6
دنيا ۾ هي پهاڪو مشهور آهي ته جرمن ڪار ۽ جرمن زال توکي ڪڏهن به دوکو نه ڏيندي. سو سائين اسان کي ته جرمنيءَ جي ٻنهي نعمتن جي ڪابه ڄاڻ نه آهي. پر اهو پهاڪو ضرور ٻڌو اٿم. مونکي سڄي يورپ ۾ گهمندي جپاني گاڏيون چڱي تعداد ۾ نظر آيون. پر جرمنيءَ جي موٽروي تي جپاني گاڏيون نه هئڻ جي برابر نظر آيون. هر هنڌ جرمن گاڏيون خاص ڪري مرسڊيز، پاڪستان ۾ چند امير ماڻهن وٽ مرسڊيز ڪارون آهن. پر هتي ٽئڪسيون به گهڻو ڪري مرسڊيز هيون، جيڪي ٽئڪسي ۾ مزو نه پيون ڪن.
پاڪاستان ۾ پڻ هزارن جي تعداد ۾ ييلوڪيب ٽئڪيسون ڪارون گهرايون ويون هيون، انهن ۾ مرسڊيز ڪارون به شامل هيون. انهن مان ڪجهه ڪلفٽن جي آغا سپر مارڪيٽ ٻاهران مون به ڏٺيون هيون. اها ٻي ڳالهه هئي جو انهن ۾ ڪڏهن پئسنجر نه ويهاريو ويو. پوءِ ڪن ماڻهن جڏهن انهن ييلو مرسڊيز ٽيڪسين کي پرائيويٽ رنگ ڏياريو ته پوءِ اهي ساڳيون ڪارون وڻڻ لڳيون.
جرمني جي ٽئڪسي اسٽئنڊن تي جڏهن مرسڊيز ٽئڪسي ڪارون ڏٺيون سين ته اصل وڻن ئي نه پيون. اسان جي پهرئين منزل ڪولون جو شهر هو. جتي اسان کي لنچ ڪرڻي هئي. پر ويندي ويندي ڀرسان (Ruhr) روهر شهر پڻ ڏسندا وياسين. روهر شهر صرف جرمنيءَ ۾ نه پر سڄي يورپ ۾ وڏي ۾ وڏو صنعتي شهر آهي. شهر جي آدمشماري پنج لک آهي پر شهر ۾ ڏهه لک مزور ٻين شهرن کان اچي هتي مختلف ڪارخانن ۾ مزوري ڪن.
اسان ڪولون شهر ۾ داخل ٿي انهيءَ هوٽل ڏانهن وڃي رهيا هئاسون جتي اسان کي لنچ ڪرڻي هئي. جرمنيءَ جي روايتي لذيذ ماني کان سواءِ ٻين به ڪيترن ئي قسمن جا ائٽم هئا. آئون پاڪستان کان ٻاهر گهڻو ڪري ڪڪڙ يا مڇي کائيندو آهيان. ته جئين (Pork) پورڪ نه مٿي ۾ لڳي. لنڊن کانسواءِ ٻئي هنڌ مڊل ڪلاس هوٽلن وارا نگريزي ڪونه سمجهن. انهيءَ حد تائين جو اشارن سان ڪڪڙ جي سمجهاڻي سان گڏ ٻانگون به ڏيئي ڏيکارين. چئو کير ته ٽماٽو ڪيچ اپ کڻيو اچن. ۽ وري ٽماٽو ڪيچ اپ چيو ته پليٽون کڻيو اچن. اسان جو ڊرائيور انگريز ڪونه هو، ۽ انگريزي ٺپ ڪونه ڳالهائيندو هو. پر ٽپ يا ڪا فائدي واري ڳالهه انگريزي ڳالهائڻ ۾ محسوس ٿيندو هو ته هي انگريزي ڄاڻي ٿو. پر هروڀرو رت ٿو ڪري. جرمنيءَ ۾ مون محسوس ڪيو ته ماڻهو ٻي ٻولي کان هروڀرو ڌت ڪونه ٿا ڪن، جي ڪا ڳالهه سمجهن ٿا ته جواب به ڏين ٿا، ۽ شيءَ به آڻي ڏين ٿا پر ڳالهائڻ ۾ جرمن ڪجهه کهرو آهي. مون مانيءَ ۾ صرف ويجيٽيبل سوپ پيتو جيڪو ڏاڍو لذيذ ۽ سوادي هو. مصالحو به تيز پيل هئس. تيز مصالحا يورپ ۾ اٽلي ۽ آمريڪا جي رياست ڪئليفورنيا ۾ ماڻهو پاڪستان هندستان وانگر کائين.
