيو ته اسان پنهنجا ڪتا هنن غير مذهب ماڻهن جي حوالي ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون. ڳالهه ڪجهه سمجهه ۾ اچي پئي ۽ ڪجهه نه ، ڇو ته بلو پرنٽ فلمن ۾ يورپين ۽ آمريڪن جون ڪتن سان سٺي حالت ۾ ڪافي فلمون آهن. پر تڏهن به ڳالهه صاف نه ٿي. ٻه ٽي سال اڳ لنڊن جي هڪ ڪورٽ هڪ عورت کي سزا ٻڌائي. ڳالهه ڪجهه هن ريت هئي ته انهيءَ عورت کي هڪ معصوم ٻار هو. جيڪو هوءَ ڇڏي آفيس ويندي هئي. هن جو هڪ پاليل ڪتو به هو جيڪو پڻ ساڻس گڏ رهندو هو. انهي پاليل ڪتي هڪ ڏينهن انهي ٻار کي کائي ختم ڪري ڇڏيو. ڪورٽ ۾ ڪيس هليو. عورت کي ڪورٽ سزا ڏني ۽ ججمينٽ ۾ لکيو ته هن عورت پنهنجي بار کي محفوظ هنڌ نه رکيو. جنهن جي ڪارڻ معصوم ٻار کي ڪتي کاڌو ۽ مري ويو. انهيءَ عورت پنهنجي سزا خلاف ۽ انهيءَ ڪتي کي شوٽ ڪرڻ خلاف ڪورٽ ۾ اپيل داخل ڪئي. ڪورٽ سندس سزا ۽ ڪتي کي ختم ڪرڻ جي سزا برقرار رکي. جڏهن ڪتي کي شوٽ ڪيو ويو ته هوءَ ڏاڍي رني ۽ پاڻ ڏک منجهان چيائين ته منهنجي سزا به ختم ٿي ويندي. آئون وري ٻيو ٻار به ڄڻي وٺنديس پر هي جو سالن جا سال مون ڪتو پالي تيار ڪيو. سو وري ڪٿان ايندو. يورپ ۽ آمريڪا ۾ عورتن جا ڪتن سان عشق ۽ پيار جا داستان عام جام آهن. اهڙين عورتن جو موقف آهي ته هي به ڪاوڙجن، نه موچڙا هڻن، نه ڏکئي وقت ۾ ڇڏيو وڃن ۽ اسان جو به ڪم پيو ٽپي.
اسانجي بس ۾ پنهنجي صحيح جاءِ تي اچي بيٺي، اسان هيٺ لٿاسين ته اسانجي گائيڊ ٻڌايو ته اميگريشن ڪسٽم کان پوءِ توهان شپ ۾ بيلجم لاءِ روانا ٿيندا. اتي يورپ تي توهانجي بس، ڊرائيور ۽ گائيڊ بيٺا هوندا. جيڪي توهان جي سڄي ٽوئر جي سفر ۾ توهان سان هوندا. هنن ٻڌايو ته انهنجي هٿن ۾ ڪاسموس وارن جو جهنڊو پڻ هوندو. اها خاص نشاني هوندي، ڇو ته هي شپ سڄو ٽوئر سٽن سان ڀريل آهي. توهان سڀني کي پنهنجون بسون ۽ ڪاسموس وارن جو اسٽاف وٺڻ ايندو. توهان پنهنجي بس اسٽاف کي ڏنل نشانين سان سڃاڻجو. اسان پهرئين ڪسٽم ڪرايو پوءِ اميگريشن ڪرايو. پوءِ سڌا وڃي شپ ۾ چڙهاسين. شپ ڇا هڪ وڏي گهڻ ماڙ سپر مارڪيٽ ٿي لڳي. شپ ۾ ڊيوٽي فري شاپ ۽ انڊور گيمس، ڪافي شاپ، بار ، هت سڄي دنيا ۾ ڳالهائڻ لاءِ فون جي به سهولت هئي. جهاز جي مٿي ڇت تي بهترين سوئمنگ پول پڻ هو. جتي ڪافي ٽوئرسٽ وهنجي رهيا هئا. شپ ۾ بلڪل هوائي جهاز وانگر آجيان ڪيائون. ڪولڊ ڊرنڪس سنيڪ ۽ اخبارون آڻي اڳيان رکئون. شپ سمنڊ ۾ هليو پئي ته محسوس ڪونه ٿي ٿيو ته ڪو هلي پيو. شايد سمنڊ ۾ ماٺار آهي. هوائي جهاز ننڍو هوندو آهي. جهاز اندر سوڙ سنگهڙ لڳي پئي هوندي آهي. ماڻهو گهمي ڦري ڪونه سگهندو . وڏي مسافريءَ ۾ ته ماڻهو ڏاڍو وجود ٿيندو آهي. ويهي ويهي سڄو بدن ٿڪجي پوندو آهي. ماڻهو چاهيندو آهي ته پٺيان دريءَ وٽ وڃي بيهجي پر گهڻو وقت بيهڻ سان ماڻهو مشڪوڪ پيو لڳندو آهي. نيٺ اچي پنهنجي سيٽ ڀيڙو ٿئي. هوائي جهاز ۾ کيکل جڳهه ڪانه هوندي آهي. تنهن ڪري تازي هوا ڪانه ملندي آهي. پر سامونڊي جهاز ۾ پيو هل، ڪيڏي مهل ڪافي شاپ تي ته ڪيڏي مهل بار تي.
وڏن جهاز ۾ ته پئسي جي مٽاسٽا (Money Exchange) جي سهولت پڻ هوندي آهي. ڪيترا سارا ماڻهو بيٺا هئا. جهاز ڄڻ سمنڊ تي نه پر سمنڊ مٿان هلي رهيو هو. جيئن ته جهاز پاڻي کي چيري هلندو آهي. وڏن ڦرندڙن پکن جي ڪري پٺيان پاڻي جي هڪ وڏي ڌار هوندي آهي. جنهن کي ڏسڻ سان مزو پيو ايندو آهي. ماڻهو ڏاڍاي چاهه سان انهيءَ ڌار کي ڏسندا آهن. جهاز تقريبن چئن ڪلاڪن جي سفر کان پوءِ پورٽ تي پهتو. سڀ مسافر هيٺ لٿا. اسان جي بس ڊرائيور ۽ اسان جي شوخ چئنچل گائيڊ اسان جو هيٺ استقبال ڪيو ۽ يورپ کان بروسلز جي گاديءَ واري شهر بيلجم پهچندي اسان کي ڍڳ هدايتون ٻڌائي ڇڏيائين. يورپ جو هڪ ٽائم اهي سواءِ انگلينڊ جي، سو توهان پنهنجي واچن جو ٽائيم ٺيڪ ڪريو ٻيو ته هاڻ سڄي ٽوئر ۾ اها بس، ڊرائيور ۽ آئون اوهانجي خدمت ۾ حاضر هونداسين. ڪابه تڪليف محسوس ڪريو ته اسان کي ٻڌايو ۽ پڻ اڄ توهان جيئن سيٽن تي ويٺا تئين صحيح اهي، پر سڀاڻي کان پوءِ جيڪي بس جي پهرئين سيٽن تي ويهندا سي ٻئي ڏيهاڙي وري ٻئي نمبر سيٽ تي ويهندا. ۽ ائين جو هو وڃي آخري نمبر سيٽ تي پهچندا. پوءِ وري پهرئين سيٽ تي اچي ويهندا. کاڌي ۾ به جنهن جنهن قسم جو کاڌو جنهن ٽوئر بڪ ڪرائڻ مهل جنهن مهل جنهن طرح سان لکرايو هوندو. ان کي اهوکاڌو ملندو. مثال طور مسلم، ويجيٽيرن، نان ويجيٽيرن وغيره. مون کان ٽوئر بڪ ڪرڻ مهل اها ڳالهه وسري ويئي هئي. مون کيس چيو ته اها اربع خطا مونکان ٿي وئي. هاڻ ڇا ڪريان . ڇيائين پرواهه نه آهي. اڄ رات پنهنجو کاڌو کائجان، سڀاڻي کان وٺي تنهنجي هنڊ ي ڪني جو آئون بندوبست ڪنديس. مون چيو ته پوءِ اڄ کڻي ڪيش ڏيو ته آئون وڃي هوٽل تي کاڌوکايان. تنهن تي چيائين ته اڄ خوش رهه پنهنجي خرچ تي. باقي صبح جو ناشتي کان وٺي اسين حاضر آهيون. اسان بروسلز ۾ شام جو داخل ٿياسين. ننڍي هوندي کان پيا ٻڌاندا اچون ته بيلجم جو شيشو سڄي دنيا ۾ سهڻو ۽ سٺو آهي. واقعي بروسلز جو سڄو شهر رڳو شيشو ٿيو پيو هو.هر دڪان ، هوٽل، گهر سهڻن شيشن سان ڀريو پيو هو. لنڊن کان وڌيڪ صاف سٿرو پر لنڊن کان گهڻو ننڍو. اسان جي بس اچي رهائش واري هوٽل تي بيٺي. هوٽل جو نال (Delta) هو، ڊيلٽا شايد ويهه ماڙ هئي. هوٽل ۾ اسان کي رهائش ۽ ڪمرن جي بابت ٻڌايائون ته ڪير ڪير ڪنهن سان رهندا. منهنجي ڀاڳ ۾ هانڪانگ جا ٽي شهري جن ۾ ٻه عورتون ۽ هڪ ڇوڪرو هو. ڇوڪرو مون سان گڏ سمهندو هو ۽ ڇوڪريون پاڻ ۾ گڏ سمهنديون هيون. پاڻ ٻڌايائون ته اسان هانگ ڪانگ جا ٻڌ آهيون. هتي لنڊن ۾ هانگ ڪانگ جي خرچ تي پڙهڻ آيا آهيون. هاڻي اسان جي پڙهائي ختم ٿي وئي آهي. سو اسان پروگرام ٺاهيو ته يورپ جو چڪر هڻون. پوءِ واپس پنهنجي ملڪ وڃون. اسان لنڊن ۾ ٽن سالن کان پڙهي رهيا آهيون. پر اسان پنهنجي پڙهڻ واري شهر کان سواءِ ڪٿي به نه وياسين. پهريون دفعو نڪتا آهيون. گهمي پوءِ واپس هانگ ڪانگ ويندا سين، پنهنجو مالڪ ڏاڍو ٿو ياد اچي. اسان ٽن سالن ۾ هانگ ڪانگ به ڪڏهن ڪونه وياسين.