مقدمو : (مانجو ڪوهستان)
لمحي لاءِ ته آئون پاڻ به ڌڏي ويس پر ٻَلاتو (طاقتور) لطيف رح اڳيتا (اڳيان) ڦري آيو.
ڇَپَرُ ۽ ڇَمَرُ ڀانيان، ڪانڀو ۽ ڪارو،
پَٻُ وجهنديس پُٺِ تي، صُبح سَوارو
وڃڻ مون وارو، ڪِينَ وهنديس وِچَ ۾.
اها همٿ ۽ هڪل ته ٿي سگهاري ۽ ٻلوان لطيف رح جي. آئون اَپهُچُ ڳُوڀُ ڪريان پنهنجي، ’جنهن جي هَٿُ نه ساٿُ‘
اُڳرڻ ۽ اُلارون ڪرڻ رهيا پنهنجي ماڳُ، هَٿَ ٻڌڻ سان به ڪِين (ڪجهه) ملي ته لک کٽيم،
آڏَ تِرِ ڇا آهَڙا، ڏاڪا ڏونگر کي،
هو جي وَرَ وِندُر جا، ماريندا مون کي،
هاڙهو هيڻيءَ کي، لنگهائج لطيف چئي.
اها ٿي ڳالهه اَڳُتُ (اڳتي) وڌڻ جي ۽ لطيف سائين کي پنهنجي ۽ لفظن جي وچ ۾ آڻي ڪجهه لکان ته لکان، نه ته لفظ وڏا استاد آهن. ڪڏهن به کٿا بي بنجڻ نه چاهيندا آهن. کٿا بي ليکڪ کي ئي بنجڻو پوندو آهي (کلي يا روئي).
ٿي سگهي ٿو ته زماني ۾ ڪو لفظن جو استاد بنيو هجي ۽ ڏنڊي جي زور تي لفظن کي مڃائي پنهنجي مرضيءَ سان هلايو هجي. باقي مون موٿاڄ (محتاج/ معذور) اڳيان لفظ هميشه استاد. ۽ آئون سدائين کٿابي رهي آهيان. جيڏانهن وڻين تيڏانهن وارين. ڪوشش ڪندي آهيان/ ٻاڏائيندي آهيان ته، ”آئون وريو نه ٿي وران، جيئن وران تيئن واريو ڙي يار.“ پر ائين ٿيندو ڪونهي، کٿابيءَ جي چوڻ تي استاد جو ورڻ سندس نيم (عادت) جي خلاف هوندو آهي. ائين آئون هميشه سندن وس، واڳ سدائين انهن هٿ!
اهڙي اَپُهچائي واري آڍاڍمر ماحول ۾ لطيف سرڪار جون همٿون ساڻ آهن ته نڪو لهر نڪو لوڏو.
وَرَ وَراڪا وِچَ ۾ ، لکين آڏا لَڪَ،
هو جي آڏا حق، سي ڪندا ڪَوههُ ڪُٺيءَ کي.
لکڻو اٿم، مانجو ڪوهستان. مهربان، مشفق، ڍاول ۽ شاهوڪار ڪوهستان، جنهن لاءِ قلم کي به مهربان، مشفق، ڍاول ۽ شاهوڪار ٿيڻو پوندو.
لفظن کي به ٻُچُڪَاري، چُٻُڪَاري (ٻارن وانگي) تَاتَاري (خوشامد ڪري) ڌُتاري وارڻو پوندو جيڪي ذهن تي اچي مِچِڪا ڏئي، ٽمڪي، لِمِڪا ڪري، اچي تِرڪي ڀڳا ٿا وڃن. وري لفظن کي به سُڌا تورو ٿي ساٿ ڏيڻ گهرجي. پرجي ڏنگا ۽ ڪُڌا تورا به ٿيا ته، ”سانگي سکيا هون اسان جي اوٽ الله تي.“
شروعات لطيف رح جي بيت سان ڪندي برڪت ۽ ڀاڳڀري ڀائينديس.
ڇَپَر ۽ ڇَمَرَ، ٿا لڳههُ لڳن پاڻ ۾،
ڏاڍا ڏونگر ڪَرَڪَرا، وَيڌُ ونگايون وَرَ،
آئون پيادي پَٽِئين، نماڻي نِڌر
سوڙهي جِتِ سَڳَر، اُتِ ٻاتاڙيءَ ٻيلي ٿيئين.
ڪوهستان، جيڪو خزانن مان پِنبِڻِيڪَر، (تارون تار) ڌن مان ٻُچُڪيل (تمام گهڻو ڀريل) تنهن کي آئون سُڃيو، سکڻو، ڏکيو ڏڪاريو ڪيئن چوان؟
بظاهر ڏکيو، ڏڪاريو، ٺوٺ ملڪ چئي سگهجي ٿو جو، لوڪ جي ظاهري ۽ اکين ڏٺي حالت لڙڪ لاڙڻ جهڙي آهي، ڏکيءَ تو ءِ ڏڪار، توڻي وسن مينهنڙا، صاحب هٿ سڪار، هِن وَسِ آهن هٿڙا. (شاهه رح)
وَسَ (مينهن جي مند) ته وَسَ (اختيار) ۾ ڪونهي، هٿ ضرور کڄيل (کنيل) آهن.
وسي ته نخلستان نه ته ريگستان. اهو آهي مان جو ڪوهستان. ڪوهستان جي پکڙيل وڏي ايراضي جنهن ۾ جَبلن، ڪَوهن، ڇَپَرن، ٽَڪَرن، ڏُونگرن، پَهاڙن، لَڪن، بُٺين، لَڪِين، ڇِپُنِ، مُٽڪَنِ ۽ پٿرن جو شَرو (حساب) نڪو پاند، حد نڪو حساب، ڇَيههُ نڪو دَنگ، عدد بي عدد شمار بي شمار، حد لاحد. پَٻُ، کيرٿر، مَهَيرُ، لاکاڻُ، هَمَليگُ، مَري مُڱٿر، ڪانڀو، ڪارو، جَائَو جمر... هتي ڪوهستاني شاعر پَرئي باريجي جو هڪ طويل شعر ڏينديس جيڪو ڪوهستان جي جبلن بابت آهي.
اڳيون مڙيئي اڳ ٿيون، جَوڙُون سِين جنسار
دادلي تنهن ’دنبار‘ تي آهي داتا جو ديدار
سا سائي هوندي سدائين، نشانبر نروار
رَهندا مَنجهس راڄوئي، جن جو ونگو نه ٿيندو وار
ويچاري تنهن ’مَهڙ‘ جو بُنڊُڪَ‘ کنيو آبار
ڀٽاري تنهن ’بنڊڪ‘ تي آهي مينهن جي ملهار
ڏاتر ڏاجهو، سدائين سٻاجهو، مولي ڪيو منٺار
ٻنيون ٻارا، دميون ديرا، کڻندا شال خرار
ونگ، گُرونڊي، ڏاجهي ڏيندو، ڀاڱو شال ڀتار
اپر اڃ ’اُلر‘ کي آهه، ’بَهنير‘ جي بسيار
هليوڪين ’هُنڊيءَ‘ سين، کهجي پيو کوٿار
’سورجاڻي ‘جي سڳٽ ۾ آهي ، ’گڏو لڙيو‘، غفار
’سُنبڪَ‘، سان صلاح ڀائي، ’ميٽارڙيو‘، ’ڪارو نڀار‘،
موڙهو رند منجهي ويو، جنهن جي سنگتي لڌي نه سار
گنجو، گهاري واڳون واري، پري اکتو پرار
’ڪانڀو‘ ’ڄٽينگ‘ ’ڏا ڦرو‘، ڏسن ڪونه ڏڪار
تن وڏين جي وچ ۾ پيو، ’رئڻو‘، رند يار
’غئبي‘ ’سگهاني‘ پاڻ ۾ ڀلا جيئن بهار
’بَڊو‘ ڇارڻ سک سنڀارڻ، جن جو عمر پير پار
’ڀِت، ’نَئيگُ، ’نَورڀين‘، جنهن جي نبيءَ سندي نهار
کيرٿر ٿيو ڇپر، وڏو ئي وينجهار
’کيرٿر، سدا سَٻَرُ، گارو ڙي گرنار
’بن، ڀاڙيو آهي اگهاڙو، جنهن ۾ سُجهي ڪو سنگهار
’گَزُ ڀيئرو‘، وطن وارو، جنهن جي ڪَوٽَر ڪڀ ڪنار
پِيا مَڪڙ ميهئي تان، ٿيو آنڌار کي آزار
ڀيڏر ڀايون سدا سايون، جن جي ’اُتي جانيءَ‘ توار
ٻڌين ٻارو، کڏين کارو جنهن جي ’ڇاڀار‘ تي ڇٽڪار
’هَمَليگُ‘ سدا سوڀيگ، جنهن جي ’لاکاڻ‘، تي لغار
پُٻ، نوراني ڏِسي ڏاني، جو آهه سڀني جو سردار
’مَهَيرُ‘، ’مڱٿر‘ پاڻ ۾ ملي ٿيا مهند يار
’مَهَيرُ‘ موچارو، ٻڌين وارو جنهن جي ڪَنڊِ ڪڀ ڪنار
’مول‘ موچاري، پاڻيءَ واري ٻي اُتُسُ ناهه ميار
ڪن ڪکين جودن، جنهن ۾ پاڻيءَ جي پچار
ڦَنگَ وريون، مَوريون، سايون شال اپار
باريءَ ڀوٿا سدا سَهو ٿا، ڪامل ڪلا دار
ڇوريا ڪنهن نه چُرن، جن جون پاڙون ۾ پاتار
ماني تن کي موڪ ڏني، باريءَ پير بسيار
پريو چوي ٿو. ڄهنڊي، کي، آءُ ته ڏينءَ ڇپرن جا پار
ڪلمي جي قطار، سڀيئي اُڪرندا سين پرار.
لطيف سرڪار چواڻي، ’لَيڙن جو لطيف چئي، ڏُونگر آهي ڏَسُ،.... جتي ڏونگر ڏَسُ، جبل پَتو هجي اتي جا احوال به انهن ڏونگرن، جبلن ۽ ڇپرن کان ئي پڇبا جن کي لاکيڻي لطيف رح جو راڻو/ عزرائيل/ ملڪ الموت سڏيو آهي. ’واقف نه وڻڪار جي، جِت جبل جوراڻُو‘ اهو ئي جَو رَاڻو جبل، جبل وارن لاءِ وري جياپو، ڪوٽ قلعو، عزت، بانور، ڀَرُ، آڏَ، پناهه، کاڌو خوراڪ، پاڻي پنجڻ، اَوڇڻ اَڍَ، ساهه پساهه سڀ آهي.
حيرت جي ڳالهه اها آهي ته جبل جو ماڻهو ڪيڏو به ڏکيو بکيو هجي جبل جي گلا ۽ گهٽتائي نه ڪندو. نه ئي اُڇَل ڏئي هَٿُ ڇَنڊي. اُکُڙ چُکُڙُ (آخري حد) اَڀرو لئُزُ وات مان جيئن آيو تيئن اَوَائَو (بي سمجهيءَ وارو ڇڙ واڳ)، ڇَڙِهَو پَڙِ هَو (ظاهر ظهور) بنا آڏ ۽ اٽڪ جي ڪڍي ڇڏيندو.