جرمنيءَ ۾ کاڌا ڏاڍا مزيدار ٿين. اسان ماني کائي ڪولون شهر جي سير تي نڪري وياسين. ڪولون شهر ڪيميڪل انڊسٽريءَ جو مرڪز آهي. ڪولون ۾ روزاني سون، هزارن جي تعداد ۾ ريلون اچن. اسان ريلوي اسٽيشن پڻ ڏٺي. جنهن کان پوءِ شهر جي هڪ قديم چرچ ڏيکارڻ هليا. چرچ تمام وڏو ۽ خوبصورت هو. چرچ جي مرمت جو ڪم هلي رهيو هو. يورپ ٽوئرسٽ ڪمپني جي معرفت گهمڻ وڃو ته هر شهر ۾ توهان کي هڪ چرچ ضرور ڏيکاريندا، شايد ان جو سبب هو اهو ته ٽوئر گروپ ۾ هڪ ٻن کانسواءِ سڀ عيسائي هوندا هئا. ٻيو ته يورپ جا چرچ ڏاڍا خوبصورت ٺهيل آهن، انهن جي مرمت ۽ سار سنڀال ۾ به گهٽتائي نظر نه ايندي. پاڻ وٽ هندستان ۽ پاڪستان ۾ مسجدون ۽ مندر انهن کان به خوبصورت ٺهيل آهن. پر سارسنڀال ۽ مرمت نه هئڻ ڪري اهي اها پهرئين واري نواڻ برقرار رکي نه ٿا سگهن. يورپ ۾ ته جيئن پراڻي جڳهه يا پل تيئن ان کي ماڻهو ڏسڻ به تمام گهڻي تعداد ۾ اچن. انهيءَ جي سار سنڀال ۽ مرمت تي به وڌيڪ خرچ ۽ ڌيان ڏين. مون چرچ کي گهمندي اها ڳالهه تمام گهڻي محسوس ڪئي ته مرمت سان انهن جي ساڳوڻي حالت کي برقرار رکڻ ٿي چاهيائون. انهيءَ جو هڪ مزيدار مثال توهان کي ڏيان جنهن مان توهان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته هو پراڻين شين کي برقرار رکڻ لاءِ ڇا ڇا نٿا ڪن. چرچ جي چاڙهيءَ جي پٿر جو هڪ ٽڪرو ٽٽي پيو هو. پر هنن انهيءَ کي تبديل نٿي ڪرڻ چاهيو. انهيءَ ٽٽل ٽڪر ۾ سوراخ ڪري انهيءَ کي تبديل نٿي ڪرڻ چاهيو. انهيءَ ٽٽل ٽڪر ۾ سوراخ ڪري انهيءَ پٿر سان واپس جوڙي ڇڏيائون. مٿان وري لوهه جو پٽو لڳائي ڇڏيائون. جنهن وڌيڪ مضبوط ڪري ڇڏيو.
ڪوون کانپوءِ اسان جي ٻئي منزل بون شهر هو. جيڪو برلن کان پوءِ اتحادين جرمنيءَ جي گاديءَ جو هنڌ مقرر ڪيو. بون ڪولون کان 15 ميل پري آهي. مون جيڪي هيستائين يورپ ۾ ملڪ ڏٺا يعني انگلينڊ، بيلجم ، هالينڊ ۽ جرمني انهن ۾ مون کي جرمني خوبصورت ۽ امير لڳو. اڄ به يعني 1998ع اپريل ۾ جيڪا ورلڊ رپورٽ G.N.P آئي آهي. انهيءَ ۾ سڄي يورپ ۾ سئيزرلينڊ کان پوءِ ٻيو نمبر وڌيڪ امير ملڪ جرمنيءَ کي قرار ڏنو اٿن.
1- سئيزرلينڊ 36857
2- جرمني 25720
3- فرانس 23700
4- انگلينڊ 22768
5- اٽلي 19740
6- رشيا 3030
سئزرلينڊ ته هڪ ننڍو ملڪ آهي. پر يورپ جي وڏن مکيه ملڪن انگلينڊ، فرانس اٽلي ۽ جرمني G.N.P ۾ پهريون نمبر ورري به جرمني آهي. جرمني يورپ جو مکيه صنعتي ملڪ آهي. جيڪو نه صرف صنعتي پيداوار ۾ اڳتي آهي پر دنيا جا مکيه صنعتي ملڪ جيڪي صنعتي پيداوار سان گڏ هيوي صنعتي ٽيڪنالاجي وڪڻن ٿا، جرمني انهيءَ قطار ۾ اڳتي آهي. رستا چئوطرف حسين جبلن ساڻ، جيڪي وري انگورن جي باغن سان ڀريا پيا آهن. انهن مان گذرندا اسان بون شهر ڏانهن وڃي رهيا آهيون. سڄي ويسٽ يورپ ۾ ڪارن جون ڇتيون اهڙيون جو جڏهن چاهين ته بلڪل کولي ڇڏين جي ڦل نه ته به مٿان ڪافي حصو کلي وڃي. اهو انهيءَ جي ڪري جو جڏهن اس نڪري ته ماڻهو اس جو مزو وٺندا آهن ۽ چمڙي کي اس لڳي ته اها ٺيڪ ٿئي. يورپ جا ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن ڪاڙهو ڏسن. سو هر طريقي سان چاهيندا ته ڪار ۾ هلندي اُس جو مزو وٺندا وڃون.
