4
شهر ۾ داخل ٿيڻ مهل ڏينهن هو ۽ هينئر رات هئي، چوطرف روشنين جي رم جهم هئي بلبن، ٽيوب لائيٽن ۽ سرچ لائيٽن جي روشني هزارن سهڻن شيشن تي ٿي پئي ته شهر نه پر ڪنهن شادي، دعوت يا ميلي جو منظر ٿي محسوس ٿيو. خاص ڪري جڏهن روشنيون، روشنين سان ٿي ٽڪرايون، يا ڪنهن ڦوهاري تي ڦرندڙ روشنيءَ جا چمڪاٽ ۽ رنگ ڏسي عجب ٿي لڳو ته ڪيڏي نه ڪائنات سهڻي آهي. اسان به ڪيڏا نه خوشنصيب آهيون جو قدرت جي هن سونهن ۽ سوڀيا ڏسڻ جو موقعو مليو. تقريبن ٻن ڪلاڪن جي هن نائيٽ سٽي ٽوئر کان پوءِ هوٽل ڀيڙا ٿياسين. رسيپشن تي منهنجي گائيڊ کلندي مون کي چيو ته مسٽر پليجو ويري ساري.، اميد ته صبح وري ناشتي تي گڏ هونداسين. مون چيس ته بلڪل صحيح پر هاڻي معلوم ڪري ٻڌاءِ ته آئون ٻاهر ڪهڙي پاڪستاني يا هندستاني هوٽل تي وڃي ماني کاوان. پاڻ معلوم ڪري مونکي سمجهايائين ته هوٽل موتي محل فلاڻي جڳهه تي آهي. اسان به گهمندا ڦرندا گهٽين جا نمبر ڏسندا اچي هوٽل موتي محل تي پهتاسين. آرڊر کان اڳ ٻه پاپڙ اچي رکيئون. پاڪستان ۾ هندن جي هوٽلن کانسواءِ هوٽلن ۾ صرف ماني ٻوڙ ۽ چانور ملن، پر ٻاهرين ملڪن جي هندستاني، پاڪستاني هوٽلن تي هر شيءَ يعني ماني ٻوڙ سان گڏ سموسا، پاپڙيون، ڪچويون پڻ جي فرمائش ڪريو ته توهان کي اها شيءَ پڻ تيار ملندي. ماني ڏاڍي سوادي هئي. ڪمري تي پهتس ته هانگ ڪانگ وارو ڇوڪرو ستو پيو هو. آئون به ڇپڙي ڪري سمهي پيس. صبح جو هوٽل وارن جي ٽيليفون ڪرڻ تي سار ٿي،تيار ٿي ناشتي لاءِ هيٺ ڄاڻايل ريسٽورانٽ تي آياسين. وڏين هوٽلن جي کاڌي لاءِ ڪيترائي ريسٽورانٽ ٿين. ٻاهرين ملڪن جي اهڙن ريسٽُورانٽن ۾ (خاص ڪري يورپ ۾) رش ٿئي جو ڪمرو ئي نه ملي. ٽوئرسٽن جا هڪ نه، پر ڪيئي گروپ صبح ۽ رات جي مانيءَ تي موجود هوندا آهن. ناشتي جي وقت ۽ رات جي ماني وقت ڏاڍي رش ٿئي باقي ٻنپهرن جو ته نڪو ٽوئر وارا کارائين نڪي ٽوئر سٽ خود کائين. زياده ۾ زياده برگر، ڪافي يا هڪ گلاس جوس، ڇو ته ٻنپهرن جي مانيءَ کان پوءِ بدن ڳرو ٿيو پوي ۽ گهمڻ گهٽ ۽ ننڊ جي ٻاڙ زياده ٿي لڳي. پر اسان لنچ جا هريل سو ڪڏهن ڪڏهن مڙئي ٻنپهرن جو انڊين ريسٽورانٽ يا ميڪڊولينڊ تي ڊش مڙئي کائي ڇڏيندا هئاسين.
ناشتو ڪري اچي بس ڀيڙا ٿياسين. بيلجيم جي گاديءَ وارو هي شهر بروسلز نه صرف پنهنجي ملڪ جو سياسي، تجارتي ۽ ثقافتي مرڪز پر يورپي يونين ملڪن جو ميمبر پڻ آهي ۽ يورپين ڪامن مارڪيٽ جو پڻ هيڊ ڪواٽر آهي. تنهن ڪري ننڍو ملڪ هوندي به هن جي اهميت زياده آهي. بروسلز شهر ۾ فرينچ زبان ڳالهائيندڙن جي اڪثريت آهي. تنهن ڪري ڪنهن زماني ۾ هتي جهيڙا ٿيندا هئا.