جيئن پاڻ چئون ٿا ته، ڳالهه هڪ طرفي نڪو ٺهي نڪو جُڙي، يا هڪ هٿ جي تاڙي ڪونه وڄي، تيئن جبل به کين هٿان (هٿن) سکڻو ڪونه ٿو ڇڏي. جيڪو به وٽس ويندو اهو وٽائنس ڀرجي تُرجي، هَروِٿ ۽ ڌن مان جهوليون، جَهولاڻَ ۽ ڀاڪُر ڀري ايندو. اهو تڏهن جڏهن جبل وٽ هلي ملهي، ڪشالا ڪڍي وڃبو نه ته،
جَي ڪَو ڏُٿُ ڪري، ته ڏونگر ڏَورڻ ڏاکڙو
ڇَپَرُ ڪين ڏي، سوکڙيون سُتن کي. (شاهه رح)
ائين ته ماءُ به بنا گهرڻ/ روئڻ جي ٻار کي نه ٿي ڌارائي. اٿي لڱ جهلي، وکون وجهي وڃبو تڏهن، جبل پاڻ هلي ته وٽن ڪونه ايندو؟
البته وَسَ وسي ته جبل بُودُ ۾ ڀرجي ڄڻ ته وٽن هليو ايندو آهي. ڏُٿ، ساوڪ، سُرهاڻيون، جبلن جي چوٽين، اِنڊن (پاسن) ڪنڊن، پاسن، ڪَورَن، ڪپرن، گُرينَ تان ڇَڻندو، لَهندو، ڳنڍيرن جي ڳنڍين سان ڳنڍ جندو هيٺ تري تائين ڪڙو منجهه ڪڙي وانگيان هلندو، جَڙندو لهي ايندو آهي. اهڙيءَ مهل ائين لڳندو آهي ته ڏوٿي ڏٿ کي ڳولڻ نه پر ڏٿ ڏوٿين کي ڏوريندو وٽن اچي پهتو آهي. پوءِ ته منڊل منڊجي ويندا آهن. جيڏانهن نهار ڪر/ نظر وجهه تيڏانهن ٻارٻچو، ڇورو ڇنڀر، مائي مرد، ننڍو وڏو، سڀڪو جبل ۾ چُهٽيو، چَپِڙيو (چنبڙيو) پٽن ۾ پکڙيو، مُوچارا (گهڻا گڏ) ٿيو پيو ڏٿ ميڙيندو. ۽ چونڊيندو. نظر نهار تائين ڏسبو ته ڪو جبل جي تَرَ ۾ ڪو چوٽيءَ تي، ڪو اڌ ۾ ڪو کڏي کوٻي، کانٽي، ڪَورَ، ڪَپَر، اَڏَ، جُهڏَ، ڏَرِ، ڏَرَڙَ ۾ ڏٿ ميڙيندو نظر ايندو، جِتِ (جتي) پير پير اڳيان، ڳاڱا، ڳاڱيون، پَيرُون، چِڀڙَ، اٺانگڙا، رَيَبڙَ، جَهنگولا، وَهَر، پِڇِرا، مُنڍيرِيُون، ڪِڙِمَت، ڪرياتو، گيدوڙا، ڪَونريُون، جهنگ بصر، ليهار، کٽاليون، ٻير، ڪو ڍير، مُنگها، ڦنگيون، پِنبِر، ڏونرا، واڙيل، هَنجهَو، هزار داڻي، حُسين ٻوٽو، مَڪَ، سِنڱو ٽيون، پٽ ڪنوار/ رَسول/ ايريالَ، انجير، گولُون، لُلُرُ، لاڻو، مليرو گهوگهيٽا، ڏِنگڻي، چِيچَن، سِنڱريون، ٻَروڙ، پونگرو، مِزِليون، مَريڙو، زَهَمَر، گولاڙا، وَاهَو، هَرڙو، سِنهارُ، ڊاک، ڏَڌَر، ٽانڪاري، کنڀيون، ڍامڻ، ڊَڀَ، کُنبَ، مانڌاڻو، ٽُوهه، لاڻي، توهه. الله جي ماني، آهر.... پر هرهڪ نعمت مان جبل اندر توڙي ٻاهر ڀريو بيٺو هوندو. جبلن جا ماڻهو سَرَهنِ (جابلو ٻڪر) ۽ گَڊَن (جابلو گهيٽن) وانگي ٽپ ڏيندا. ڇالون هڻندا، لانگون وَرائيندا جبل جي ذري ذري، پِچي پِچي تي نگاهه رکندا، لهندا، چڙهندا، ڪڏندا پيا.
پنهنجي ڪتاب ”شاهه لطيف جي ٻولي- تحقيقي جائزو“ ۾ هڪ لفظ ’کرڪاڻ‘، جي معنيٰ ڏيندي ذڪر ڪيو هوم ته، جبل جا ماڻهو وَسَ ۾، ”ٻوڪيون ٻڌيون، جهولاڻ جهليو، پڇيراڻيون ڪڇيو، پيرا اَرِهَاڻَا (اگهاڙا) ڏٿ چونڊيندا، گڏ ڪندا آهن. جن غريبن وٽ، انگ نه سڄي اڳڙي، تن وٽ ڪهڙا اٺ ڪهڙا گهوڙا! اٺ ۽ گهوڙي تي سوار ’هزار داڻي‘ (ڏٿ جو قسم) ڪيئن لکيندا! (ڏسندا). جنهن وَلِ جي پاڙئي نه ٿيندي آهي. اهي چڀڙ، (ڏٿ جو قسم) ڪيئن چونڊيندا، جيڪي زمين سان لِتل/ چپڙيل، پنن ۾ لڪل هوندا آهن. اهي ڳاڱيون ۽ ڳاڱا ڪيئن ڏسي سگهندا، جنهنجو ننڍڙو ٻوٽو پيادا مَسَ ٿا پَسن. اهي ”ڪوڍير“ (ڏٿ جو هڪ قسم) ڪيئن ڪڍندا، جنهن جي اڻ لکي وَلِ ڏسڻ لاءِ پيرڙي به هٿوراڙيون ۽ داڦوڙا هڻي موراٿا ڏين ته، ”ڪَو ڍِيرَ ڍَمَ ڍِيرَ پاڻ نه ڏيکار ته به وَلڙي ڏيکار“. ”ڪَوڍير“ جنهن کي جهنگ بصر به چون جيڪو نظر نه ايندو آهي. ڇو جو اهو ڦٽاٽي، موري، گجر وغيره وانگر زمين جي اندر هوندو آهي، جنهن جي نازڪ اَڻَ لکي ول هوندي آهي، جنهن کي ڏوٿي به ڏکيائيءَ سان لهندا آهن. ڏٿ چونڊيندڙن جو پنهنجو ڌار مزاج ٿيندو آهي. اهي ڏٿ جي هرهڪ قسم سان بيحد گهڻو پيار ڪندا آهن ۽ هر هڪ قسم جي ڏٿ کي چونڊيندي لطف وٺندا آهن، محظوظ ٿيندا آهن ڇو جو هو انهن جي فائدن، نقصانن ۽ اهميت کان مڪمل طرح واقفيت رکندڙ هوندا آهن.
جبل جا سُچيت، سُڄاڻ ۽ سُڌير رهاڪو پاڻ ئي پنهنجا ۽ پنهنجي مال جا ويڄ، طبيب، حڪيم، ڊاڪٽر ۽ سرجن هوندا آهن. دَوائون، سُتيون، ڦَڪيون، پَٽيون، پِنيون، چَتيون ۽ ڊَڀ سڀ انهيءَ مهربان جبل جي وٿن ۽ خزانن مان ٺاهينِ ۽ جوڙينِ جنهن جبل ۾ ساهه پساهه اٽڪيو/ ٽنگيو اٿن.
لفظ ’وڄا‘ بابت ساڳئي مٿين ذڪر ڪيل ڪتاب ۾ لکيو اٿم، ”جبل ۾ طبيب ۽ حڪيم جو ڌار تصور ڪونهي. نه ئي جبل ۾ طبي وديا ۽ حڪمت بابت ڪي ڪلاس ٿيندا آهن. يا ليڪچر ڏبا آهن. جبل جا ماڻهو پاڻ ئي پنهنجا ويڄ طبيب آهن ستيون، ڦڪيون، پٽيون سڀ پاڻ ڪن. لطيف رح چواڻي، پاڻ ئي ٻڌن پٽيون، پاڻ ئي چڪيا ڪن.“ مصداق، جَواڻِ، سُڪو ليمون، کٽا ڏاڙهون، سَونفَ، سُنَ مَڪائي، چَمَبرَ ڪاٺي، نَوشادَرُ، وَهَرُ، وَڏف، سڪا اٺانگڙا، ايريال، جَلَ ڦُلَ، اِينَجڻيون، سُڪي سُنڍ، ڪِرِياتَو، سَونا، سُڪا ڦودني پَنَ، اُهُرَ، جَئورٽڪي، سِنهار، پٽ کٽالي، حُسين ٻوٽو، اڇو زيرو، ڪَپُئي، بَوئَي مادرُ، موريءَ ٻِجُ، مصري، ٻاٻريچي، ڪَئو جاپن، هِنڱ، هنجو، مورِتا سنگ، مُنڍيري، ڪِڙِمت، اهي سڀ سندن دوائون، سُتيون، ڦَڪيون، پِنيون ۽ پٽيون آهن. انهن کي سڪائي اُکَرِيءَ ۾ جَهجَهري ڪُٽي ڪَپَڙ ڇاڻ ڪري ماکيءَ ڳاڙ، گِههَ پچو، مَصريءَ ڳَڙي، لوڻ ڪڻو وجهي ٺاهي جوڙي سنڀالي رکن، اهي ستيون ۽ ڦڪيون اهڙيون ته ساڪُرِيون، سُپڪُ ۽ سوادي ٿين جو اگهو (بيمار) ته گهوريو (ٺهيو) پر اَرو (سگهو/ تندرست) به پيو چَٽي ۽ ڦڪي. ٿوري ڪا ڇار گودڙائي (بدهضمي) ۽ هَينئن ڀِرَڻُ (الٽي اچڻ) ٿيو ته چپٽي ڀري وات ۾ وجهن يا تريءَ تي رکي ڦڪي هڻن ته ڪيڏي وئي ڇارگودڙائي ڪيڏي هينئن ڀِرَڻَ. ماڻهو نئون نمرو ”هَرَ پيو جهليندو“ (محاورو) اهيئي سندن ڪل ڪائنات آهن.
جبل اهڙي جاءِ جتي ڪنهن به احتياط ۽ حفاظت جو ڪو بندوبست هجڻ ته ڇا اهڙي ڪنهن تصور جو به تصور ڪونهي. اتي جيئري بندي سان موسم جون مستيون به ٿين، اُسَ ۽ لَڪَ به تکي ته سيءُ ۽ پارو به ڇتو.
گرميءَ ۾ جبل تپي تندور ٿي پوندو آهي. زمين ٽانڊو ٿي وڃي. ماڻهو ڀائين ته پير نه اکيون رکجن. ڪاڙهو اهڙو جو ڀونگن کي باهيون لڳيو وڃن، سج به سو انيزي تي لهيو اچي ته ماڻهوءَ ويچاري جي ڇا مجال آهي جو سينو ساهي مقابلو ڪري سگهي. سج جو تئُه ۽ اس ۾ اُساٽجڻ جنهن کي شهري ماڻهو سَن اسٽروڪ (sun stioke) چون اُهو ته سندن لاءِ اڌري پڌري کٽي (موت) آهي. لُڪَ، اُسَ، ڪاڙهو ته گهڻي کان گهڻو جنهن لاءِ وري وٽن جَهلو (حفاظتي قدم) ڪوبه نه! پر جيڪو کين جياري ٿو (الله جلھ) اهو کين سُرت ۽ جياپي جا پار به ڏي ٿو. اهڙيءَ مهل ۾ جبل جا جوان همٿون ڪونه هارين، لُڪاٽيل (لڪ ۽ اس لڳل) کي هڪدم ٿڌي پاڻيءَ ۾ تڙ ڪرائي/ وهنجاري، آمري ۽ کنڊ جو شربت پيارين ته نئون نمرو ٿيو پوي.
سرديءَ جي موسم ۾ جبل ٺريو پارو ٿيو وڃي. ايڏي سِههَ (سردي) جو ڦڦڙ پيا رڦن (ڏڪن). راتين جو ته باقائده جبلن تي برف پوندي آهي. جبل به ايڏا اُچا جن جي اڌ مان ڪڪر لنگهين ته چوٽين کي ڪشڪاءُ (پرواهه/ احساس) ئي نه ٿئي.
لطيف سرڪار ته ڪوهستان ۾ آيو/ رهيو/ ٽڪيو آهي. جنهن اهي سڀيئي لقاءَ ڏٺا، سٺا ۽ پنهنجي روشن ماڻڪين ۾ انهن جا جيئرا عڪس چِٽي ماڳ موٽيو هو. ڇَپَرَ ۽ ڇَمَرَ، ٿا لڳهه لڳن پاڻ ۾....! يعني، جبلن ۽ ڪڪرن جو ميلاپ پيو ٿيئي/ جبل ۽ ڪڪر ميلاپ پيا ڪن.
سيارو وري ماڻهن ۽ مال لاءِ نوان مسئلا ۽ مشڪلون آڻيندو آهي. گندي پُچُ (ڪپڙا)، ليڙ لڳڙ به محدود. گرم سوئيٽر، ڪوٽ، شالون، جراب، دستانه ۽ ٽوپيون رهيا پنهنجي ماڳ، هتي ته هٿن سان ڪڏهن ڇاتي ته ڪڏهن پُٺي ٿي ڍڪجي، وٺي جو سُو سَڙاٽُ ڪري جبلن مان واءُ ورندو ته جهڳيون جهڻ ڪري ويندو. ڏريون (ڀونگن جا پاسا) ڏري (ٽڪر ٿي) اڌ ٿي وڃي پَٽُ وٺنديون. هانءُ هيرڻ پن کان به وڌ ڦڙڪي ڦُرِش (ذرا) ٿي ويندو. مال جون واڙيون ڪاٺي ڪاٺي ٿي وڃي مَلُڪَ کڻنديون ۽ مال ويچارو سکڻي ڪاري پٽ ۾ ڪَن ڪڍيو پيو ڏڪندو.