بون 1949ع ۾ ويسٽ جرمني جي گاديءَ جو هنڌ مقرر ڪيو ويو، انهيءَ کان اڳي هڪ ننڍو شهر هو. جيڪو رائن نديءَ جي ڪناري تي قائم هو ۽ اڄ به آهي. پر هاڻي هڪ وڏو شهر جنهن ۾ يونيورسٽي به آهي ۽ آرٽ ميوزڪ جو وڏو سينٽر پڻ آهي. بون شهر جو اصل نالو (CASTRA BONNENSIRA) ڪاسٽرا بونينضيا هو. جنهن تي پهريائين عيسوي سن کان هڪ سال اڳ رومنس قبضو ڪيو. جيڪو ڪافي وقت جاري رهيو. بون شهر ۾ ميئر جي آفيس، سٽي حال ۽ ريلوي اسٽيشن ڏٺيون سون ۽ شهر جو چڪر پڻ لڳايوسون. ماڻهو تمام سهڻا هئا. خاص ڪري عورتون، جن ميڪ اپ به گهٽ ٿي ڪيو. بازارن ۾ جام فروٽ رکيا هئا. گهڻو ڪري سڀ پنهنجي ملڪ جهڙا سواءِ رس ڀيريءَ ۽ ٽري جي، ڀاڄيون به سڀ پنهنجي ملڪ جهڙيون هيون سواءِ هيڊي ٽماٽي جي، پر سائيز ڀاڄين ۽ فروٽ جي وڏي هئي. هلندي هڪ قبرستان به ڏٺوسين. ڪنهن سهڻي باغ کان به خوبصورت، جنهن ۾ سوين قسمن جا وڻ ۽ گل هئا. شهر ۾ پئٽرول پمپ هنن ڪمپنين جا نظر آيا. SHELL ۽ DEA FIN BP. هت جڳهيون ڪشاديون ۽ خوبصورت هيون.
جرمنيءَ جي ڌرتيءَ تي جت دنيا جا عظيم مفڪر پيدا ٿيا اتي هٽلر جهڙو ماڻهو به پيدا ٿيو. جنهن سڄي دنيا کي ناچ نچائي ڇڏيو. هٽلر جي خلاف ۽ فائدي ۾ ڪيئي ڪتاب لکجي چڪا آهن. سو انهيءَ جي توهان کي سڄي ڄاڻ هوندي پر هتي آئون صرف هڪ مزيدار رپورٽ جو ذڪر ٿو ڪريان. جيڪا هن متعلق شايع ٿي. جڏهن ٻي عالمي جنگ پئي لڳي تڏهن آمريڪا وارن هن جي شخصيت کي سائينٽيفڪ انداز ۾ سمجهڻ لاءِ هن جي شخصيت ۽ نفسيات ڪهڙي آهي ۽ هي اڳتي ڇا ڪندو ۽ هن جو يعني هٽلر جو آخري انجام ڇا ٿيندو. مشهور پروفيسرن جي هڪ ٽيم ٺاهي، انهيءَ ٽيم جو سربراهه هو، ماهر نفسيات ڊاڪٽر وليم لينگر، ڊاڪٽر کي جڏهن ڪم سونپيو ويو تڏهن هو ڏاڍو خوش هو پر جيئن هو ڪم کي اڳتي کڻندو ويو ته حيران ٿيندو ويو. انهيءَ ڪم ۾ هٽلر جا ڪيئي روپ ۽ چهرا نظر آيا. پر هر روپ ۽ چهرو هڪ ٻئي کان مختلف هو. هٽلر هڪ نه پر گهڻن دماغن ۽ ذهنن جو نالو هو. هٽلر هڪ نه پر سوَن شخصيتن جو مجموعو هو. جنهن پروفيسر وليم کي منجهائي، جنجهوڙي ۽ پريشان ڪري ڇڏيو. مثال اهو انسان جنهن جي حڪم تي لکين ماڻهو مارجي ويندا هئا.سو سندس بياليل ٻلي جي مرڻ تي اوڇنگارون ڏيئي روئي ٿو.
هٽلر جي شخصيت کي پروڙڻ ۽ پرکڻ لاءِ انهيءُ ٽيم هزارين فائيل کڻي ٺاهيا. جنهن ۾ ننڍي هوندي کان وٺي برلن ۾ ڪرسيءَ تي ويهي چانسلر جي حيثيت سان حڪم هلائڻ تائين. ان ۾ سندس خط اخباري بيان، پريس نوٽ، انٽرويوز، حڪم، ريڊيو تان سندس تقريرن جا ٽيپ، زبان مان نڪتل لفظن جا فائيل جنهن ۾ پيار، ڪاوڙ، گاريون، ڀوڳ چرچا، سون مردن ۽ عورتن جا انٽرويو جيڪي روبرو ساڻس مليا، سندس ۽ سندس خاندان جا فوٽا، پسنديده ڪتاب، رسالا، اخبارون، کاڌا پيتا، ڪهڙا ڪپڙا پائيندو هو. ڪافي عورتن کان پوليس جي روبرو بيان ورتا ويا ته اسان جا هٽلر سان جنسي تعلقات، ڪهڙي وقت ڪيئن ۽ ڪيترا دفعا ساڻن هم بستر ٿيندو هو.ملطب ته آمريڪن هن تي رپورٽ ٺاهڻ ۾ ڪابه ڪسر ڪانه ڇڏي. ۽ هي ان وقت سخت پريشان ٿيا جڏهن آمريڪن C.I.A هي رپورٽ ڏني ته هٽلر هڪ سال اڳ اتحادين جي ليڊرن ۽ فوجن جنرلن تي اهڙي رپورٽ جيڪا هنن پئي ٺاهي. تنهنجو پاڻ خود حڪم ڏنو هئائين ۽ اها رپورٽ هڪ سال اڳ جرمنس خفيه ايجنسين تيار ڪري هٽلر کي ڏني هئي. نيٺ هزارين صفحن تي مشتمل رپورٽ آمريڪا گورنمينٽ کي انهن ماهرن ٺاهي ڏني سا آمريڪا وارن ٻين اتحادي ملڪن جي سربراهن کي به ڏني. ان جي بنياد تي اتحادين سڄي دنيا ۾ هٽلر جي خلاف خوب پروپئگنڊا ڪئي. اها رپورٽ پوءِ شايع به ٿي. نه صرف آمريڪا وارن جي هٽلر جي تيار ڪيل رپورٽ پڻ اخبارن، رسالن، ۽ ڪتابي صورت ۾ شايع ٿي. جرمنيءَ جي تيار ڪيل اها رپورٽ سياسي نوعيت جي هئي. پر هٽلر جي خلاف جيڪا رپورٽ ٺاهي ويئي هئي اها تمام ڪريل ۽ گهٽيا هئي. جنهن کي پڙهي ته سگهجي ٿو پر لکي نه ٿو سگهجي. ان رپورٽ جي فقظ هڪ سٽ آئون هت لکان ٿو. ان مان توهان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته انهيءَ رپورٽ ۾ هٽلر خلاف ڇا ڇا نه لکيو ويو هوندو. ”هو اگهاڙو ٿي نوجوان ڇوڪرين کي اگهاڙو ڪري پوءِ حڪم ڪندو هو ته منهنجي مٿي تي ويهي پيشاب ڪريو. يا هو وات ڦاڙي ويهندو هو ۽ ڇوڪريون سندس وات ۾ پيشاب ڪنديون هيون.“
تازو هينئر آمريڪا وارن فيڊرل ڪاسترو جو هڪ انٽرويو شايع ڪيو آهي. ( جنهن جي ڪيوبا وارن ترديد ڪئي آهي.) جنهن ۾ اهو ٻڌايو ويو آهي ته فيڊرل ڪاسترو ڇوڪري بازي ڪندو آهي. سو اهڙا گندا ليک پنهنجي سياسي مخالفت لاءِ لکڻ آمريڪن ۽ يورپين لاءِ ڪا نئين ڳالهه ڪانهي.
هٽلر ڪهڙو به خراب هو، پر سڄي جرمن قوم هن سان گڏ هئي. هن دنيا ۾ جرمن قوم جي بالادستي قائم ڪئي. انهيءَ کان اڳ يورپي قومن سڄي دنيا خاص ڪري ايشيا ۽ آفريڪا کي غلام بنائي رکيو ويو. چوندا آهن ته (No Risk, No Gain) سو هن به Risk کنيو ۽ داءُ لڳايو پر ڪامياب نه ٿيو، عالمي تجزئي نگار چون ٿا ته انهيءَ دوران آمريڪا ۽ جرمني ائٽم بم جي تجربي تي ڪم ڪري رهيا هئا ۽ انهيءَ تجربي ۾ آمريڪا اڳ ٿي ويو، نه ته جرمن ڪڏهن به هار نه کائي ها.
سنڌيءَ ۾ هڪ چوڻي آهي ته ”لڳي ته لک هزار، ٽٽي ته ٽڪو نه ڪري.“ سو هٽلر ۽ صدام حسين سان به ائين ٿيو. ٻنهي رسڪ کنيو پنهنجي قوم لاءِ، انهيءَ کان اڳ جو اسان بون کي ڇڏي پنهجي رات رهڻ واري جڳهه ڏانهن هلون، توهان کي بون جي باري ۾ ٻه اهم ڳالهيون ٻڌايان جيڪي ٻڌائڻ وسري ويون. هڪ ته جرمني جو شهره آفاق جو موسيقار Ludwing-Van- Beethoven بيٿوون هت پيدا ٿيو. جنهن کي مغربي دنيا جو اڄ جو عظيم موسيقار مڃيو وڃي ٿو. جنهن جا گيت اڄ به ڪروڙين انسان جي دلين ۾ گونجي رهيا آهن. هي عظيم فنڪار 16 ڊسمبر 1770ع ۾ بون شهر ۾ پيدا ٿيو. هنجي جاءِ پيدائش اڄ جرمنيءَ جي قومي يادگار آهي. هن جي متعلق اتي توهان کي گهڻو ڪجهه ملندو. ان قومي يادگار ۾ روزانه نه رڳو جرمني پر سڄي دنيا جا سياح اچن ٿا. ٻئي شخصيت آهي ڊاڪٽر اينميري شمل جي، جنهن جو گهر پڻ بون ۾ آهي. ڊاڪٽر اينميري شمل کي جرمنيءَ کان وڌيڪ ماڻهو پاڪستان ۾ سڃاڻن، جنهن اردو ۽ اقبال سان گڏ، سنڌ ۽ سنڌي لطيف ۽ سنڌي گرامر تي گهڻو ڪجهه لکيو آهي. هن سنڌي ادب جو ڪافي مواد جرمنيءَ ۾ پڻ ترجمو ڪيو آهي. جرمنيءَ وڃجي ۽ هن سنڌ دوست جو هتي ذڪر نه ڪرڻ وڏي بي واجبي ٿيندي. اسان بون کي آخري سلام ڪري پنهنجي رات جي رهائش جي جڳهه ڪوبلنز (Coblenz) وڃي رهياسين. هي هوٽل مٿي هڪ پهاڙي تي هئي. شهر جو نظارو هيٺ ڏاڍو وڻندڙ هو. صبح سوير تيار ٿي رائن ندي ۾ بوٽ جي سفر لاءِ روانا ٿياسين. پهاڙي علائقو گهمندڙ ڦرندڙ رستا، سرسبز ڌرتي تي هڪ ڀڳل اسٽيچو ڏيکاريائون، جيڪو جنگ دوران ڪنهن آمريڪن پائليٽ ڀڳو هو. اسان جي بس پهچڻ کان اڳ اسان جي بوٽ ٺهي جڙي اسان جي انتظار ۾ بيٺي هئي. بوٽ تمام وڏي هئي اسان ٿورا هئاسين. الائي ڇو هنن هي وڏي بوٽ اسان لاءِ ڪرائي تي ڪئي. بوٽ ۾ ڪجهه ڪمرا به هئا جيڪي تمام سهڻي نموني سان ڊيڪوريٽ ڪيل هئا. انهن ڪمرن اندر ويهڻ سان ٻاهر جو نظارو اڃان به وڌيڪ خوبصورت ٿي نظر آيو. اسان جي گائيڊ اسان کي هر شيءَ جڳهه ۽ ماڳ بابت هر ڳالهه ٻڌائيندي ويئي. هر هنڌ مائيڪ لڳل هو. توهان ڪٿي به بوٽ ۾ هجو، ننڍڙن اسپيڪرن سان توهان سڄي ڪمينٽري ٻڌاندا وڃو.