بيلجم 1930ع ۾ آزاد ٿيو. هن جي رقبي جي ڪل ايراضي (11782) اسڪوائر ميل يعني اڳوڻي ٿرپارڪر ضلعي کان (1500) اسڪوائر ميل زياده آهي. جڏهن ٿرپارڪر ۽ ميرپور خاص گڏ ضلع هئا. تڏهن ٿرپارڪر ضلعي جي ڪل پيکيڙ (10397) اسڪوائر ميل هئي. ٺٽي ضلعي جي پکيڙ (7686) اسڪوائر ميل آهي.
هن جي هڪ طرف سمنڊ ٻئي طرف جرمني ٽئين طرف نڌرلينڊ ۽ چوٿين طرف لگزمبرگ ۽ ڪجهه بارڊر فرانس پڻ مليس ٿو. هتي نالي ماتر يعني انگلينڊ وانگر ملڪ جو سربراهه بادشاهه يا راڻي ٿئي.
پر ملڪ ۾ مڪمل جهموريت آهي. يورپ جي گهرو لڙاين جي وقت ۽ پهرئين عالمي جنگ ۽ ٻئي عالمي جنگ ۽ واٽر لو جنگين دوران بيجلم جي سرزمين تي تمام گهڻيون جنگيون لڙيون ويون. اسان جي بس پهرئين گرانڊ پئليس بلڊنگ جي اڳيان اچي بيٺي، جتي اسان جي گائيڊ اسان کي هن محل بابت ٻڌايو جت فوٽا وغيره ڪڍياسين. پوءِ ٽائون هال، سينٽ مائيڪل، ڪيٿڊرل، لاڪورٽ، آرينٽ رائل پئليس. يورپين يونين هيڊ ڪوارٽر ڏسڻ کان پوءِ اسان کي چيئون ته هاڻ توهان پنهنجي منهن شهر گهمو ۽ لنچ ڪريو، ٽن ڪلاڪن کان پوءِ توهان کي هتان کڻي هيگ هلنداسين. اسان کي هڪ هنڌ گڏ ٿيڻ جي جڳهه ڏيکاريائون.
ٽوئر ۾ هر ننڍي وڏي ڳالهه بابت تفصيلي ڄاڻ ڏيندا آهن. ته جيئن مسافرن کي ڪابه مونجهه نه ٿئي. سفر سٺو ۽ خوشگوار ٿئي ۽ وري به انهيءَ ڪمپنيءَ جي معرفت گهمن.
پاڪستان ۾ ڪاسموس ڪمپني (Cosmos) کي انور راجاڻي هلائي، هنن جي آفيس پراڻي هوٽل ميٽروپول جي سامهون واري بلڊنگ ۾ آهي. جنهن تي وڏن ڳاڙهن اکرن ۾ (Cosmos) لکيو ويو آهي. پاڻ اسماعيلي خواجه سنڌي آهي ۽ سنڌي بهترين ڳالهائيندو اهي. ماڻهو پڻ فهميدو اهي. سندس آفيس ۾ ٻه اسسٽنٽ ڇوڪريون اهن، جي پڻ اسماعيلي اهن ۽ ڏاڍيون فهميديون ڇوڪريون آهن. ٻئي (Gerry) ٽوئر ڪمپنيءَ وارن جي پڻ پاڪستان ۾ برانچ آهي. ان کي ڪا ٽريولر ايجنسي هلائيندي آهي. جيڪا ايڏي مشهور نه آهي. پر يورپ ۾ آمريڪي ٽوئرسٽ ڪمپنين ۽ ايجنسين جو تعداد سون ۾ نه پر هزارن ۾ آهي. يورپ ۽ آمريڪا جي مک ڪمائي ٽوئرسٽ ۽ ٻاهرين ملڪن جي شاگردن جي پڙهائيءَ واري في ۽ خرچ مان ٿيندي آهي. آمريڪا ته ٺهيو پر يورپ ته هلي ئي انهن ٻن ڳالهين تي پيو. يعني ٽوئر انڊسٽري، يونيورسٽي، ڪاليج، اسڪولن ۾ پڙهندڙ غير ملڪين جي فين ۽ رهائش مان حاصل ٿيندڙ آمدني. آمريڪا ۽ يورپ ۾ پڙهائي ڌارئين ملڪ جي شهرين لاءِ تمام مهانگي آهي. خاص ڪري اسان جي ملڪ پاڪستان جي جتي جي ڪرنسي روز وڃي پٽ پوندي. اڳ ۾ پاڪستان مان شاگرد تمام گهڻي تعداد ۾ ٻاهر پڙهڻ ويندا هئا. پر هاڻ ڪرنسيءَ جي چڪر ڪري غريب ته ٺهيو پر امير ماڻهو به ايڏي مهانگي تعليم برداشت نه ٿا ڪري سگهن.حڪومت پوري پني اسڪالر شپ ڏي. ٻاهر شاگرد ويچارا پارٽ ٽائيم نوڪريون ڪري پڙهن.