مال به ساهدار ساسي آهي خاص ڪري گهرو/ پاليل مال تي موسمن جو اثر ماڻهوءَ جيترو ئي پوي. ٻڪريون ٻئي مال جي ڀيٽ ۾ سياري جي سٽ سهي نه سگهن. کنگهه ۽ ڇڪ جو ٺڪاءُ پيو پوندن. کين هڪ زڪام جهڙي بيماري ٿيندي آهي، جنهن کي ”پرسينڻ“ چون نڪ پيو وهندو ڇاتي بند ٿي ويندن، چُرڻ ڦِرڻ، کائڻ پيئڻ کان لاچار ٿي پوندا. دوا، دارون، ٽهل ٽڪور ته اهي به لهڻا. ڪارو تماڪ اڳڙي ۾ ٻڌي ساري رات پاڻيءَ ۾ پُسائي/ ڇوڙي صبح جو تيل ۾ ملائي نڪ ۾ وجهن ته ٻڪرين کي ڇڪون اچن ۽ ڇاتي کلي پوين.
مال جو پاڻ کان به مٿي خيال رکن ۽ انهن سان هلاکيون (محنتون) ڪندي پاڻ به سيءَ ۾ جهلجي، وڍجي پون. لَيسُ/ مَڏِهاڙُ/ ڀُتي، زڪام ۽ نمونيا، پاسا جهلجيو ڇاتيون وٺجيو وڃن ته ساهه کڻڻ کان به لاچار. پهرين ته سليماني چانهه (ڪاري چانهه) ڪاڙهي ان ۾ لونگ، دالچيني ۽ سڪي سُنڍ وجهي ڪاڙهي ڪاڙهي مريض کي ”مُنهن ڳاڙهه“ ٻاڦ (steam) ڏين ته سينو ۽ پاسا کليو وڃن. جي گهڻي تڪليف هوندي ته ڪڪڙ جا چوزا ڇلي پاسن تي ٻڌي مٿان پاهي (رڍجي) کَلَ چاڙهي ڇڏين ته ڦڦڙ کليو پون. جي ڪو غريب آهي ۽ کل جي پهچ نه اٿس ته پاهي (ريڍي) مال جو ڀاڻ ڪوسو ڪري ان جون تَتَا ڪُون ۽ سَيڪُ ڏين؛ يا زمين تي باهه ٻاري سوسي ڇار (اڌ ڪوسي رک) تي بيمار کي سمهارين ته ڇٽيو پوي. جبل وارن وٽ پلاستر به پنهنجو، ٻاجهر جي اٽي جو ڏريو (ڏارو) رڌي پاسن تي ٻڌن ته جند پند پلاستر جو ڪم ڏي.
جبل وارا کاڌي کائڻ، خاص ڪري گوشت کائڻ جا وڏا خوراڪي ٿين سير ٻه سير گوشت ته اک تران (هيٺان) ئي ڪونه آڻين/ ليکين ئي ڪونه! سڄيون کوڊيون (ٻڪر/ گهيٽو) کرڙي کايو وڃن ته اوڳرائي به ڪونه ڏين. ڪڏهن ڪنهن مهل وِهَاٽجي، ٽِچِجي ۽ پِتاٽجي پون ته گهه جا ٻُٽا (ڍُڪ) ڀرائي (پياري) مٿان کٽاڻ کارائين ته اَوڪَارا ڪري پِتُ ڇنڊيو ڇڏين. ڪڏهن ڪا اَرِ (بدهضمي) ٿين ته کنڊ جو ڦَڪُ هڻيو ڇڏين يا کير پاڻي گڏي پي ڇڏين ته اڳوڻيءَ کان به اڳرا ٿيو پون.
جبل سان واهپي جي ڪري ۽ لهڻ چڙهڻ دوران ڪِرَڻَ ۽ ڌڪِجڻ جا به وڏا امڪان آهن بلڪه وڏا واقعا ٿي پوندا آهن جن کي پاڻ ئي مُنهِين (مقابلو) ڏيندا آهن. هلڪي ڌڪ ۽ ڦٽ تي هيڊ ۽ تيل ملائي لڳائين ته نَسون (رڳون) کليو وڃن. رڳو جي ٻاهر جا ڌڪ ۽ ڦٽ هجن ۽ بُت جهاڳورجي پوي ته کُنڀيءَ جو پڪل اٽو ۽ گهه گڏ پيارين، جيڪڏهن نڪ ۽ وات مان رت ايندو هوندو ته بيهي ويندو. اهڙي ماڻهوءَ کي کَلَ اَوَسُ چاڙهين. کَلَ به گرمائش ڪري نسون کولي وجهي ٿي ۽ ڄميل رت وري به رڳن ۾ ڊوڙڻ لڳي ٿو.
خارش، ڦٽ ڦرڙي ٿين ته به وڏا استاد آهن. نم جا پن ڪُٽي پاڻيءَ ۾ وجهي پاڻي ڪاڙهي ان مان وهنجا رين ته بدن صاف ٿيو پوي. ڌڪ لڳڻ سان رت ڄمي دڙٻ ٿي وڃي ته پٿرا ڪوسا ڪري تَتَا ڪُون ۽ سَيڪَ ڏين ته ڄميل رت جو نشان لهي ويندو. وري جي ڦٽ ۽ ڳڙهه نٿو ڦاٽي ته بصر ڪوسو ڪري ڦٽ/ ڳڙهه مٿان رکي اڳڙي ٻڌي ڇڏين يا اٽي ۾ هيڊ وجهي ڳوهي ڪوسو ڪري ڦٽ مٿان ٻڌي ڇڏين ته ڦٽ ڦاٽي پوي. ۽ رت پاءُ ۽ گند ڇڏي ڏيندو. پوءِ سائي رنگ جي اڳڙي سرنهن جي تيل ۾ وجهي ٿوري هيڊ ۽ لوڻ جو ڪڻو وجهي باهه تي ٽاٽاري سَوسِي سوسي ڦٽ مٿا رکن ته ڦٽ سُڪي اَرو (ٺيڪ) ٿي ويندو.
جبل ۾ ترار، ڪهاڙيون ته عام پر ٿوپاڪ/ بندوق جو به وٽن وڏو رواج ۽ هِرس (شوق) آهي. شڪار ته شڪار پر هونئن شغل ڪندي به نشان بازيءَ جا وڏا مقابلا ڪندا آهن ائين سدائين لانچيا (مسلح)، پلاڻيا پيا گهمندا آهن. وڙهن مارڻ گهوريو پر ڀوڳ مشڪري ۾ به اهڙو ڌڪ هڻن جو زخم ٿي پوي. کلندي کلندي لاڳيون (هٿ جي حرڪت سان ڀوڳ مشڪرو) ڏيندي به وڏا ڌڪ لڳيو ويندا اٿن. لاڳ (ڀوڳ مان هڪ ٻئي سان هٿ چراند ڪرڻ) ۾ لڳل ڌڪ تي ڪاوڙجن ڪونه. پر ڌڪ ته ڌڪ آهي. اهو جي اونهون لڳي وڃي ته پَنِ جو شيرو، ناس ۽ آنڃڻ (سومو) وجهن. پَنِ جو شيرو ۽ ناس زخم سڪائي رت بند ڪري ۽ آنڃڻ رڳو زخم کي ٿڌي ڪرڻ جو ڪم ڪري.
جبل ۾ نانگ بلائون بي شمار، خاص ڪري واسينگ نانگ/ڪاريهر (King Cobra) کي خطرناڪ ۽ زهريلو سمجهندا آهن ۽ کيس عزت به ڏيندا آهن. بلڪه کيس ’پير‘ به سمجهيو ويندو آهي. چوندا آهن ته جي ڪا باس باسيل نه ڏبي آهي ته پير يا اولياءُ واسينگ نانگ جي روپ ۾ ايندا ۽ جي ڪنهن جي خواب ۾ واسينگ نانگ ايندو آهي ته هو ضرور ڪانه ڪا وسريل باس ياد ڪري ڏئي ڇڏيندو آهي. جبل ۾ اهو پڻ مشهور آهي ته، واسينگ سان ڇيڙ نه ڪجي ته هو ماٺ ميٺ ۾ ڀر مان به لنگهي هليو ويندو، وڙهندو يا ڏنگيندو ڪونه. پر جي ساڻس ڇيڙ ۽ چرچ ڪبي، يا کيس چيڙائبو ۽ هڪل ڪري شانڪاربو (للڪاربو) ته هو پُڇَ جي چوٽيءَ تي بيهي مقابلو ڪندو. ڪوهستان ۾ اها ڳالهه به مشهور آهي ته، هڪڙو ماڻهو گهوڙي تي سوار پي ويو. سامهون واسينگ به پنهنجي واٽ وٺيو پي ويو ته اوچتو گهوڙي سوار کي ڪو ڀوڳ سُجهيو ۽ هڪل ڪري واسينگ کي شانڪاريائين، ”ڪيڏانهن پيو ڪنڌ هيٺ ڪري وڃين؟ مڙس آهين ته مقابلو ڪر“. چون ٿا ته اڃا اهي لفظ سندس وات ۾ ئي هئا ته واسينگ هڪدم سنئون ٿي پڇ ڀَرَ بيهي گهوڙي سوار جي نرڙ تي ڏنگ هنيو ۽ گهوڙي سوار اچي پٽ ورتو ۽ تڙپي دم ڏنائين (حالانڪه چوندا آهن ته نانگ کي ڪَن نه ٿيندا آهن/ نه هوندا آهن).
جبل ۾ واسينگ نانگ کي شينهن جو درجو مليل آهي (بلائن ۾)، ٻئي نمبر تي جبل ۾ ”ڪَوراڙِ“ بلا کي خطرناڪ سمجهيو وڃي ٿو جيڪا واسينگ نانگ جي ابتڙ بنا ڪنهن چُرچ ۽ ڇيڙ جي ٽڪو ڏئي هرو ڀرو ماڻهوءَ سان وڙهندي ۽ ڏنگيندي آهي. ڪوراڙ بلا مختلف خوبصورت رنگن جي هوندي آهي، جنهن جي بُت تي نهايت سهڻا چِٽ چٽيل هوندا آهن. هوءَ نهايت زهريلي بلا سمجهي ويندي آهي. جبل ۾ کيس واسينگ نانگ کان ٻئي نمبر تي چِٽي/ چيتي جو درجو مليل آهي.
جبل ۾ ڪيئي نانگ بلائون آهن جيڪي ماڻهو لاءِ کُٽي (موت) آهن. پر جنهن بلا سڄي جبل ۾ وڏا قهر ۽ خُنام ڪيا آهن اها آهي کَپُڙ ڏيڍ فٽ جي ڊگهي. سنهڙي ميرانجهڙي رنگ جي ڪُشاهيگِ (ڪوجهي/ بدصورت) بلا جنهنجو رنگ صفا مٽي ۽ مُٽُڪَن (پٿرن) جهڙو ٿيئي. بي خياليءَ ۾ ته ڪڏهن به نظر نه ايندي آهي. هونئن به جبل ۾ بي خيالو ٿي نڪري نه سگهبو آهي. ’کپر‘ جي فطرت ئي اها هوندي آهي ته واٽ تي ڪنهن پٿر يا سڪل ڪاٺيءَ جي آڏ ۾ بيهي ڏنگ هڻڻ. جبل جا ڪيترائي ڪوپا ان هچاخور بلا ڏنگي شهيد ڪيا آهن. لطيف سرڪار به مٿس ڪاوڙيل آهي.
کَپُرَ، گاروڙين سين، وڏو وِڌئي ويرُ
نانگَ نه ويندين نڪري، تو ڏَرِ مَٿي پَيرُ
هي تِنين جو ڍيرُ، جِن جَهونا ڳڙُهه جَلائيو.
ائين ئي جبل ۾ ڪيئي نانگ بلائون آهن جن لاءِ لطيف بادشاهه چوي ٿو، ڪَرَڙا ڏُونگر کِههَ گهڻي،جت نانگ سُڄن نيلا. جتي نيلا... نانگ ڦڻيون ڦُلُهاريو ڦوڪا ريندا ڦِرَن ۽ فطرت جي عين مطابق پَٽَ، پٿر، وَڻَ، وَٽَ، ٻَوٽي ڪاٺيءَ جي رڱ ۾ رڱجي انوکن اندازن سان سارو سنسار سراپيو ويٺا هجن. اتي ڪيئي ڏنگجڻ ۽ ڪکجڻ جا واقعا به ٿيندا آهن. پر جبل جي قدرتي ويڄن وٽ نانگ جي ڏنگيل لاءِ به وڏيون وِٿون ۽ اَوٽَون (طريقا) آهن. اهڙيءَ مهل اهي اَوٽَاتا حڪيم ڇَڙَڪا ۽ متحرڪ ٿي ويندا آهن. سندن وِڄائون (لياقتون) ۽ ڊَڀَ (دوائون) لوڪ جا درد لاهيو کين موت جي منهن مان ڪڍيو زندگيءَ سان هَمَڪِنار ۽ ڀاڪر پارايو ڇڏين.نانگ جو ڪَکيل/ ڏنگيل جي بروقت، هڪيو تڪيو ويڄ وٽ پُنَو (پهتو) ته معنيٰ کينئُن (خير) ٿيو. ڏنگيل کي هڪدم ڏنگ واري هنڌ کان ٿورو مٿي ڪنهن ڪپڙي سان سَڪُ (سخت) ٻڌي ڏنگيل جاءِ کي ڪَپَ/ ڇريءَ سان ڪراس (+) جي شڪل ۾ چيرا ڏئي رَتُ وهائيندا آهن. رت بيهي ويندو ته ڏانگي (ڏنگ جو علاج ڪرڻ وارو) وات سان چوهي/ چوسي به رت ڪڍندو آهي. پوءِ ڏنگيل کي بصر کارائي گهه جا ٻٽا (ڍڪ) ڀرائيندا (پياريندا) آهن، ۽ ان کي الٽيون ڪرائي زهر جو اثر ختم ڪرائيندا آهن. پوءِ به خاطري نه ٿيڻ جي صورت ۾ ڏنگيل حصي کي اَوجَهه ۾ وجهي ڪجهه وقت ڇڏي ڏين، ائين ڪرڻ سان زخم مان رت جاري ٿيندو آهي ۽ سڄو زهر نڪري ويندو آهي.