يورپ ۾ سير ڪجي ته ٻن ٽن ڏينهن لاءِ بوٽ ٽوئر ۾ ضرور گهمجي. جيڪو سڄي يورپ ۾ توهان کي هر ملڪ جي وڏي شهر ۾ ملندو. انهيءَ ٽوئر ۾ رش ته ٿئي پر بوٽ ٽوئر ٽڪيٽ ۽ جڳهه مليو وڃي.
رائن ندي ڏاڍي تيزي سان وهي رهي هئي ۽ اسان جي بوٽ پڻ تيزي سان هلي رهي هئي. ندي جي پاسن کان ڪافي ننڍا ڳوٺ هئا. نديءَ جي ڀرسان مٿي پهاڙين تي خوبصورت ننڍا ننڍا وڏا محل جام ٺهيل هئا. هر محل بابت اسان جي گائيڊ اسان کي سمجهائيندي ويئي ته هي فلاڻي بادشاهه ٺهرايو ۽ هي فلاڻي شزاديءَ ٺهرايو.اسان هڪ فرمانبردار شاگرد وانگر سندس اها تقرير ٻڌندا رهياسين. ٻن ڪلاڪن جو هي سفر مونکي شايد سڄي زندگي نه وسري. انهيءَ کان به وڌيڪ خوبصورت جڳهيون سنڌ اندر آهن پر سان انهن کي ٺاهي ته ٺهيو پر انهن کي سنڀالي به نه سگهيا آهيون. اخبار ۾ پيا پڙهون ته بڊي جبل تي ڏهه ڪروڙ خرچ ٿيا. گورک تي پنج ڪروڙ خرچ ٿيا. اسان وٽ جيڪي پهرئين جڳهيون ٺهيل آهن. تنهن جي خبر چار لهون مثال ڪينجهر ڍنڍ آهي جنهن تي هر آچر ۽ موڪل واري ڏينهن پنجويهه هزارن کان به مٿي ڪڏهن ته پنجاهه هزار ٽوئرسٽ به اچن ٿا. توهان پهرئين جت خلق خدا جي پهچي چڪي آهي. ماڻهو شوق سان اچن ٿا انهن جڳهين کي آباد ڪريو پوءِ ويهي نوان تجربا ڪريو. اهي به اسان جون پنهنجون جڳهيون آهن. ڪينجهر تي ٿوري توجهه ڏجي ۽ پرائيويٽ سيڪٽر کي همٿائجي ۽ لا ۽ آرڊر قائم ڪجي. ماڻهن کي ڊپ لهي ته ڪينجهر جهڙي ٽوئرسٽ پليس سڄي سنڌ ته ڇا پر سڄي پاڪستان ۾ ڪونهي. ماڻهو اچي چڪا آهن فقط انهن کي سهوليت ڏيڻي آهي. جيڪا پرائيويٽ سيڪٽر کي همٿائڻ سان مهيا ڪري سگهجي ٿي. يورپ ۽ آمريڪا جا ملڪ ته اڄڪلهه ڪمائين ئي ٽوئر سٽ انڊسٽري مان ٿا.
اسان جي ٽوئر ڪمپني واري بس پري کان نظر اچي رهي آهي. اسان شپ مان لهي وڃي بس ۾ ويٺاسين. سڄي ٽوئر ۾ ٽوئر وارن جواهڙو ته سهڻو بندوبست ڪيل هو جو ڪيئي دفعا ٽوئر ۾ گهمڻ وياسين يا پروگرام اڳواٽ تيار هو.
اسان جي بس هڪ طرف وڏا جبل ته ٻئي طرف هيٺ رات ويليءَ جي وچ ۾ ٺهيل ڊبل ٽريڪ روڊ تي هميشه جي اسپيڊ ۾ وڃي رهي آهي. يورپ يا آمريڪا ۾ فري وي ۽ موٽروي جو اهڙو ڄار وڇايل آهي جو هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ ڏانهن ويندي ٽائيم تمام گهٽ لڳي.