اسان شهر جي چڪر دوران هڪ فوٽ پاٿ تي ٺهيل هوٽل تي ڪافي پيتي. هت سڄي يورپ ۾ فوٽ پاٿن تي قائم اهڙيون هوٽلون جام ٿين. ٻاهران اڇيون ۽ ڳاڙهيون ڇٽيون لڳيون پيون آهن. جن جي هيٺان خوبصورت اڇيون ڪرسيون رکيون آهن. جام ماڻهو پيا اچن وڃن. ڪافي، سئنڊوچ، برگر، ڪوڪ، بيئر، وائين جام هلي. يورپ ۽ آمريڪا کلئي عام وسڪي بلڪل ڪونه پيئن. خاص ڪري جرمني جا ماڻهو بيئر ۽ فرانس جا ماڻهو وائين ۽ اٽليءَ جا ماڻهو سندن ڳاڙهو مخصوص قسم جو نشو جام واپرائين. وسڪي يورپ ۾ ماڻهو گهر ۾ پيئن ۽ کلئي عام گهٽ. وري پنهنجي ملڪ ۾ بلڪل ان جي ابتڙ قصو يعني رڳو وسڪيءَ تي زور ۽ اها به گوڏا کوڙي ڍئو ڪري پيٽ ڀري پيئن جسين نه همراهه وڃي کٽ، پٽ يا گهر ڀيڙا ٿين. اسين به عجيب قوم آهيون.
واقعي دنيا جي غلام قومن جو ادب ته ڏاڍو سٺو هوندو آهي، پر ڪيئريڪٽير صفا ٿرڊ ڪلاس ٿيندو آهي. ٽوئر وارا سڀ همراهه پنهنجي مخصوص ٿيل جڳهه تي پهچي ويا. بس ۽ اسان جي گائيڊ اڳ ۾ اسان جي انتظار ۾ بيٺا هئا. اسان جي بس بيلجم جي موٽروي کان ٿيندي شام جو هيگ پهچي هئي. انگلينڊ ۽ فرانس جي هڪ طرف موٽروي چئن چئن رستن وارا هئا. باقي سڄي يورپ ۾ ٽن ٽن رستن وارا هئا. انگيلنڊ ۾ ٽرئفڪ پاڻ وانگر ليفٽ سائيڊ هئي. باقي سڄي يورپ ۾ پهريون نمبر خوبصورت ملڪ سوئيزرلينڊ ٻيو نمبر فرانس ۽ پنهنجائپ جنهن ۾ ٻولي کاڌو ۽ پاڪستاني ماڻهو جام سو انگلينڊ يورپ ۾ جنهن جي جت ڪالوني هئي ات ان ملڪ جا ماڻهو جام رهن. مثلا انگلينڊ، هندستان، پاڪستان ۽ جن به آفريڪن ملڪن تي حڪومت ڪئي ته انهن ملڪن جا ماڻهو سڀ اچي ات گڏ ٿيا. وري فرانس، ايران، الجزائر ۽ ٻين جن ملڪن تي حڪومت ڪئي ته اهي سڀ وڃي ات آباد ٿيا. هالينڊ، انڊونيشيا تي حڪومت ڪئي ته انڊوينشيا جا ماڻهو توهانکي هالينڊ ۾ جام ملندا. ائين يورپ ۾ ٻين ملڪن جا ماڻهو رهيا پيا آهن.