ائين ئي مال جي ڀڳي ٽُٽي ۽ اگهائي سگهائي جا به پاڻ ڪاريگر آهن. جيڪو جتي رهي ٿو تنهن کي تِتي (اتي) قدرت سڀ جو علم ڏئي ڇڏيو آهي.
جيئرو جيءُ آهي ته کائيندو، پيئندو، ڪرندو، ڌڪجندو، اگهو ٿيندو. انهن سڀني جا علاج، دوا، دارون جيڪي به وٽن آهن اهي سڀ صدين جي تجربن ۽ آزمائڻ جا نتيجا ۽ ثمر آهن. جيڪي وقت سان گڏ سڌرندا ۽ کين فائدا پهچائيندا رهندا آهن.
اڄ به جبل جا ماڻهو ڏک بک ۾ به شهري ماڻهوءَ کان وڌيڪ تندرست ۽ طاقتور آهن. شهري ماڻهو سکيو ستابو، کاڌو ڍئوتي، چربيون چاڙهي، گوشت جا بُٺا بڻيو هلڻ کان هلاک ٿيو ويهي رهن. وري ٿولهه ۽ چرٻي لاهڻ لاءِ علاج، ورزشون، کاڌي پيتي جون بندگيرون (ڊائيٽنگ) انهن هلاکين ۾ ته مرڳو نِزِيگُ (ڪمزور) ٿيو ڇُڙُيَو (چمڙي لڙڪايو) پون.
روز پاڻي رازق جي هٿ ۾ آهي. پر جبل وارن جو ڄڻ وَسَ (مينهن جي مند) جي هٿ ۾ آهي. وَسَ وسي ته ڍئو، نه ته بک. وَسَ به مُدامَ (وقت) تي اچي. ائين جبل جو ماڻهو نئون نيرانو پيو جَهنگ جَهڙِيندو آهي. اها ٿي جبل وارن جي ڊائيٽنگ ۽ ايڪسرسائيز سو، هاٺيءَ ڪاٺيءَ سنوان سِڌا، وڏا قد، ويڪريون ڇاتيون، چيلهه چهٻڪ، شَنبيءَ (اسٽيڪچر) سوهڻا، کهيءَ ملوڪ. جُهجَهه (وڏا پيٽ) ڇڻيل ۽ ڀڀ ڀريل بي ڊولا ڳولي نه لڀندا. ٿلهائيءَ جي ڀيٽ ۾ سنهائيءَ ڏانهن مائل آهن. ٿورو ڪه گهڻو جيڪو به کائين اهو بت تي لڳين باقي بوگَ (گوشت) ۽ ڪلها وس ۾ به ڪونه چاڙهين پوءِ به بيساها ۽ نزيگ ناهن. ڀت ماني جي ناهي ته به خير آهي. جبلن ۾ ٿيندڙ قدرتي ميون (ڏٿ وغيره) جي ذات ذات جا رَسَ اندر ۾ ٿا پون. جيئن ماکيءَ جي مک گل گل ۽ ميون جا رس چوسي اچي ماناري ۾ وجهي ماکي ٺاهيندي آهي تيئن ئي جبل جي ماڻهن جا اندر به ڄڻ ته مانارا آهن. جتي ميون، گلن، پنن، ولين ڇوڏن، پاڙن ۽ کونئرن جا مختلف رس گڏجي ماکي بنجن ٿا. ائين اهي هر وقت مستعد ۽ چاڪ چو بند نظر اچن ٿا. لطيف چواڻي، جن جو ويڙهين سين واپار، سي ڏوٿي هُونِ نه ڏُٻرا.
يعني- جن جو جهنگ، جبل سان وهنوار آهي/ تعلق ۽ واسطو آهي، اهي ڏٿ چونڊيندڙ ڪڏهن به جسماني طور ڪمزور نه هوندا. ڇو جو جهنگ ۽ جبل ۾ وس جي مند ۾ ته طرحين طرحين کاڄ جبلن ۽ پٽن ۾ پکڙيا پيا هوندا آهن. جبل جو ماڻهو ڀلي هڪ هنڌ تي بيهي يا ويهي نه به کائي پر جي رڳو هلندي، گهمندي، ڦرندي ڪٿان ڳاڱي، ڪٿان ڳاڱو، ڪٿان ليهار، ڪٿان ٻير، ڪٿان چڀڙ ۽ ڪٿان کٽالي ڇِنَدو وات ۾ داڻو داڻو، ڪڻو ڪڻو وجهندو چٻيندو هلندو ويندو ته به بکيو ڪين رهندو. جڏهن جسم ۾ مختلف قوت ۽ طاقت جا ميوا پوندا ته اهي ڏوٿي ڪيئن ڏٻرا ۽ بيساهارهندا! اهي ته سَٻَرَ ۽ ساهيٽا هوندا. وَسَ ۾ انهن مضبوط ۽ طاقتور ماڻهن سان ڪو پهرين جوڙ جو ملهه به پڄي نه سگهندو. سَٽَ سان ڪنڌ ڀر ڪيرائي وجهنس.
وَسَ وسي ته سڀيئي اُڍُڪا لهيو وڃن، ستن پٽن جا پيئر ٿيو مڇيون وٽيو پيا مُرڪندا. مينهن تَريون ڏئي پيو وسندو. پاڻي ڇاروڙا ڪري پيو وهندو. ڀونگن ۾ مينهن جو ڪهڙو جَهلو (رڪاوٽ)، جهڙو ٻاهر تهڙو اندر پيو وسندو. سامان سڙهو، رلي رانٽو، ليڙ لڳڙ سڀ پسجي سُڙُٻَ (پاڻيءَ مان ڀريل) ٿي ڀَتُ ٿي ويندا. ڦڙيءَ جو ٺڪاءُ پيو پوندو. تنوڻ تندي جي ڪا وار ئي ته ملندن ته به چوندا، ’اُٺا مڙيئي ڀلا.‘
ڪڪر ڪارونڀار ڪري ڪڙڪن ته ڏينهن به رات جيان ڪاري ڪُونٽ ٿي وڃي ڳَئيءَ (ڪڪرن جي ٽڪرائڻ جو آواز) جو ڌڌڪو پيو پوندو. وٺي جو ڪڙڪو ڪري وِڄِ لڳندي ته سندس پڙلاءَ ۾ پسبو ته سڀيئي مُک سَرها ۽ چهرا خوشيءَ مان ٻهڪيل نظر ايندا. سندن ڄَوڙيون (ڄاڙيون) کل مان ڪنن سان لڳيون پيون هونديون. وَاتَ مُرڪ مَنجهان ٻوٽجندا ڪونه، وَيلون (واڇون) چولاٽ (ڪياڙي) سان وڃي لڳنديون. اَٿرا ۽ کيچلا ته لاڳين ۽ کڳين ۾ پورا هوندا. پر ماٺيڻن جي مُشڪ به چپن ۽ اکين مان پئي ڦٽندي. ڌوتل آسمان مان مَسَ مينهن اوڪاڻبو (بند ٿيندو) ته تيز تکي اُسَ نڪري ايندي سڀڪو ڊوڙي ٽپڙ ٽاڙي، گندي پُچَ (ڪپڙا) کڻي آڻي رَوهه (اُسَ) تي لاڙيندو (اڇلائيندو). ٻاهر پٽ ۾ مارينگن (چلهي جي ٽن پٿرن) ۾ ڦشَ ڦوهر، ڪک ڪانا وجهي ڦوڪون ڏئي، ٽانڊا ٻاري جيڪو ٿورو گهڻو هوندو اهو رڌي پچائي وٺندو. وري جا رَڱَڻِ (مسلسل مينهن) ڍَرندي (ڪڙڪندي) ته الائي ڪڏهن اوڪاڻجي.
اسين شهر وارا ٿوري مينهن تي به بيزار ٿيو الله کي قرآن ميڙ ڪريون. روڊ، رستا، ڳليون، گهيڙ سڀ گٽر ٿيو وڃن ماڻهو نه نڪرڻ جهڙو نه هلڻ جهڙو. جٿان ڪٿان نڪ تي رومال رکي پانچا گوڏي تائين کڻي گذر جي ته گذر جي نه ته گهر اچي اوڪارا (الٽيون) ڪجن.
جبل ۾ مينهن وسي ته دل چوي ته ڀلي پيو سدا وسي. مينهن جون ڦڙيون ڄڻ عطر جا قطرا هجن. چوڏسائن مان هڳاءَ پيا ايندا، سُرهاڻيون، مهڪارون، هٻڪارون، ٻي ڳالهه نڪا ڳت. اسين شهري ماڻهو ڪنهن ڪذاني وڃون ته مينهن جا منظر ۽ حسنا ڪيون ڏسي مبهوت ٿيو وڃون. پر جبل وارن لاءِ اهي مينهن جا نظارا رڳو منظر، حسنا ڪيون ۽ مهڪارون ناهن. مينهن ته انهن جو جياپو آهي جنهن ۾ سندن ساهه پساهه اٽڪيل آهي. ڀلي ڪيترو به مينهن وسي کلندا ٽهڪ ڏيندا پيا نعرا هڻندا، ڀيڄ مولا چانديءَ جا گولا. اصل مينهن مان ڍئوئي ڪين ٿيندن. جي ڪجهه چئبو ته مشڪي چوندا، چلهه به ڪڏهن اڱارن مان ڍائي آهي.
ٻارن جو ته رونشو لڳو پيو هوندو، پَٽن ۾ پِڙيُون (ڊوڙون) ڪريو خوشيءَ مان ڪُوچُ (سنهيون ڪيڪون) لڳون پيو هوندن. مس اڃا اڀ تي ڪڪر مُچ (گڏ) ٿيندا. ڦڙ ڦڙ شروع ٿيندي ته پڙيون ڪري ڊوڙي مائرن جي مٿن تان گنديون جهڙپي جهوليون جهلي کلندا راڳ ڪندا گهر گهر ويندا. ’ڪارڙو ڪنڀارڙو الاڏي مينهن وسي‘ گهر گهر مان ڪٿان اٽو، ڪٿان ڳڙ، ڪٿان گهه، پني اچي هڪ هنڌ ٽامڙو چاڙهي ڏريو رڌي پاڻ به کائيندا ته گهر گهر ورهائي به ڏيندا. وَسَ جا مزا ماڻڻا آهن حسنا ڪيون ڏسڻيون آهن ته وڃي جبل ۾ ڏسو.
مينهن وسي بَس ڪندو آهي ته سڄو وايومنڊل سرهاڻين سان هٻڪار جي ويندو. مٽيءَ جي مقدس مهڪار سان گڏ گلن ڦلن، ڪکن پنن، ولين گاهن ۽ ڏٿ جي هڪ هڪ قسم جي ڌار ڌار خوشبوئن سان جبل مهڪي پوندو آهي، ۽ پَٽَ پُوٺا مئخانه بنجي نشو اوتڻ لڳندا آهن.
جبل جي هڪ سڄاڻ شاعر ۽ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح جي ڪلام کي اردوءَ ۾ منظوم ترجمو ڪندڙ مولا بخش علي محمد بڪڪ جو وَسَ (مينهن جي مند) بابت هڪ نظم جنهن جو عنوان ئي وَسَ آهي اهو پيش خدمت آهي.