جيئن پاڻ ڪراچيءَ کان حيدرآباد وايا ٺٽو اچون ته ڪيترن شهرن مان گذرڻو پوي. رستن جي وچ تي ماڻهو بيٺا ڪچهريون ڪندا، بس ڪار يا ڪنهن ٻئي سواري ڏانهن ڪو به توجهه ڪونه ڏيندا. توهان بيٺا ڪار، بس جون سيٽيون وڄايو پر ٻيو مڙئي ٿيو خير. شهرن ۽ ڳوٺن ۾ بيٺل جانور ۽ اسپيڊ بريڪر جدا، رستن جي حالت زبون. يورپ ۽ آمريڪا ۾ ائين نه آهي رستن تي هلندي مزو پيو اچي. ون وي رستا، رستن جي وچ ۾ گل ۽ پاسن کان وڻ، چئوطرف ساوڪ ئي ساوڪ رستن تي نه ماڻهو نه جانور. ڏهن پندرهن ميلن کان پوءِ سهڻيون هوٽلون جتي هر شيءَ ملي، بسون، ڪارون اهڙيون سهڻيون ۽ آرامده جو ماڻهو ٿڪجي ئي نه. يورپ ۽ آمريڪا ته پري ٿيا پر سنڌ جي مقابلي ۾ پنجاب جا رستا به تمام سٺا ۽ سهڻا آهن.ڪٿي به توهان کي اسپيڊ بريڪر نظر نه ايندا. اسلام آباد لاهور موٽروي يا اسلام آباد جا رستا ته بلڪل يورپ جهڙا آهن. اسلام آباد ۽ لاهور موٽروي تي پوليس کي نيون وڏيون ڪارون مليل آهن ۽ انهيءَ پوليس کي سکيا پڻ ٻاهرين ملڪن ۾ ڏني وئي آهي.
اسان ٻنپهرن جو لنچ رائن نديءَ جي ڪناري تي هوٽل مونٽنگ ۾ ڪئي. مون ٽوئر دوران ڏٺو ته ٽوئر گروپ جو چوٿون حصو گهڻو ڪري لنچ ڪونه ڪندو هو ۽ جيڪي لنچ ڪندا هئا سي به ايترو کاڌو وٺندا هئا جو بچي ڪجهه به نه. ٻيو هزارن ميلن جي هن سفر ۾ ڏٺم ته ڪنهن به پئسنجر ايئن ڪونه چيو ته بس بيهايو ته آئون باٿ روم ٿو وڃان. ماڻهو ماحول مطابق هر رنگ ۾ رنگجيو وڃي. مون به دستور مطابق لنچ ۾ صرف ڀاڄين جو سوپ ۽ هڪ پيپسي ورتي. لنچ ٽائيم تي به ٿورو واٽ تي بيهبو هو. يعني ٽيهن کان چاليهه منٽ، بس پوري ٽائيم تي نڪتي هئي. ٽائيم اڳ ۾ ئي ٻڌائي ڇڏيندا هئا. جنهنڪري ٽوئرسٽ ٻه ٽي منٽ اڳ پهچي ويندا هئا. جي ٽائيم هوندو هو ته ٻاهر پيا سگريٽ پيئندا ۽ گپ شپ ڪندا، ڇو ته بس ۾ سگريٽ پيئڻ جي اجازت نه هئي. ۽ پڻ ٻارهن سالن کان ننڍي عمر جي ٻارن کي ٽوئر ۾ شامل ٿيڻ جي اجازت نه هوندي آهي.ڇو ته ننڍا ٻار روئندا تنهن ڪري گهڻو سڄو ٽوئر گروپ ڇو پريشان ٿئي. مون ٽوئر ۾ ڏٺو ته بس جا ڊرائيور گهڻوڪري سڀ سگريٽ پيئندا هئا. پر بس اندر بلڪل نه. اسان هاڻي رائن ويلي ڇڏي جرمنيءَ جي مشهور بليڪ فريسٽ مان وڃي رهيا آهيون. ۽ شديد برسات پئي رهي آهي. پر اسان جي بس انهيءَ اسپيڊ سان وڃي رهي هئي. جيئن دستور مطابق هلندي آهي. بس ۾ فون لڳل آهي پر ان جو استعمال اهڙي نموني ڪندا آهن جو ان سان بلڪل ڊسٽرب ڪونه ٿيون. فون جي رستي ٽوئر گائيڊ پنهنجي هيڊ آفيس سان هميشه رابطي ۾ هوندا هئا. گهڻوڪري فون ان وقت ڪندا هئا جيڏي مهل بس بيٺل هوندي هئي، ۽ مسافر ٻاهر ماني لاءِ يا گهمڻ ڦرڻ ۾ مصروف هوندا هئا. اسان کي اسان جي گائيڊ ٻڌايو ته پاڻ رات جو جرمنيءَ جي شهر ٽريئر (Trier) ۾ رهنداسين. پر اوڏانهن ويندڙ رستو برسات سبب، ٽريفڪ جي رش سبب يا ٻئي ڪنهن سبب ڪري هيڊ آفيس فون ڪري چيو آهي ته تبديل ڪري ٻئي رستي ذريعي ٽريئر ڏانهن وڃو. سو ڪا