بينظير، الطاف حسين، عطا الله خان مينگل انگلينڊ ۾ سياسي پناهه طور رهن ته امام خميني ۽ ايران جا ٻيا سياسي ليڊر وري فرانس ۾ سياسي پناهه وٺن. اها ٻي ڳالهه آهي ته شهنشاهه ايران کي آمريڪا يورپ ۾ رهڻ نه ڏنو. پاڻ مجبورن ميڪسيڪو ۽ پوءِ مصر ۾ وڃي رهيو . مصر ۾ رهڻ تي پڻ آمريڪا اعتراض ڪيو. پر جيئن ته انور سادات جي ڌيءَ شهنشاهه ايران جي پٽ جي گهر ۾ هئي. معنيٰ سياسي رشتا مائٽيءَ ۾ تبديل ٿي ويا. تنهن ڪري انور سادات آمريڪا جي اعتراض کي رد ڪري هن کي رهڻ جي اجازت ڏني. اها ڳالهه شهنشاهه ايران پنهنجي آٽوبايوگرافيءَ ۾ لکي آهي. شهنشاهه ايران جي پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ ميڪسيڪو ڇڏڻ جو جواز اهو پيش ڪيو آهي ته ملڪ جي ڊڪٽيٽر اسان کي پئسن جي لالچ ڪري ڏاڍو تنگ ڪيو. اسان نيٺ مجبورن ميڪسيڪو ڇڏيو. پر ڪيترن آمريڪن رپورٽرن پنهنجي ذريعن سان لکيو ته ميڪسيسڪو جو صدر شهنشاهه جي جڳ مشهور گهر واري فرح ديبا کي ڇڪڻ لڳو هو. تنهن ڪري اهي مجبورن ميڪسيڪو کي ڇڏي مصر ويا. شهنشاهه وفات به اتي ڪئي ۽ کيس دفن به مصر ۾ ڪيو ويو.
اسان بيجلم جي ٽن ٽن رستن واري هڪ طرفي موٽروي تي هلي رهيا هئاسين. اسان کي ٽُوئر ڪندي ٻه ڏينهن ٿي ويا هئا. تنهنڪري اسان ٽوئر وارا هڪ ٻئي کي ڪجهه ڪجهه سڃاڻي ويا هئاسين. هڪ انڊين فئملي هئي جنهن جي تازي شادي ٿي هئي. پنهنجو هني مون ملهائڻ يورپ جي دوري تي نڪتا هئا. هڪ آسٽرلين فئملي هئي. جنهن سان پوءِ منهنجي ياري ٿي وئي. هڪ برازيل جي فئملي هئي. هڪ ڇوڪري جدا هئي. ٽي هانگ ڪانگ جا هئا جن جو آئون اڳي ذڪر ڪري چڪو آهيان. تقريبن ست پوڙهيون عورتون آمريڪن به هيون. ٻه فئمليون ميڪسيڪو جون هيون. پنج ڇوڪريون جپان جون هيون جيڪي پوءِ پئرس مان اسان کان جدا ٿي سڌو ٽوڪيو هليون ويون. باقي ٻين ٽوئرسٽن جي سڃاڻپ اڃان نه هئي. هڪ آمريڪي عورت مون کي چيو ته تون پنهنجو نالو مونکي پنهنجي ٻولي ۾ لکي ڏي. مون کيس پنهنجو نالو سنڌيءَ ۾ لکي ڏنو. پاڻ سنڌي ٻولي ۾ لکيل صورتخطيءَ تي مون سان ڪافي سوال ڪيائين آخر ۾ پاڻ ٻڌايئين ته مون مشرقي ٻولين ۾ ڊاڪٽريٽ ڪئي آهي. سڄي يورپ جا خوبصورت روڊ، رستا ۽ سرسبز جابلو ۽ ميدان علائقا گهڻوڪري سڀ هڪجهڙا آهن. ڪنهن حد تائين مغربي يورپ سڄو هڪ جهڙو آهي. ٻاهر برسات پئجي رهي هئي ۽ يورپ ۾ برسات پوڻ ڪا خاص ڳالهه ڪانهي. دنيا جا ڪيترائي ملڪ آهن جن