وَسَ
ڪَڪَرُ ڪارو ڪَري ڪَڙڪا
ڏُڪَر کي ڏي اچيو دَڙڪا
ڏڪر ويو ڀَر نه تون سڏڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
آهن چوڌار گجگوڙيون، ننڍا ڍورا به ڪَن بوڙيون
پنهوارن جون ڳنوارن جون، لڳن ڪَنَ سان ٿيون اڄ ڄوڙيون
وڄون ٿيون ڪَنِ اجهو تِڙڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
اچي سانوڻ ڪيا سَرها، اَيون گابا رڍون ڪرها
سڀيئي ساوا سڀيئي سڻڀا، اکين پَسِجن نٿا اَرها
هَڪَلَ هُلَ سينڍ ۽ ڳِٽڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
ڦُٽن پيا گاهه جا ذرڙا، چَرَن چَوٽين چڙهي ڦرڙا
ٻڌيو ٻارا اچيو هيجئون، ڏين هاري ٿا اڄ هرڙا
لٿا خوراڪ جا کٽڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
وطن سرسبز آسارو، اڀاڳن جو وريو وارو
غريبن جو اٻوجهن جو، اچي ڏس هاڻ اوتارو
برهه باهيون ٿيون ڪن ڀڙڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
کَٽَالِيون ٻَير ڳاڱِيون ڏس، مُنگها ڦُنگيون ۽ ڪَونئريون ڏس
چِڀِڙَ ڪَوڍِيرَ گَهوگِهيٽا، مِٺا لِيهارَ پَيرُون ڏس
ڌراڙن جا لٿا اُڍڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
بَنيا بَرَ باغَ باغيچا، وِڇايا گاهه غاليچا
غريبن تي اٻوجهن تي، اِهي احسان آڳيجا
نيون سوسيون نوان پَٽِڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي
وسيو سانوڻ آ راڳن سان، مليو آ مينهن ڀاڳن سان
ڪڏن جهومن ڪريو سوهڻيون، بَڪڪ ڏس ڪيئن چاڳن سان
مکڻ جا سِرَ مٿي مٽڪا
امان ڌرتي مٺي ڌرتي.
يا، لس ٻيلي جي هڪ آڳاٽي شاعر ولي محمد رُونجهي جو هڪ طويل شعر آهي.
وَٺوَ مينهن وَسَ ٿي، مَوريا ٻج ٻيهرَ
ڪانههَ، ڪانڍيرا اٿيا سُڻ موچارا سَرَ
لنب لوت لڳي پيا، پٽين ۾ پُوتَر
ميها، مُنگها، مَزليون، ڇُڳا ڪيا ڇَاٻَر
ڊڀ، ڊامڻ اٿيو، ڪَيا مَنڌِيئڙي مڃر
ڳَمَ، ڳنڍير، ساوڪون، سنگيو، چيهي لاءِ چَرَ
کِههَ، کٽهڙيون، خوب کُنبهيون، ڏنهون ڪيا ڏيهر
ڀَن، ڀِچِڻيءَ، موڪ مَرِيڙو، لاڻا، لوت، للر
کيرڻيءَ جا خوشيءَ سين ٿا چَرن ٻُورَ ٻَڪَرَ
لال لاٽي ڦڳي، ٻي پوئي پٽ پٿر
ڪڏ ڪوتَڪ اٿي، اڃا زور ڦلي زَهَمَر،
ٽوپ ڪلهوڙي پنيون پڪيون، جوپ جهجهاتِتِ جَرَ
واهو، ويکو، جوپ جوانسو، ڊمائو، ڊڪر
ڦانگ، سنڱو ٽيون ڦليون، ٿا ڪن گولاڙن تي گذر
نرو، هرڙو، سڱيا، ڦٽا ڇل ڇٻر
ريڪ، مُنڍيري، سِنيَار سوايو، ڌڻين لاءِ ڌَنوَرَ
ڏڌر، ٽَانڪارِي، اُڻند انگي پيو، ٻيلوڙا گنجڪ منجهه گهر
ڏيڏو، ڪڙمتُ، ٻيل، ٻريڙي، ڊاک جهنگين تي جر
آئون ڇَل چونڊيندس ڇٻ ۾، ٻاٻاڻن سين ٻر
چڀڙ ميڙي، وليون ويڙهي، ڀريو ڪوڙي ڪانبا ڪر
ميها آندم چونڊي پاند ۾، ڪيم کاٽَونبن سين کر
ڏونرا، پيرون پوڄ پٽن ۾، لال پڪا ليهر
درس ديڳوڙا ديسين ۾، ٻيا ڦاروئڙن ڪيا ڦر
لال ليسوڙيون پڪيون، ٻيون ڪوڍيريون ڪثر
آڻيو ڳاڱا ڳوٺ ۾، پتيون ڪن پنهور
کَوريون، ٻيريون، گگريون، ٿرين ڦليا ٿوهر
بيد، ڄميون باغ ٿيون، ڪيا گهوگهيٽي گُگُر
ڀرٽ، ڀونگر، ڪرنگهه، ڪتي پڇ، حاجيئڙي هونگر
اُست، ابتيون، ٿيو ڳوهينڊيو، ٻي جا بيحد گهڻي بتر
ٻاجهه، ٻڪني، هنڌ هنڌ هيرڻ، پَٽَين پَڇُو نگر
کوب کيروليون، هار هسڳريون، چندني ڪيا چڪر
ٽهِ پُنيون ٽهڪن، منگليون مرڪن، ڦٽيون ٻڪر هاليون ٻيهر
بَڙَ، انجير، سرنهه ساڄو ٿيو، ويڙيون ويءَ ولر
ڪَهُوءَ، مَهوءَ وڻ ڪيترا، ٻيا پهڻيرا پڌر
لڏي لوهيڙا نڱيا، پاٻوهيا پِپِر
ٻَيل ٻٻورين ٻور ٻڌا، آئون چونڊيان ساڪڙ ساڻ سڳر
ڪورڻ، مينديون، چونڊڻ وينديون، جتي جال جڳر
گُرُڙُ، ڳاراٺي، ويڙ ورينگڻ، کاڌم سونهاري سڳر
اَڪَ، ٻُوههَ، اباڻن اوڏڙا، نِمَ تِتِ نشانبر
ٽانت، هشنگ، کار، کپون، ميشڪ ڪيا مڃر
ڦَوڙَ، گرؤڙ، خوب کرڪ، ٽيو تِتَي وڻ تمر
تنهنجا ڪم نه اچن ڪيوڙا، آما، انب اپر
ليما، ڪويون، آمريون، تو وٽ نت پڪا ناير
سرکن، ونجهه ولاتي، پر قوت اسان جو ڪؤنر
سرها سانبين سومرا، گام اسان جا گهر
کٿوريءَ خوشبو ڪئي، اوتيائون عطر
ساريم وڻ وطن جا، ساڄا سڀ سکر
واحد جي وڏائيءَ جي ڪمي ناهي ڪر
مون کي عقل ايترو آيو منجهه اندر
هي طويل شعر ٽيهٺ (63) بندن تي ٻڌل آهي جنهن جا پويان بند غير واسطيدار آهن، تنهن ڪري آخري شعر شاعر جي نالي وارو هيٺ ڏجي ٿو.
سندي دوساڻي در، شل وينديس ولي محمد چئي.
اهو منظر نامو ته ٿيو وَسَ ۽ سڪار جو جنهن ۾ سوين سک ۽ خوشيون آهن، جيڪي سڀ مهربان ۽ ڏاتار جبل کان حاصل ٿيندڙ آهن، جنهن جي مڃتا اهي سٻاجها منهن مٿي ڪري دل کولي مڃيندا آهن. اهو ته سِڪي جو هڪڙو پاسو ٿيو، ٻيو پاسو آهي ڏڪار، جڏهن ساڳيو ئي مهربان ۽ ڏاتار جبل کين ڏيڻ کان بيوس ۽ لاچار ٿي پوندو آهي، تڏهن به جبل ۾ الائي ڪهڙي ڪرامت آهي جو، جبل جو ماڻهو ڪڏهن به جبل کي مياري ڪونه ڪري، ڀلي جبل کين ڪجهه به نه ڏي. پوءِ به هو خالي سکڻي ڪُونٽي (ٺوڙهي/ گنجي) جبل ۾ به رڳو نهاري به پيا ٺرندا. چَندا (ڄڻ) ڪو هير (هينئر) وٽانس ڀرجي ترجي آيا هجن.
ڏاڏي اَڇَرَ تي ڏاڍي حيرت ٿيندي هيم جيڪا پنهنجي اسي (80) ورهين جي ڄمار ۾، مس ڪي ٻه ٽي ڀيرا ئي جبل مان هتي اسان وٽ ڪراچي شهر ۾ آئي هوندي. اها به ڪنهن وڏي لاچار ۽ ضرور سان آئي هوندي. جڏهن به آئي هوندي ايندي ساڻ روز وڃڻ جا ساهيا هوندا هئس. اَنَهَرِي انهري (ناخوش/ اداس/ بيزار) ٽپڙ ٽاڙي ٻَڌندي، پُچَ لُڳڙ (ڪپڙا) ويڙهيندي، سَمهاڙا ڪندي، وڃڻ جي سانڀاهن ۾ لڳي پئي هوندي. ايڏي اٻاڻڪي ۽ اتاولي هوندي هئي ڄڻ هتي قيد ۾ هجي. ڏاڏي اَڇَرَ کي ڏسي مون کي مارئي ياد اچي ويندي هئي. ساڳي ئي اڪير، ساڳي ئي زهير (اُڪنڊ)، ۽ ساڳي ئي درماندگي هوندي هيس پنهنجي ملڪ (جبل) لاءِ.
سُنديءَ (علائقو) واري ڪُونٽي (گنجي) جبل جي چَوٽ تي رهيل ڏاڏي اَڇَرَ جو گذران ڪو سکيو سَهنجو ڪونه هو. جبل وارن وٽ ڪهڙا سک ڪهڙا سَهَنج؟ ڪهڙا ڌن ڪهڙيون دولتون؟
زمينون گهڻيون ئي پر اُٺي بنا ائين ڄڻ ابن ڏاڏن هَٿَ- سَڃَ ئي نه ڪئي اٿن. ڪُوڪُ (ڪنڌ ورائي) ڀَيري (ڦيري) ڏسندا به ڪونه ته ڪا اباڻي به اٿن! زمينون، زمينن جهڙيون، مٽي، مٽيءَ جهڙي نڪا ٻنڌ نڪا وَٽِ.
ٻني ٻارو به وَسَ تي. وَسَ وَسي ته ٻئي هٿ وجهن زمين ۾. انچ انچ جو حساب رکن. ليکي (حساب) ۾ وٽانِ (انهن کان) ڪوبه ڪونه کٽي. مجال ڪو سندن زمين مان وِرِٿَ (گرانٺ) به کڻي. ٿوپاڪون (بندوقون) ڇُٽي وينديون. پنهنجي اباڻي ٻَنيءَ جي عزت ۽ سنڀال ڪن. پنهنجي زمين جي کسجڻ کي پنهنجي مڙسيءَ جي شان جي خلاف سمجهن. پاڻ ڏيڻ چاهين ته سڄيون ديهون ڏئي ڇڏين. باقي زور زبردستيءَ سان کسجڻ کان اڳ ساهه ڏين. ٻنيءَ ۽ ونيءَ کي ڪونه گڏين يا ملائين جيئن ڪن هنڌن تي مشهور آهي ته، ”ٻني ۽ وني ڇڏين ڪين جوان“. ٻنيءَ جي پنهنجي عزت ۽ اهميت آهي ۽ ونيءَ جي پنهنجي عزت ۽ اهميت آهي.
ڪوهستان ۾ عورت جي عزت ۽ اهميت تمام گهڻي آهي. باقي ٻني ته ٻني آهي، جنهن جي آباديءَ لاءِ ڪوهستان ۾ نڪو درياهه نڪي شاخون. نڪو واهه نڪي نهرون، پهرين ۽ آخري آس مينهن جي. مينهن ناهي ته ٻنيءَ ڏي لوڻو به نه هڻن. وڃي پنهنجي ڪک ڪاني، ڦڙهي ڪاٺيءَ جي ڪندا.
جبل جي اڏن ۽ ڪنارن ۾ ڦڙها جام ٿين. اهي وڍي، بَند ٻڌن. ائين ئي ڪاٺين ۽ گاهه جا بند ٻڌي باريگن (بار کڻڻ وارا اٺ) تي رکي اوڏ ڇڪ جي شهرن ڏانهن وڪڻڻ وڃن. اتان کاڌي پيتي ۽ ضرورت جون ٻيون شيون وٺيو موٽن. پٺيان سندن ٻارٻچا/ گهر ڀاتي ساٿَ (اٺن جو اهو وڳ جيڪو خريد فروخت لاءِ شهر وڃي)، جي گَسَ گسين ۾ اکيون ٽنگيو ويٺا هوندا. سَاٿُ ايندو ته عيدون ٿي وينديون.