ڳالهه ڪانهي صرف هڪ ڪلاڪ وڌيڪ لڳندو ۽ وڏن پهاڙن رستن تان پڻ گذرڻو پوندو. مون ڏٺو ته جيڪي سياح ٿوري ٿوري ڳالهه تي رڳو (Nice Nice) پيا ڪندا هئا. سي بلڪل چپ ٿي ويا ۽ آهستي آهستي هڪٻئي سان سس پس ڪرڻ لڳا. مون ڏٺو آهي ته يورپ ۽ آمريڪا جا هي ماڻهو جيڪي قانون جي حڪمراني (Rule of law) واري حڪومت ۽ ماحول جي تحفظ ۾ پليا آهن. سي ٿوري ڳالهه تي ڏاڍا پريشان ۽ حيران ٿيندا آهن. کين سنڌ جي ٿاڻن ۽ وڏيرن جي ڪرتوتن جي جيڪر خبرون ٻڌائجن ته شايد هي اعتبار ئي نه ڪن. برسات گهٽجي وئي آهي. ڪي قدر آسمان به صفا ٿي ويو آهي ۽ آسمان ۾ انڊلٺون جهرمر لاهيو بيٺيون آهن. اسان وڏين پهاڙين تان هيٺ لهي رهيا آهيون. جبلن تان پاڻيءَ جا هي وهڪرا ننڍن ڪئنالن ۽ شاخن وانگر هيٺ تيزيءَ سان وهي رهيا آهن. وڻن ۽ ساوڪ مان شفاف پاڻي چوٽيءَ تائين نظر اچي رهيو آهي. اهڙا نظارا يورپ ۾ عام ڳالهه آهي. اسان اڄ ٿورو دير سان پنهنجي منزل يعني ٽريئر پهتاسين. هوٽل (Berg) ۾ رهياسين. هوٽل شهر کان ٿورو پرڀرو هئي. برسات پڻ پئجي رهي هئي. تنهن ڪري ڪيڏانهن ٻاهر نڪري نه سگهياسين. ماني کائي هوٽل ۾ پيل هڪ رسالي کي ڏٺم. رسالو ٽن ٻولين ۾ هو. ٻن جي ته خبر ڪونه هئي پر ٽئين انگريزي هئي. هي بائيبل هو. يورپ ۾ هاڻ سڀني وڏين هوٽلن ۾ بائيبل ضرور رکن. جيئن پاڻ وٽ وڏين هوٽلن ۾ قرآن شريف رکن. جرمن ٻولي پڙهڻ جي ڪوشش ڪيم. پر ڪابه ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. دنيا ۾ پهريون دفعو ”شاهه جو رسالو“ جرمني زبان ۾ ڇپيو. جيڪو ڊاڪٽر ٽرمپ ترتيب ۽ ترجمو ڪيو. جرمن ٻولي جرمني ملڪ جي قومي ۽ سرڪاري ٻولي آهي. پر آسٽريليا جي به قومي ۽ سرڪاري ٻولي جرمني آهي. انهيءَ کان سواءِ سوئيزرلينڊ جون چار قومي ٻوليون آهن. جن ۾ هڪ جرمني پڻ آهي. 1- جرمني 2- فرينچ 3- اٽالين 4-روهين. جرمن زبان انڊو يورپين جي فئملي مان هڪ ٻولي آهي. جهن ۾ ٻيون هي ٻوليون آهن.
1-Nethelandic 2- Afrikaans 3-English 4-Frisiian5- Scandinavian
جرمن چون ٿا ته دنيا ۾ پهريون نمبر ٻولي چائيني 2- انگلش 3- هندي 4- عربي 5- روسي 6- جرمني زبان دنيا ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. پوءِ صحيح يا غلط سان خبر خدا کي.
اڄ ڪمري ۾ گهنٽي وڄڻ کان اڳ سار ٿي. ڇو ته ستو به سوير هوس. هوٽل جي ڪمري جي بالڪونيءَ مان ٻاهر نڪري اچي بيٺس. تقريبن اٺ بسون ٻيون به ٽوئرسٽن جون بيٺيون هيون. جن ۾ ڪي اسٽارٽ به هيون. ٻاهر پکي گهمي ڦري رهيا هئا جهڙا سنڌ ۾ ٿين. سنڌ ۾ به وري ٿر ۾ ڪانگ وڏو ٿئي. جرمني ۽ بيلجم ۾ رات جو پوليس کي گهوڙن تي گشت ڪندي ڏٺم. لنڊن ۾ ته پوليس کلئي عام هٿيار به نه کڻي. هيٺ مانيءَ تي اڄ به رش هئي. پر مانيءَ جي ڪابه کوٽ ڪٿي به محسوس نه ڪئي سين. پيا کائو. اڄ ٽريئر شهر جو مختصر سٺو ٽوئر هو. پوءِ اڳتي لگزمبرگ ڏانهن وڃڻو هو. ٽريئر شهر دنيا جي عظيم انسان ۽ مفڪر ڪارل مارڪس جي جاءِ پيدائش آهي.