تي قدرت ڏاڍي مهربان آهي. اسان جي ملڪ ۾ آبادي بئراج، ڊئم، شاخن ۽ ٽيوب ويل تي ٿئي پر دنيا جا ڪافي ملڪ آهن خاص ڪري يورپ جتي برسات جي ڪري ڪيتريون آباديون قدرتي طرح برساتن سان ٿيو وڃن. انهن آبادين تي خرچ نه هئڻ جي برابر ٿئي. پر اسانجي ملڪ ۾ خاص ڪري سنڌ ۾ شاخن جو پاڻي، ٽيوب ويل، لفث مشينون جن لائيٽ ۽ ڊيزل جو خرچ ماڻهو کي اڌ چريو ڪري ڇڏي پوءِ به رنڊي ۽ منڊي جو ڪو به ڀروسو ڪونهي. جي اگهه مليو ته ٺيڪ نه ته خرچ ڳچيءَ ۾ . قدرت ڪيڏي نه يورپي ملڪن تي مهربان آهي. سڄي دنيا جا ماڻهو پڙهڻ ۽ گهمڻ هت اچن. زراعت مفت جي قدرتي برساتن تي ۽ پڻ قانون جي حڪمراني، جتي ماڻهو عزت ۽ آرام سان پنهنجي زندگي گذاري رهيا آهن. اسان جي بس هاڻ هيگ پهچڻ واري هئي. برسات ساڳئي رفتار سان جاري هئي. اسان وٽ برسات پوي ته سڀ ڪم بند ”مولا وسائي مينهن ته ڪوڙا ڇٽن ڪم کان.“ جن ملڪن ۾ برسات معمول جي ڳالهه آهي، اتي برسات جي ڪري زندگي بلڪل ڊسٽرب ڪانه ٿئي. انهن اهڙو نظام جوڙيو آهي جو برسات جي ڪري رستن ۽ گهرن ۾ پاڻي بيهي ئي ڪونه، روڊن تي برسات جي ڪري ٽرئفڪ نه بيهي. برسات اتي معمول جي ڳالهه آهي. هيگ نڌر لينڊ جو ٽيون نمبر وڏو شهر ۽ سمنڊ کان صرف چار ميل پري آهي. سمنڊ ويجهو هئڻ ڪري هتي بهترين بيچون آهن. جتي موڪلن ۾ جام ماڻهو وڃن. هيگ جديد ۽ قديم قسم جو شهر آهي. هيگ ۾ پارليامينٽ جي بلڊنگ، وزيرن جون آفيسون ۽ منسٽريٽ جا سيڪريٽريٽ ۽ بهترين پارڪ آهن، شهر ڄڻ ته ملڪ جي گاديءَ جو هنڌ هجي، بادشاهه به هت رهي، هيگ سائوٿ هالينڊ صوبي جي گادي جو هنڌ آهي ۽ ندرلينڊ جي سڀني شهرن سان ڳانڍاپيل آهي. هي پوري يورپ ۾ بهترين رهائشي شهر آهي تنهن ڪري گهڻو ڪري عالمي ڪانفرنسون پڻ هيگ ۾ ٿين.
1248ع ۾ وليئم ٻئي هيگ ۾ هڪ بهترين قلعو ٺهرايو هو. هي قلعو اڄ به هيگ شهر جي دل آهي. ان کانسواءِ (Night Hall) نائيٽ هال، آئوٽر ڪورٽ بلڊنگ هيگ جون مشهور ۽ قديم بلڊنگون آهن. هيگ 1795ع کان 1813ع تائين فرانس جي قبضي ۾ رهيو. ان سڄي دور هن اهڙي ترقي ڪئي جيڪا غلام ملڪ ڪندا آهن. يعني ڪجهه به نه. انهي سڄي دور ۾ هيگ تمام پوئتي پئجي ويو. وري فرانس کان جڏهن آزاد ٿيو. تڏهن بادشاهه به موٽي اچي هن شهر ۾ رهيو ۽ اهو وري ترقيءَ جي راهه تي گامزن ٿي ويو. ملڪ جي ڪافي سياسي پارٽين جون مرڪزي آفيسون پڻ هيگ ۾ آهن. ملڪ جي 61 سفارت خانن جو مرڪز پڻ هيگ آهي.