جبل جي ماڻهن جي اها خوبي آهي ته ٿورو ڪي گهڻو سڀ ونڊي ورهائي کائيندا آهن. اتي ائين ڪونهي ته هڪڙو بک مري ۽ ٻيو ڦاٽي مري. نه ئي هو ائين سمجهن ته پاڻ ڍائو، جڳ ڍائو. پاڻ سائو جڳ سائو. ساٿ ايندو ته هڪ هڪ کي ساري سنڀالي، سَڏَ ڪري ذري مان ذرو ورهائي ڏيندا. هيڪلا ڪُرِڪِ (ڪُنڊ) ۾ ويهي کائي اوڳرائي ڪونه ڏين، انڊَ پاسي جي به خبر رکن. پنهنجي هُوند جي مستي ڪونه ڪن. وٽن هوندو ته به کمي (نمي) کائيندا، اُرکُل (سڱن سان) هڻي ڪنهن کي پري ڪونه ڪندا.
روز پاڻي رب تي پر جهڙو حال حبيبان تهڙو پيش پِريان (پرين کي) ڪن. ’هوندي‘ مان اٻالو وٽان ڪوبه نه وڃي. ڪَٿي ڪوٺي، گوڏو گوڏي سان گڏي ويهاري کارائيندا. باقي اڻهوند تي ميار به ڪانهي. نه هوندو ته نوان نيرانا گندي کُڙيءَ ۾ هڻي لت کوڙي ائين سمجهي رهندا، ڄڻ سَتَ رڇيون کائي کاڄ مان وات ڪڍي (ڍئو ڪري) ستا آهن.
جبل جو مينهن به ڄڻ اکين جو ڍئو، هِيڏانهن وَٺو هوڏانهن ويو. پَلُرَ جا پياڪ سِپُن وانگي وات ڦاڙيو ويٺا هوندا. ۽ مينهن جو پاڻي ڇَرَڪا ڪري وهندو. جبل جي اَڏن، چَرُن، کڏن، کوٻن، کانٽن، ڏرڙن مان ڇڻي (لهي) وڃي ترُ (ترو) وٺندو. جنهن کي پياسا پَٽَ چوهي، چٽي، چُڪائي، ڄنڀيون چٽي، وات اگهي ويهي رهن ۽ ماندا ماڻهو مِرمِرِ، جَنبِ جَنبِ نهاريندا رهجي وڃن.
جيئرن لاءِ وري به قدرت وٽ عجيب انصاف ڀر يا قانون آهن. سُندِيءَ (علائقو) واري جبل جي مٿان گُرِيءَ تان بيهي چوڦير اکيون ڦيرائبيون ته رڳو بُسِ ۽ مُٽِڪَا (مٽي ۽ پٿر) پيا لکجندا (ڏسجندا). پر جڏهن گُريءَ تان هيٺ ڇڻي جبل جي وَرَ وَڪَڙَ، گس گسين تان هيٺ لهي اچبو ته ويساهه ئي نه ايندو ته ڪو هي ساڳي ئي سڪل پوٺي جو منظر نامو آهي.
هيٺ لهي اچي ڏسبو ته جبل جي اڌ منجهان اندران ئي اندران پاڻي جهرڻن جيان ڦٽي ڇاروڙا ڪري ڪِري هيٺ وڏي ٽوڀي جي صورت ۾ ڀريل نظر ايندو، جتي چوطرف وڏا وڏا بُجا (گهرا گهاٽا) قديم وڻ هڪ عاليشان باغ جو ڏيک ڏئي رهيا آهن. جتي ٻين شاندار قديم وڻن سان گڏ هڪ تمام گهرو ۽ وڏو قديم پراسرار کجيءَ جو وڻ آهي، جنهن لاءِ مشهور آهي ته اهو هزارين سال پراڻو وڻ آهي. جنهن ۾ ’جنات‘ رهي ٿي. کجيءَ جي ان وڻ کي ڏسڻ ساڻ ئي ان جي قدامت ۽ پراسراريت تي يقين به اچي ٿو، جو ان نهايت گهاٽي وڻ جي مٿان ۽ پاسن کان مٿي ئي مٿي ٻيا به ست- اٺ مختلف ميون ۽ ڏٿن جا وڻ ۽ ٻوٽا مُريل آهن. اُهي ان کي قديم ۽ پراسرار کان سواءِ عجيب به بنائي رهيا آهن. ساڳي ئي جبل جي اڌ ۽ اڏن ۾ انجيرن جا وڏا شاهي درخت پڻ آهن جيڪي ان عجيب ۽ حيرت ڀري تصوراتي تصوير جهڙي منظر جو حصو بڻيا بيٺا آهن.
اهو آهي ڏاڏي اَڇَرَ جو پيارو ۽ محبوب جبل. ۽ سندس اباڻو پڍَ، جنهن جي چوٽ تان هر روز اويُون (مشڪون) کڻي، گُريءَ واري ڏکئي ۽ جان جوکم ۾ وجهڻ جهڙي مشڪل پيڃري تان، الائي ڪيترا سو فٽ هيٺ واري ٽوڀي تان پاڻي ڀرڻ ويندي هئي. جبل تان لهڻ ۽ چڙهڻ وارو روز جو اهو معمول شهر وارن لاءِ جيڪر وڏو ڪارنامو هجي، جيڪو ڏاڏي اَڇَرَ روز سرانجام ڏيندي هئي. بنا ڪنهن فخر ۽ مڃتا جي.
ماني ۽ ڏرئي لاءِ به ان ڪڻا يا ڪڻڪ داڻا به پاڻ اُکَرِيءَ ۾ ڇڙهي، ڇَنڊي، اُپڻي، چُونڊي صاف ڪري ڳري پٿرائين جنڊ ۾ پيهي/ ڏري ماني ۽ ڏريو پاڻ ئي پچائيندي ۽ رڌيندي هئي.
اَيُون (ٻڪريون) ۽ پهون (رڍون) به پاڻ ڏهي، چوڪي، ڪاڙهي، سُنباڻ وجهي ڄاڻي (ڄاڻڻ معنيٰ، کير ۾ کٽاڻ وجهي ڌونئرو ڄمائجي). جَهڻِ (لسي) جُهڳيندي (ولوڙيندي) هئي.
جبل ۾ ڪهڙا رڇ (ٿانوَ) ڪهڙا سَنڍَ (ٿانوَ)، ڪهڙا سيٽ، ڪهڙا ڊش! پاڻي ڀرڻ لاءِ، اوئي جهڻ جهڳڻ لاءِ ”اِيزِڪَ“، جهڻ کڻي وڃڻ لاءِ، مثال ڌراڙ وغيره ٿوري مقدار ۾ لسي کڻي وڃي ان لاءِ ’کلي‘ ۽ مکڻ ڳاري گهه بنائي ان کي محفوظ رکڻ لاءِ ”زِڪَ“ ڪتب آڻيندا آهن، جيڪي سڀ ننڍي مال (ٻڪرين) جي کل مان جبل جا سچيت، سڄاڻ ۽ سڌير مايون ۽ پُرِههَ (مرد) پاڻ ئي ٺاهيندا، جوڙيندا آهن.
پاڻيءَ لاءِ اَوئِي ٺاهڻ واري کَلَ تي ايڏي مشاقي ۽ هلاکي ڪونه ڪن. البته کل کي نرم رکڻ ۽ سُڪَڻَ کان بچائڻ لاءِ ٻٻر جي ڇوڏي جو اندريون ڪچو ۽ نرم پاسو ڪُٽي ۽ ڪانهيريءَ (وڻ) جو ڇوڏو وجهي پاڻيءَ مان ڀري زِڻُ (تمام گهڻو ڀري) ڪري رکن. جڏهن رَتُ پِتُ سڪِي وڃي ته پاڻي هاري کَلَ کي ابتائي صاف ڪري ڌوئي آکاري (صاف ڪري) آڇِلائي (ٻن ٽن پاڻين سان صاف ڪري) ٻاهرين پاسي وارا وار لاهي کُري صفا ڪري پاڻي لاءِ ڪتب آڻين.
کير کي ڄمائي جَهڻِ جُهڳڻ (لسي ولوڙڻ) لاءِ ”اِيزِڪَ“ بنائين ته ان کل تي ”اوئيءَ“ کان وڌيڪ ڌيان ڏين. کل ۾ پاڻي، ٻيروليءَ ۽ ڏاڙهون جون کلون/ ڇليون وجهي رکن ته کل رچيو ڪُونئري (نرم) ٿيو وڃي ۽ رنگ به بدلجي پِيئَرَو (پيلو) ٿيو وڃي پوءِ پاڻي هاري صاف ڪري ان ۾ ڄمايل کير وجهي هڪ پاسو بند ڪري ٻيو پاسو کليل رکن. ٻڌل پاسي کي هڪ ماڻهو جهليندو ۽ کليل پاسي کي هٿ سان بند ڪري ٻيو ماڻهو جهليندو. پر جي ڪو ٻيو ماڻهو نه به هجي ته بند پاسي کي رسي سان ڪنهن وڻ جي ٿڙ ۾ ٻڌي، کليل پاسو پاڻ هٿ ۾ جهلي پوءِ کَلَ کي يڪو ڌونڌاڙ بو رهبو تان جو سڄو مکڻ کليل پاسي وٽ اچي مُچَ (گڏ) ٿيندو. اهو ڪڍبو ويندو ۽ کل کي ڌونڌاڙبو رهبو. جڏهن مکڻ سڄو نڪري ويندو ته آخر ۾ وڃي لسي بچندي ته،” اِيزِڪَ“ آهستي وڻ تان کولي هيٺ لاهي رکندا. مکڻ ٽامڙي ۾ وجهي رکندا. لسيءَ جا ڪٽورا ڀري پيئندا جنهن ۾ مکڻ جا ذرا ذرا به شامل هوندا، اها پاڻيءَ واري گهاٽي/ ڳَٽِ مکڻ مليل لسي وڏي ڳَمَ (طاقت) واري آهي. اها بنا کاڌي جي به کين توانو رکي ٿي.
گِههَ کي محفوظ رکڻ لاءِ جيڪا کل ٺاهين اها نهايت پاڪائيءَ سان لاهين، ۽ وڏي محنت، مشاقي ۽ احتياط ڪن. ۽ ان کَلَ کي وڏي اهميت ڏين. کل ۾ مينديءَ جا پن، کورِ (وڻ) جو ڇوڏو، رسدار وليون ۽ سُرهن ٻوٽن جون ڪچيون ٽاريون وجهي، پاڻيءَ مان ڀري ڊانِئين (مڪمل ڀري) ڪري رکن، ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جڏهن ڏسن ته کل اندران سُڪي، رَچي (رڱجي) وئي آهي ته پاڻي هاري کل کي ابتائي گهه لڳل ڳوهيل اٽي سان اهڙي صاف ڪن ته اها تمام گهڻي نرم ۽ نفيس ٿي پوندي آهي. اصل جهڙي ريشم ٿي ويندي آهي. ان کي چون، ”زِڪَّ“. پوءِ ان ۾ مکڻ ڳاري گهه ٺاهي وجهن.
مکڻ کي ڳارڻ مهل به وڏي ڪاريگري ڪم آڻين. مکڻ ۾ ڳرڻ مهل ڳاڙهن چانورن جو اٽو ۽ هڪ ٻه ايلاچيون وجهي ڳارين ته گهه صاف، شفاف ۽ سُرهو ٿيو پوي جنهن کي ٺاري ”زِڪَ“۾ وجهن.
ڳاڙهن چانورن جو اٽو وجهڻ جو مقصد اهو آهي ته اهو مکڻ ۾ شامل لسيءَ جي کٽاڻ/ کٽاس کي چوهي ۽ چوسي وٺي. واقعي به جڏهن گِههُ کي ڇاڻي اٽي کان ڌار ڪبو آهي ته اهو اٽو چکڻ/ کائڻ مهل کٽو هوندو آهي جيڪو گهه ۾ رڌجي بيحد لذيذ ٿي پوندو آهي جنهن کي ’وِشِنَاڻُ‘ چوندا آهن، جنهن ۾ ٿوري کنڊ ملائي وڏي شوق سان کائيندا آهن. ”وِشِنَاڻُ“ جبل وارن جي بيحد پسنديدهه ۽ مرغوب غدا آهي.
”زِڪَ“ ۾ گهه کي وڌيڪ سوادي ۽ مزيدار بنائڻ لاءِ مَنجهس (ان ۾) ”دَوشَا“ ملائيندا آهن.
”دَوشا“ بنائڻ به وڏي محنت ۽ ڪاريگري ۽ هلاکيءَ وارو ڪم آهي. کڄور کڻي ان جون ککيون ڪڍي صاف ڪري ڳوهي مُڃَ ڪري وڏي ٽامڙي ۾ وجهي، سڄو ٽامڙو پاڻيءَ مان ڀري مُنهن ڪَرَ (تارون تار) ڪري ٽانڊي تي رکن. جڏهن پاڻي لهرون کائي ته ڏوئي سان هلائي رڌڻ لاءِ ڇڏي ڏين جيڪا ڪلاڪن جا ڪلاڪ پئي رڌجندي آهي. رڌجڻ مهل ڏوئيءَ سان چِلي چلي هلائبي آهي. رڌجڻ کان پوءِ اها کڄور ماکي ۽ منڌ ٿي ويندي آهي جنهن کي چلهي تان لاهي ڏوئيءَ سان هلائي هلائي ٺاري سنهي ڪپڙي سان ڇاڻي پوءِ ”زِڪَ“ ۾ پيل گهه ۾ شامل ڪبي آهي. ڪي ته کڄور ۾ رڌجڻ مهل سونف ۽ ايلائچون به وجهن ائين ”زڪَ“ ۾ گهه کي محفوظ ڪندا آهن.