هن جي جاءِ پيدائش وارو گهر به ڏسڻو هو. ٽوئر وارن ٽريئر ۾ هڪ پارڪ سامهون اسان کي لاهي ٻڌايو ته ٻن ڪلاڪن کان پوءِ اسان توهان کي هتان ئي اچي کڻنداسين. سامهون بئنچون پيون آهن. تن تي ڪافي عورتون ويٺيون آهن. پر انگريزيءَ ۾ پيون ڳالهائين شايد ٽوئرسٽ آهن. سپاهي بيٺو هو تنهن کان پڇيو ته باٿ روم ڪٿي آهي. همراهه کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. ڀر ۾ بيٺل عورت اسان کي ٻڌايو ته سامهون گهٽي ۾ باٿ روم آهي. هتي جا پبلڪ باٿ روم به عجيب ٿين. ايڏا صاف سٿرا سهڻا جن ۾ گهڙڻ شرط خوشبوءَ پئي اچي. ٻاهر نڪرڻ تي دل نه ٿئي. گهڻو ڪري اندر باٿ رومن کي عورتون هلائين. ايڪڙ ٻيڪڙ ڪٿي ڪٿي ڪا پوڙهي عورت نه ته نوجوان حسين عورتون توهان کي اندر گهڙڻ تي توهانجو کلي آڌرڀاءُ ڪنديون. سڪن اڇلائڻ لاءِ هڪ ٿالهي رکي هوندي.جنهن ۾ جيترو چاهيو اوتري رقم وجهي ڇڏيو. جي سواءِ رقم وجهڻ جي آهستي ڪري هليا وڃو تڏهن به مڙيئي خير. ڪن باٿ رومن تي اگهه به لکيا پيا هوندا آهن. ۽ هالينڊ جي پبلڪ باٿ رومن ۽ ريلوي اندر باٿ رومن ۾ پئسا اڳواٽ وٺن. ٽواليٽ ۾ وڃڻ، صابڻ وٺڻ، ٽوال وٺڻ ۽ وهنجڻ لاءِ عليحده عليحده اگهه آهن. اسان به باٿ روم مان فارغ ٿي گهمندا ڦرندا اچي هڪ کليل ڪيفي ڀيڙا ٿياسين. مون هڪ جرمن جي مخصوص ٺهيل پئسٽري ۽ هڪ ڪافي جو آرڊر ڏنو. يورپ ۾ هر ملڪ جي مخصوص کاڌي پيتي جي ڊش ضرور ٿئي، جيڪا ڏاڍي لذيذ هوندي آهي. پاڻ وٽ سنڌ ۾ ڪنهن زماني ۾ هر شهر جي مخصوص سوکڙي ۽ مخصوص کائڻ پيئڻ جي ڪا شيءَ هوندي هئي. جيڪا سنڌ جا ماڻهو هڪ ٻئي ڏانهن سوکڙي طور موڪليندا هئا. يا پاڻ هڪ ٻئي وٽ ايندا، ويندا هئا ته به ضرور ڪا مخصوص شيءَ پاڻ سان کڻي ويندا هئا. جنهن ۾ خاص ڪري دڙي جي پلنگ ٽوڙ مٺائي، ٺٽي جي جليبي ۽ رٻڙي، شڪارپور جي مٺائي، پاپڙ، آچار، آئيس ڪريم ۽ لمليٽ، لاڙڪاڻي جون لونگيون، ٽوپيون ۽ آئس ڪريم، سجاول جي راجه مٺائي، نصرپور جا کير پڙا ۽ کيس، مٽياري جو مائو ۽ اجرڪ، جنگ شاهي جي بالو شاهي، هالن جو جنڊي جو ڪم، کاڌي ۽ سوسي، ٽنڊي محمد خان جون اجرڪون، ٿر جاپڙا، گنج، ٻانڌڻيون، رليون، کورواهه جون کٽون، ٻني جو زريءَ جو ڪم جيڪو اڄ به ڏاڍي نفاست سان ٿئي ٿو ۽ سڄي سنڌ جا خاندان زريءَ جو ڪم ٻني مان ڪرائين، ٺٽي ۾ پڻ خاص ڪري سومرا اهو ڪم ڏاڍي سهڻي انداز ۽ نفاست سان ڪن. اسان به جرمنيءَ جون هي وڻندڙ پئسٽريز ۽ ڪافي پي فورٽ بازارن، دڪانن، مني سپر مارڪيٽن جا چڪر هڻندا اچي انهيءَ جڳهه ڀيڙا ٿياسين جت ٽوئر وارن چيو هو.
اسان جي بس اڳواٽ بيٺي هئي. اسان سڀ بس ۾ ويٺاسين، اسان جو ٽريئر ۾ آخري پروگرام يعني ڪارل مارڪس واري گهر جو سير هو، جيڪو اڄڪلهه ميوزم پڻ آهي. ڪارل مارڪس جي پيدائش جي جڳهه ٽن ماڙن جي هئي. جيڪا سٺي نموني سنڀاليل هئي. جنهن اندر هڪ پارڪ پڻ هو. هي جڳهه اهڙي ٿي لڳي جهڙيون سنڌ جي ٺٽي شهر ۾ موجود پراڻيون جڳهيون آهن. پر لاڙَ جو ۽ سينٽرل يورپ جو ڇا جوڙ. جڳهه اندر هڪ به سياح نه هو. نيٺ اندر داخل ٿيڻ واري جڳهه يا رسيپشن ڊيسڪ تي ٻه ماڻهو ويٺا هئا. جن اسان کي هيٺ مٿي چڱي طرح گهمايو ۽ مٿئين ماڙ تي هڪ ننڍي هال ۾ هڪ ٻيو ماڻهو به هو، جنهن پڻ سلائيڊن سان اسان کي ڪافي معلومات ڏني. اسان ڪئميرا سان فلمون پڻ ڪڍيون.