اقوام متحده، جيڪا بين الاقوامي انٽرنيشنل ڪورٽ، ملڪن جي فيصلن لاءِ قائم ڪئي آهي ته جيئن ماڻهن ۾ جهڳڙا يا مسئلا پيدا ٿين ته ماڻهو ڪورٽن ۾ پنهنجي حقن لاءِ ڪيس ۽ دعوائون داخل ڪن. تيئن اقوام متحده پڻ پنهنجي شريڪ ميمبر ملڪن جي لاءِ هڪ بين الاقوامي ڪورٽ قائم ڪئي ته جيئن ميمبر ملڪ هڪٻئي خلاف ڪيس داخل ڪري پنهنجا پنهنجا حق وٺي سگهن. نه ڪي پاڻ ۾ جنگيون ڪن. پر ائين ڪونه ٿو ٿئي. دنيا جي ملڪن جا نبيرا سالن کان پيا هلن. ٻيو ٿيو مڙئي خير. جيئن ماڻهن ۾ حاڪم ۽ محڪوم آهن. اهڙي طريقي سان ملڪن ۾ پڻ طبقا آهن. پر ڪوبه فيصلو ڪرڻ وارو نه آهي. سو اقوام متحده جو به حال ساڳيو آهي بهرحال اقوام متحده جي ڪورٽ به هن شهر هيگ ۾ آهي. جتي سڄي دنيا مان چونڊيل جج هن ڪورٽ ۾ مقرر ڪيل آهن. يعني هيگ جو شهر سڄي دنيا جي صلح جو اهڃاڻ آهي ۽ سڄي دنيا جي قسمت جا قانوني فيصلا هت ٿين. اسان هيگ کي آخري سلام ڪندا پنهنجي ٻي منزل يعني ائمسٽرڊئم ڏانهن روانا ٿيڻ لڳاسين. نيدر لينڊ جنهن کي انگريز هروڀرو جون هالينڊ، يورپ جي ننڍڙن ملڪن مان هڪ آهي. (15892) اسڪوائر ميلن ۾ پکڙيل آهي ملڪ يعني تقريبن ٺٽي ضلعي کان ٻيڻي پکيڙ وارو ملڪ آهي. ٺٽي ضلعي جي پکيڙ (7686) اسڪوائر ميل آهي. ايڏو ننڍو ملڪ هوندي به اندونيشيا جهڙي وڏي ملڪ ۽ ايسٽ انڊيز کي سالا سال پنهنجو غلام بڻائي رکيو. 1949ع ۾ هنن انڊونيشيا کي آزادي ڏني. نڌرلينڊ ۾ نالي ماتر بادشاهت آهي. سڄي حڪومت جو نظام پارليامينٽري جهموريت تحت قائم آهي. جيئن گهڻو ڪري سڄي يورپ ۾ آهي. ٻئي عالمي جنگ کان پوءِ نڌرلينڊ جي معيشيت ويسٽرن يورپ جي ملڪن ۾ مرڪزي حيثيت رکي ٿي. هن ملڪ تمام گهڻي صنعتي ترقي ڪئي آهي. صنعتي ترقي سان گڏ سڄي دنيا جي گلن جو مرڪز پڻ آهي. سڄو ملڪ رڳو سهڻا گل ٿيو پيو آهي. حد نگاهه تائين سهڻا گل خاص ڪري (Tulip) يا گل لالا جو گل ته هالينڊ جي سڃاڻپ آهي. گل زمين ۾ اهڙي ترتيب سان لڳايل آهن. جو ماڻهو ڏسيو حيران ٿيو وڃي. هر سال سڄي دنيا جي گلن جي نمائش هن ملڪ ۾ ٿئي. هن سال پڻ تمام وڏي بين الاقوامي گلن جي نمائش نڌرلينڊ جي شهر فلوريڊا ۾ ٿي. اسان کي پڻ نڌرلينڊ ۾ قائم هن نمائش ۾ وٺي ويندا. جنهن جو ذڪر ڏسڻ کان پوءِ ڪبو. نڌرلينڊ جا سهڻا گل هر روز تازا تازا آمريڪا ۽ يورپ وڃن ۽ گلن جي سونهن جي ڪري سڄي دنيا مان فلمن جون شوٽنگون ڪرڻ ماڻهو هت اچن. ڪيترين هندستاني فلمن جي شوٽنگ پڻ هتي ٿيل آهي. جنهن ۾ ”سلسله“ ۽ ٻئي فلم جو نالو ته وسري ويو پر گانو اڄ به ياد آهي، جنهن جا ٻول هي آهن، ”ڦولون ڪي شهر مين هو گهر اپنا.“ گلن کانسواءِ هالينڊ جي چيز به سڄي دنيا ۾ شهور آهي. نڌر لينڊ ۾ توهان (Wind Mills) ونڊ ملز هر هنڌ نظر ايندا. ونڊ ملز ڄڻ ته نڌرلينڊ جو ثقافتي ورثو آهي. بيلجم وانگر هت به تمام گهڻي تعداد ۾ ماڻهو سائيڪلن تي سواري ڪن، هتي واريون سائيڪلون پنهنجي سائيڪلن کان مختلف آهن.