”دَوشا“ مليل ”زڪَ“ وارو گهه تمام گهڻو سوادي ٿيندو آهي جنهن جو رنگ به عام گِههِ کان گهڻو بدليل، شفاف ۽ سون جهڙو هوندو آهي. ۽ سواد هلڪو مٺو ۽ بيان کان ٻاهر آهي.
جنهن به اهو ”زڪ“ جو ”دوشا“ مليل گهه نه کاڌو آهي اهو ان جي لذت ۽ سواد جو تصور به نٿو ڪري سگهي. ڇو جو اهو عام ڏٻن وارن گهن کان ته بلڪل مختلف آهي. پر جبل جي انهيءَ سچي گهه کان به مختلف آهي جيڪو ڏٻن ۽ بوتلن ۾ هوندو آهي.
کَلَ مان ٺهيل اهي سَنڍ ۽ ٿانو جبل وارن لاءِ ته بلڪل وڏيون سِٽَائُون ۽ وِٿَ آهن ئي پر شهر وارن لاءِ به عجيب حيرت ۾ وجهندڙ آهن. مثال ننڍي ٻڪرجي کَلَ مان بنايل کَلِي جنهن ۾ ٿوري مقدار ۾ لسي پوندي آهي جيڪي ڌراڙ مال چارڻ لاءِ ويندي لسيءَ مان ڀري کڻي ويندا آهن، اهڙي ئي ننڍي کل مان بنايل اَوئي ۾ پاڻي ڀري ڌراڙ ساڻ کڻن. سياري ۾ به کڻن پر گرميءَ ۾ هروڀرو تاگيدي (تاڪيد ۽ تياري) سان کڻن. انهن ۾ حيرت ڀري ڳالهه اها آهي ته ڀلي ڪيڏي به گرمي ۽ اُس هجي، اوئيءَ مان پاڻِي ڪڍبو ته اهو ايڏو ٿڌو هوندو ڄڻ ريفريجريٽر مان نڪتل آهي. ائين ئي ”کليءَ“ واري لسي به يخ ٿڌي هوندي آهي.
گرميءَ ۾ مال چاريندي ٿڌو پاڻي ۽ ٿڌي لسي ڌراڙن ۽ مسافرن لاءِ هڪ نعمت هوندي آهي. اهو ئي سبب آهي جو جبل وارن جو مال سان ايڏو قرب ۽ چاهه هوندو آهي جيڏو پنهنجي اولاد سان هجي، گهرڀاتين سان هجي. مال جي حوالي سان جبل وارن ۾ اها چوڻي معروف آهي، ”سون رتيءَ کان، رت رتي ڀلي.“ پاڻ ڀلي ڏکيا بکيا هجن مال جو ڪک پاڻي چُڪو (ختم ٿيو) ته سندن وَچ چڪي پوندا/ واهون کٽي ويندن. مال جو انهرو منهن ڏٺائون ته ڳچ ڳري پوندن، ڳولي ڦولي، وڙولون ڪري مال جوگاهه پاڻي وڃي لهندا. پوءِ مال ڪاهي، ”وانڍا“ ٿي وڃي اتي رهندا.
ڏاڏي اَڇَرَ ڪراچيءَ ۾ اسان سان گڏ ويٺل هوندي به جبل سان جَڙيل هوندي هئي. اسين ڀلي پيا ساڻس ڳالهايون ۽ مارڪا ڪريون پر جواب ندارد هوءَ اسان وٽ هجي ته اسان جون ڳالهيون ۽ مارڪا ٻڌي. سندس تانگ ته جبل سان لڳي پئي هوندي. هَري هَري (آهستي آهستي) پئي ڀڻڪندي ۽ بُٽڪندي، ”الاجي مالُ پَهِرايائُون (چرڻ لاءِ جهنگ ۾ وٺي وڃڻ)، واريائون (موٽايائون) ڪِين نه الاجي تور (ٻڪرين ۽ رڍن جا ننڍا ٻچا) تَندُ (نندڙي رسي) ۾ اڙايائون ڪين نه! پَڙايُون (ٻچن -تور جي ڪنڌن ۾ وجهڻ واريون گول ڦاسي نما رَسيون) ڇڄي ويون هيون، جوڙيائون ڪِين نه، الاجي تور اَجهو (ويٺو) ڪي ٽَهِي (ڌار ڌار ٿي ڀڄي) ويو. اَيون (ٻڪريون) ۽ پَهُون (رڍون) الاجي ڪيئن ڇُون (ٿيون) هونديون؟ واڙ کي کڙهه ڏنائون ڪي نَهَارَنِ (بگهڙ/درندن) حوالي ڪيائون، اَوَٺُون (جوان ٻڪريون) الاجي جهليائون ڪي بُرَ (ڇڙوڇڙ) ڇِي (ٿي) وييون.ڇَيڪَ (آزاد) ڍُڪيون (پيٽ سان) اُرُکُلَ (سڱن سان ڌڪ هڻن) هڻي هڪ ٻئي جا پيٽ ڦاڙي وجهنديون. اواڳيا ڇيڪ ڇوڪرا ٽَاڏوڙَنِ (هل مستيون، ڊوڙون) ۾ پورا هوندا. ڌڻ (رڍون جو ميڙ) ۽ ڪَيراڳُ (ٻڪرين جو ميڙ) به ڌڻيءَ سان، هيڪلو مَڙِهو (پوڙهو بيمار) پُرُههُ (مرد سندس گهر وارو) پڄي ڪونه سگهندو. شڪر جو آئون ٽَرڏ (ڳئن جو ميڙ) ۽ وڳ (اٺن جو ميڙ) ٻين حوالي ڪري آيس. هيڪلو مڙهو ته ٽڪرڀور (ماني/کاڌو) ۾ به ڏکيو ڇَو (ٿيو) هوندو. ڪِرِيانِي (تئي ۽ سِرَ کان سوءِ ٽانڊن تي پڪل ماني) جو رهيگ (عادي) آهي. مُورِ (عام) ماني ڪونه کائي سگهيو هوندو.“
پوءِ ڄڻ ته ڊيهو کائي (ڇرڪ ڀري) سجاڳ ٿي چوندي، ”هاڻ موڪل ڏيوم ته وڃي ڪکن ڀيڙي ٿيان، وڃي پنهنجي پکي ۾ پوان.“ اهو ئي اَوسَو (فڪر) اهوئي اُڍُڪو (ڳڻتي) هوندو هيس. ڪراچيءَ ۾ مائٽ ست رڇيون (ست کاڌا،ست ٿانوَ) اڳيتا (اڳيان) رکنس ته جبل ساريو پئي اَنجهڙي (لڙڪن سان) روئندي. شهر ۾ اچي کاڌي پيتي ڏانهن ٻَنڌُ اچي ويندو هئس. ڄڻ ٻُنجو هجيس. چئبوس ته ، نه ٿي کائين ڇو؟ ته بيوسيءَ مان چوندي، ”اسين کُلن پَٽن جا رهيگ (عادي) هتي بند جاين ۾ ٻوساٽجو مرون ٿا. اسان جو نج کاڌو پيتو، ٿورو ڪي گهڻو، پاڻ هٿن سان پيهي پچائي کائون، شهر جا ته اَٽا اَنَ به الائي ڪهڙا آهن. اسان جا ته پيٽ ئي بند ٿي اُڦُرُڪي آڀامي ٿا پون.“ ڏهه پندرهن ڏينهن ملهه وڙهي رهائبو هئس ته لڙڪ لاڙي چوندي، ”گهر ۽ مال به گهوريو (ٺهيو) آئون ته هڏ (اصل) جبل لاءِ زَهِيرِجي (اڪنڊجي) پئي آهيان.“
ڏاڏي اَڇَرَ ته گذاري وئي، پنهنجي ئي ٿڌي ڇِتَرَ (تڏي) تي پنهنجن ئي پُٽن ۽ ڌيئن جي هٿن ۾. نڪا وڏي بيماري ۽ تڪليف ڏٺائين نڪا سڪرات ڪڍيائين. ماٺ مٺيءَ ۾ جبل ڄائي وڃي جبل پيٺي.
اها ئي ڪار اها ئي سار اڄ به جبل جي هر ماڻهوءَ کي جبل سان آهي. هڏ ماڳهين ڪجهه به نه ٿو مِلينِ ته شهر ڏي مهاڙ ڪن ٿا، نه ته سَوَ سور سهي به سنهرا ويٺا آهن. ڀلي ست نيرانيون (بکون) هجن حرام ڪو ڏک بک جي ٻُڙُڪَ به ٻاهر ڪڍن! لکاءُ ئي ڪونه ڏيندا ته ساڻن ڪهڙي ماجرا آهي.
ڪارو سکڻو دَڪَڙُ (اڌ مٺو اڌ ٻاڙو) لُڙو (مٽيءَ هاڻو) پاڻي پي منهن تان هٿ ڦيري گندي (اجرڪ کي جبل ۾ گندي به چون) مٿان ڪري ليٽي پوندا الله جي آسري ۾، ”سڀاجو سج سَرهائي (خوشي) آڻيندو، جي نه آندائين ته به مٿس ميار ڪانهي، سک به ته ڏنائين آهي. هي جو جيئرا ساهه کڻي پيا هلون چلون اهي به ته سندس ئي ٿورا آهن.“ اوپروڪو ڏسي ته طاق لڳي وڃن. (حال نه ڏٺو ڀلو).
جبل جي ماڻهن جو گذر سفر ڏکيو ۽ آڻين ۽ چاڙهين، ڏٿ ڏهاڙي.... جي مصداق هوندي به سڪون مان چڪار آهي، جيڪا ڳالهه سندن ظاهري حالت ڏسڻ کان پوءِ سمجهه سان ٻاهر آهي، بي سبب آهي. لاشڪ ته اهو ئي سبب هوندو جيئن پيار، محبت، عشق وارو جذبو بي لوث ۽ بي عرض هوندو آهي، تيئن ئي جبل وارن جو ڏک ۽ بک ۾ به پر سڪون رهڻ، سندن جبل سان بي لوث ۽ بي غرض عشق واري جذبي جي موجودگي آهي.
وَسَ بنا جبل ڪارو ڪورو پوٺَو. ڪَکُ پَنُ به رَوهه (اُسَ) تي ڪڙهي کامي ڪارو ڪلور ٿيو وڃي. پوءِ به ماڻهن جا جبل ۾ سوين آسرا سوين اميدون آهن.
هڪ جهڙا سکڻا ڏينهن کيرپاڻي، ڦَشَ ڦُوهَرَ تي گذارين پرپَڍَ ڪونه ڇڏين. ڪٿان اچي ڪو جي سندن گهڻگهرو ڏک ڪري وڌي اچي پنهنجائپ مان کين چوندو، ”ٻارٻچو بک نه ماريو، هلي ڪو شهر ۾ هٿ پير هڻو.“ ته هڏ ماڳهين ڪاوڙ جي پوندا، ”اسين چندا (ڄڻ) ڪو بک جون دانهون کڻي وٽن ويا آهيون جو متيون ٿا ڏين. ڪهڙو اسان جا ٻار رَوسي (روئڻ) ڪري وٽن ٽڪر (ماني) لاءِ ويا آهن جو اباڻن پڍن تان اٿڻ جون صلاحون ٿا ڏين! اڄ اَڀَرا سڀان سَڀَرا ٿينداسين. اڃا الله مان آسرو ڪونه پليو آهي. جيڏو الله تيڏو آسرو، شهر ۾ ماڻهو هڪ ٻئي کي ڪُتان گَهان (ڪتن وانگي) وات ٿا وجهن. ايڏي دنيا جو لٺ هنئين پَٽَ تي نه پوي . اسان لاءِ شهر ۾ ڪهڙا جريدا (تيار) دستر خانا وڇايل آهن. ڇيلا (ڇا لاءِ) وڃي شهر ۾ جَهپا (ڌڪا) جهليون، ٻار روليون، پَران (پراون) جا منهن جَوهيون (چتايون) پاڻيءَ مٿان ڦَش ڇون (هلڪا ٿيون).
ڏُونگا آڇ مَ تِنِ کي، ڪاسا جِنين نه ڪَمُ
پِنندي پَرڏيهه ۾، تِنِ سَوڍِين ٿئي شُرمُ
اُٿن گهڻي اَدَبَ سِين، ڳالهائين نَرمُ
قادر ڪَرِ ڪَرَمُ، ته اُنِ جي وَطن ۾ وَسَ ٿيئي.