رات ٿي وئي هئي اسان هالينڊ جي موٽروي تي ائمسٽر ڊئم ڏانهن اچي رهيا هئاسين. چوطرف روشنيون هيون، ڏينهن سفر ڪري سڄو گروپ ٿڪجي پيو هو. انهيءَ ڪري ڪوبه گوڙ وغيره ڪونه هو. اسان جي هن ٽوئر گروپ ۾ اسان ڪل 42 ڄڻا هئاسين. اسان هاڻ نڌرلينڊ جي هن جڳ مشهور شهر ائمسٽرڊئم ۾ داخل ٿي چڪا آهيون. ائمسٽرڊئم جي انٽرنيشنل ايئرپورٽ جي ڀرسان ٿيندا پنهنجي رهائش واري هوٽل تي اچي پهتاسين. هوٽل جو نالو (Galaxy) گئلڪسي هو. ڪلهه رات وانگر اسان هوٽل جي رسيپشن تي اچي بيٺاسين. اسان کي پنهنجي گائيڊ پنهنجي ڪمرن جون چاٻيون ۽ ڪمرن جا نمبر ڏنا. آئون پنهنجي ڪمري جي چاٻي وٺي اچي روم ڀيڙو ٿيس. دل ۾ خيال ڪيم ته ائمسٽرڊئم ۾ به راتين جو پروگرام آهي. هن شهر کي الاجي ڇو مون کي ڏسڻ جو شوق ڪيترن سالن کان هو. سو خيال ڪيم ته ٻئي راتيون هن جي نائيٽ لائيف کي گهمي ڦري لطف وٺجي. تيار ٿي ٻاهر روڊ تي نڪتس ته مختلف زبانن جو مرڪزي هي شهر ندين ۽ ڪئنالن ۾ پوندڙ روشنين جي اولڙن جي ڪري ڇا ته جهومر لاهيو بيٺو هو. سڄي دنيا ۾ (Thickly Populated) هي ملڪ ۽ شهر ٻاهر ڏاڍو پرسڪون ٿي لڳو. سڄي دنيا ۾ شهر جي زمين مهانگي آهي. ماڻهو نه صرف زمين تي رهن پر ندين ۾ به پنهجا ڪاٺ ۽ لوهه جا گهر ٺاهيو رهيا پيا آهن. هن شهر جو نالو پهريون دفعو 1275ع ۾ ڪنهن ڊاڪيومينٽ ۾ نظر آيو ۽ ان کان پوءِ سندس اهو نالو اڄ تائين هليو اچي. هن شهر جي بنياد ڪجهه مڇيرن (Amstel) تي ڪچا گهر ٺاهي قائم ڪيو. پر پوءِ ٻوڏن کان بچڻ لاءِ هنن اتي هڪ بند ٻڌو ، ۽ ائين هن شهر جو نالو ائمسٽرڊئم پئجي ويو.90 جزيرن، 1000 پلين تي ٻڌل هي مکيه واپاري، ثقافتي، تعليمي مرڪز ۽ نالي ماتر گاديءَ جو شهر دنيا جي مڙني شهرن کان مختلف ۽ عجيب آهي. ننڍيون ننڍيون نديون جن جو ڪو ڇيهه ئي ڪونهي ۽ انهن ندين کي خوبصورت مطابق سهڻين وڻندڙ پلين سان ڳنڍي سڄي شهر کي هڪ ڪيو ويو آهي. رڳو ڪئنال ئي ڪئنال ۽ پليون ئي پليون عجيب منطر پيش ڪري رهيون آهن. انهن ڪئنالن ۽ ندين ۾ هزارين ٻيڙيون جنهن ۾ لکن جي تعداد ۾ ٽوئرسٽ، ڇا ڏينهن ڇا رات هڪڙا پيا لهن ته ٻيا پيا چڙهن. اصل ميلو متو پيو آهي. ٻيڙيون اهڙيون خوبصورت جو بيٺو ڏس. ٻيڙين جا سئو قسم ننڍيون، وڏيون، هڪ ماڙ ٻه ماڙ ٽه ماڙ، هر ٻيڙي پنهنجي نمبر سان، ٻيڙي اسٽئنڊ جنهن کي چون جيٽي، تنهن تي اچي بيهي. ايترا ته پئسنجر جو ٻيڙيءَ تي ويهي انتظار هڪ منٽ به نه ڪرڻو پوي. ان جو سڀاڻي ٻن ڪلاڪن جو ٻيڙي ۾ سير ڪرڻ جو پروگرام هو. پر اهو پروگرام ڏينهن جو هو. سوچيم ته نائيٽ ڪلب ويندي ويندي رات جو ٻيڙيءَ ۾ گهمڻ جو مزرو وٺجي. هونئن به منهنجو ڪراچيءَ جو فليٽ سمنڊ جي ڪناري تي آهي. جڏهن به ڪراچيءَ ۾ رهون ته شام جو واڪ بيچ تي ڪريون. منهنجي بيڊ روم ۾ پلنگ اهڙي ترتيب سان رکيل آهي، جو بيڊ تان ويٺي ويٺي پيا سمنڊ ڏسون.
منهنجو ڳوٺ ته ڪچي ۾، يعني ٻيلن، درياهن ۽ هاڻ ڌاڙيلن جي منهن ۾ آهي. جڏهن ڌاڙيل فيڪٽر اڃا سنڌ ۾ ڪونه هو تڏهن ته راتين جون راتيون درياءَ بادشاهه ۾ گذرنديون هيون، ڪيترائي ٻار صرف درياءَ بادشاهه جي چڙهڻ وقت ڳوٺ ايندا هئا. خاص ڪري چانڊوڪين راتين ۾ ته وڏا هنگاما ٿيندا هئا. راڳ رنگ، رقص، کائڻ پيئڻ، هل هنگاما، عياشيون بدمعاشيون سڄي رات درياءَ جي سير ۾، صبح سوير سڀڪو پنهنجي ماڳ واپس ٿيندو هو. اهو سلسلو ڪيترائي سال هليو. پر هاڻ خيال ڪيم ته اهو رات جو ٻيڙين ۾ گهمڻ جو مزو هت ائميسٽر ڊئم ۾ وٺجي، سڀاڻي واري ٽڪيٽ ٽوئر ڪمپني وارن کي وٺڻي هئي. پر هينئر واري بوٽ جي ٽڪيٽ وٺي بوٽ ۾ چڙهي پيس. دنيا جي سڀني ملڪن ۾ جتي ٻيڙي ۾ گهمجي. ٻيڙي گهمائڻ وارا ئي هلائيندڙ ۽ گائيڊ ، سمجهائين به گهڻو ته کلائين به گهڻو. پر دنيا جي حسين ترين شهر وينس ۾ گائيڊن سان ڳائڻ وارا ۽ ڳائڻ واريون پڻ هونديون آهن.اهو توهان تي ڇڏيل آهي ته اهي پاڻ سان گڏ کڻو ٿا يا نه. پر هت ائمسٽرڊئم به ڪونه هو. رات جو ٻيڙين ۾ گهمندي ڦرندي ڏاڍو مزو آيو، پر سچ پڇو ته چانڊوڪي راتين ۾ ٻيڙي ۾ گهمڻ جو مزو جيڪو ٻني ۾ آهي سو سڄي دنيا ۾ ڪونهي. چئوطرف ٻيلو، وڏا گهاٽا وڻ، تيز وهندڙ درياءَ، سنڌو بادشاهه جيڪو رات جو وهڻ وقت ڏاڍو هل حشر ڪري، چوڏهين جي چنڊ جي روشنيءَ ۾ درياءَ سڄو سون ٿيو پوي. پنهنجون ديسي ٻيڙيون وڏا بتيلا، ڪٽارون جن جي هلائيندڙ کي چون ناکئا. جيڪي گهڻوڪري سگهڙ ۽ راڳي هوندا آهن. درياءَ جي وچ ۾ ڪو ٻيٽ ۽ ٻيٽاري ڏسي لهي پئجي. پوءِ اتي جو اتي ماريل ڏنڀريون، موراکا، ڪرڙا، پوپريون، ٿيريون، رڙا، سونهري ۽ پلا، تازا تازا رڇ سان جهليل تئي ۾ بنا سڻڀ جي ترجن. خود مڇيءَ ۾ سڻڀ ايترو ٿئي جو تئو يا تئي سڻڀ سان ٽمٽار ٿيو پوي. ٻيو سڄو رڌو پڪو پڻ مڇيءَ جي سڻڀ مان ٿئي.وري واريءَ ۾ پڪل پلي جو مزو ئي ٻيو آهي. ڪيترا سال اڳ هت درياءَ ۾ ٻلهڻيون به هونديون هيون. جيڪي جڏهن درياءَ ۾ ٽپ ڏينديون هيون ته ڏاڍيون پيون وڻنديون هيون. درياءَ جي چوطرف ٻٻرن جو ٻور ۽ ڦلين جي اهڙي وڻندڙ خوشبو ۽ مهڪ هوندي هئي جو ماڻهو مدهوش ٿيو وڃي. پر اڄ ٻلهڻيون ته ٺهيو پر ڪنهن ڪنهن سال درياءَ صفا سڪيو ڇٽ ٿيو وڃي. ٻورن وارا ٻٻر الحمدالله ٻيلي کاتي جي آفيسرن ۽ چونڊيل عيوضين جي مهربانين سان ڪراچيءَ گهمڻ ڦرڻ پهچيو وڃن.ڪراچيءَ ۾ ويچارا ڀلجيو وڃن ۽ وري ڪڏهن به واپس نه پهچن.