(شاهه رح)
اهوئي سندن خواب آهي. اها ئي سندن خواهش آهي ته سندن وطن ۾ وَسَ ٿئي. باقي ٻيو ڇا کپي انهن صابرن، شاڪرن ۽ ٿور گُهر جائن کي.
خدا ڪارڻي ڳالهه به اها ئي آهي ته جبل ۾ هو پٿري، مُٽڪي جا پاڻ ڌڻي آهن. جِتِ وڻين اُتِ گُسَ (زمين کوٽڻ لاءِ خاص بنايل ٿلهو ڪِلي نما لوهي اوزار) کڻي کڏون ڪُڻي (کوٽي) ڪاٺيون ٺوڪي پکا اڏي ويهي رهن. اها بي گوندري ريت جبل ۾ ڪانهي ته ڪو ڪنهن کي چوي، ”هِتان اٿي هُت ويهه.“ نه ئي ڪو ڪنهن کي اَڀَرو اکر چوي. ڇُڙُ ٻُڪُ (ڇينڀ) ۽ دَڙَ (ڪاُڙ مان ڳالهائڻ) رهيا پنهنجي ماڳ، جي رڳو ڪنهن جو انهرو (ناخوش) منهن ڏسندا يا رکو ڳالهاءُ ۽ نراڙ ۾ سِٺِ (گهنج) ڏٺائون ته او.... ست ڪوهه ڏور وڃي رهندا. اندر جو سور اندر ۾ ئي سانڍي ڇڏيندا. پرائي دنيا کي دانهون ڏئي پڌر ڪونه پوندا. ڏمر ۾ به پنهنجن جي خبر کان بيخبر نه رهندا، آئي وئي کان پيا خير خبر وٺندا، پنهنجن سان دليون ائين جڙيل ۽ ڳنڍيل اٿن جو شل نه ڪنهن جي مٿي جي سور يا ٻَري (تپ/ بخار) جو ٻڌن. اُڇَرِي (بيساخته) اچي مٿان پوندا، ڪيڏي ڏمر، ڪيڏي ڏک، اگهي (بيمار) جي مٿان پيرن ڀَرَ بيهي سج اڀاريندا. لاڙهي (مريض جو کاڌو) پاڻيءَ لاءِ پيا پِڙِيُون (ڊوڙون) ڪري پڇائون ڪندا. وري تهڙي جا تهڙا ڏِسُ ته هڪ ٻئي جي منهن جا چَئوڻا (لاڏ، قرب) پيا وٺندا، هٿن جو ڇانئون پيا هَڪَ ٻئي تي ڪندا. گهوريا پاڻي پيا ٿيندا.
جيڪو وٽن هوندو ورڇي ورهائي کائيندا. بکيا به گڏ هوندا ته ڍئيل (ڍاول) به گڏ هوندا. تِرَ مان تيرهن پتيون ڪندا جُوڦَ (ڪنجوسي) ڪري پاڻ لاءِ رکي ڪنو ڪري ڪونه لاڙيندا (اڇلائيندا) سک ۾ ساڻ، ڏک ۾ ڏور رهڻ واري رسم جبل ۾ ڪانهي. اتي اهيئي چوڻيون آهن ته، ”جن سان مِٺاپيئجن، تِنِ سان ڪَڙا به پيئجن.“ دنيا ته ائين آهي جو، ”بکئي کي ڏئي ڪونه، سکي کي سهي ڪونه.“ اهي سڀ ڪُريتون جبل کان ٻاهر جون ريتون آهن. هي ته اها ئي ڪن جيڪا سڀن کي سينڀائي (ڀانءِ پوي). هَٿُ ڇڏي اِرِڪِ (ٺونٺ) چٽڻ کي عيب سمجهن، پنهنجا ته پنهنجا پر ڌارين سان به ڪنهن ڳالهه ۾ ڪونه گُسائين. ڏئي نه سگهندا ته ڏکوئيندا به ڪونه. ٻيو جي پُڄي نه سگهندا ته گَٺِيُون (هلاکيون، محنتون ڪري) گَهي وَهندا (ڪم ڪندا) ۽ شاديءَ مراديءَ ۾ ڪم ڪار ڪري بوجا (بار) لاهيندا. ”ڀري اٺ تان وڃڻي لهي ته به سٺو.“ ڪوجي سندن لاءِ هُٻَ (حب) مان ٻه وکون وجهي اڳيان ايندو ته هي پاٻوهه مان پنج وکون کڻي اڳت (اڳتي) وڌندا.
منهن جي مائٽي وَٽَانِ (انهن کان) ڪانه پڄي. نه ئي ڪنهن جي اڳيان پٺيان خوشامندون ڪندا ڦِتِ ڦِتِ ڪندا ڦرندا. ڳالهه نه وڻندن ته تيڏيءَ مهل منهن تي ٻولائي (منهن مقابل) چوندا، ”سيڌي ڳالهه سوٽي جي ....“ پرپٺ گلا ته گهوريو اڃا اُتَر ورندي ڏئي اٿندا. جي ڪنهن سندن ويريءَ تي به بَوڇ (بهتان) وڌو ته کيس اَڇو (سچو) ڪري ايندا. ڀلي ڏهه ڏک هجن پر اڱڻ. آئي کي وات جي گلا به ڪونه ڏين. ابتو هٿ ڏئي منهن انهرو ڪرڻ کي پنهنجي اڱڻ ۽ گهر جي بي عزتي سمجهن. گهر آئي ويريءَ سان به سنهرا ٿي ملن، حرام ڪنهن وير وَڍ جو لکاءُ ڏين. کينڪاري، اَوڍَ مان خاشو هنڌ وهاڻو ڪڍي، وڇائي ويهاري خبرون چارون وٺي کارائي پياري ڀاڪر پائي موڪلائي گَسَ تائين گڏجي وڃي رواڻي ايندا. تڏي تي آيل سان نڪو وير نڪو وَڍُ، پلاند پراڻا ناهن ٿيندا، ميارون مورچا ٻڌي ٿيون بيهن ۽ وَيرَ پيا وقت سان هلندا، نبيرجندا.
جبل جي اها ئي مانائتي ريت آهي، ”ڏي عزت، وَٺُ عزت“. ٻيو سڀ سهي ويندا پر هلڪو حَرَفُ (لئزيا ڏوهه) اصل نه سهن. بيعزتي وارو اَڻَ لَکو اکر به اندر ۾ وَڍَ وجهي ڦَٽُ بنجندو اٿن. بي گوندرائي (بيغيرتي) جو پِزَو (ڄمڻ وقت ڏنل پهرين خوراڪ) ستيءَ ۾ ئي ڪونه سَنڀرن؟ سهن به ڇو؟ هو ته پرائي پاڻيءَ کي به اوڏا ڪونه وڃن ڀلي نوان نيرانا ويٺا هجن. ڀَرَ ۾ ڀلي ديڳيون دَمِيُون (دم تي) هجن، ڪُوڪُ ڀيري (ڪنڌ ورائي) ڏسندا به ڪونه ته اِنڊَ (پاسي) ۾ ڪي چَرُون آهن.
ڪَوٺَ ڏئي عزت سان گهرائيندن ته وڃي ڏئي وٺي، کائي پي ايندا نه ته بي دعوتيا ڪنهنجو گراهه به حرام کائين. غريب هوندو ڀلي ڏهن ويلن جو لنگهڻ (بک) هجيس. ڪو کاڄ جا ٿال ڀري آڻي گهر ۾ ڏي، دعوت نه هوندي ته موٽائي منهن ۾ هڻندا. اڳيون ڏوهه مڃي زور ڪري کاڄ ڏي ته وٽانس ٿال وٺي سندس ئي اڳيان کاڄ اڇلائي هاري ٿانوَ اُڳاڙي (خالي ڪري) ڏيندو. جهڙي تهڙي نموني ۾ کاڌي تي پاڻ کي لاڙين (اڇلائين) ڪونه. نه ئي چڙهين ديڳين دعوت قبولين ديڳيون چاڙهي پوءِ جي ڪو دعوت ڏي ته چون، ”اسين ڪي لورا لنگها آهيون جو چڙهيءَ ديڳ تي وڃي چانپ (ناچ) ڪڏون؟“
باقي جي ڪو عزتون ڏئي شاديءَ کان اڳ کين گهرائي ساڻس صلاحون ڪري کُڻُ (تاريخ) ٻڌي سڄي ڪاڄ جو هَشَنگُ (ذميداري) هٿ ۾ ڏي ته مڙس اهڙا مهلاتا (مهل تي منهن ڏيڻ وارا) جو سڀ مٿي تي کڻي ڌڻيءَ کي ڪِمامُ (کاڌو ۽ انتظام)، سُرهو ڪري جڳ ۾ واهه واهه ڪرائي ڏيندا. وَارَا (ڦيرا/ چڪر/ وَرَ) ڪري کاڄ مان پنهنجا گهر ڀري ڌڻيءَ جو ڪاڄ ڪنو ڪونه ڪندا. اڃا به جي ڪَسَ ڪَسَرَ (گهٽتائي) اکين سان رهيل ۽ کٽل ڏسندا ته وڌي ڌڻيءَ کي دانهن ڏئي دُرُتُلُ (پريشان) ڪونه ڪندا. ماٺ مٺوڙيءَ ۾ (چپ چاپ) پنهنجو به مَنڊي (ملائي/ ڳنڍي) پورت ڪري مٿي ڪري ڇڏيندا. پيرن ڀر بيهي، ديڳين تان وَرَ ڏئي ساري سنڀاري راڄ کارائي اٿندا. تيسين پاڻ وات تي ڦُلُوشُ (ذرو) به نه رکندا، واري ورائي پيا کوٽ ٽوٽ ڏي ڏسندا. پڇاڙيءَ ۾ هٿ ڇنڊي اٿندا ته ڌڻي به کين ڏهه ڏهه عزتون ڏئي وڏي مانَ ۽ پاٻوهه مان اَوچون اَوڇون (سٺا ڪپڙا) اوڍائي شالون، اجرڪون ڪلهن تي وجهي. کاڄ واتو ڪري (کارائي) موڙيون ڀري ٻڌي ڏئي رواڻيندا (اماڻيندا). پوءِ جي ڳاٽ کڻي، ٻانهن هڻي (لوڏي) هلن ٿا ته ٺهن ٿا، اهڙو اڀرو ڪم ئي ڪونه ڪن جو کين پٺيرا ڀونڊا ملن. پَرَ پُٺِ جي گلا ۽ پٺيان واري ڦِٺِ لعنت کان موت کان به مٿي ڊڄن.
ٿوري ۾ خوش. نه هَئهِ نه کَئهِ. نه وَٺِ نه کُوندَ نه هُڻُ دُنبُڻُ، نڪو ٺَٽُ ٺنگر، نڪاٽٽ ٻَٽاڪ، نڪا جَتِ پَتِ، نڪا اُتُڦُتَائي، گيرب گذاري ويندا. پر سُڃائي ڪين سليندا. وٽن امُونگَڙَو (بيحد گهڻو) نه هوندو پر ڏيک اهڙو ڏيندا جو سندس اڳيا هوند هستيءَ (پيسي وارو) وارو به هِينمائي (جرئت ڪري) نه سگهندو. ڀلي ڪو پاسَنگ (شاهوڪار) گهر جو ٽِشِينگُ (ٻٽاڪي) مڙس هجي، اک جي پَوڇِڻ سان مَيڇَ ڏئي بيگر لاءِ سڏي ڏسي! ساڳي ئي اک جي پَڇَنڊ واري ورنديءَ سان مٽيءَ ۾ ملائي اٿي ويندا. گِيتَگِيُون گَهَڻَ (ليٿڙيون پائڻ) جارهيگ ئي ڪونهن. تَنهنُبولَ (موڊ/ مزاج) نه ٿين ته ڪک ڀڃي ٻه به نه ڪن. ڪرڻ تي اچن ته جيل به کڻيو وڃن. سَپَنِ جُون سِيندون ڪَڍڻ (عقل ڪل) جي دعويٰ ئي ڪونه ڪَن پر آهن سڀ ۾ سَراز (ماهر).
ماٺيڻا اهڙا جو وٽن ويهه ته ڪَنَ پيا شُونشَڙَاٽ ڪندا، گهڻي هُلَ ۽ اجائي بَڪَ سان ڪانه پوين. ڳالهائين ته اکر توري تڪي ڳالهائين. ميڙي سيڙي، ايڙ ميڙ جا اکر گڏي سڏي اِڍون (ڍڳ) ڪونه ڪن، باقي ڪچهريءَ جا ڪوڏيا. اوجاڳي جا پڪا، وِهَڪَ جا ڏاڍا (مضبوط). ڪانڀون ڪڍي وهن ته سج اُڀاري ڇڏين. البته اَرندي (بنا واٽ جي فضول) وات سان ڪانه پوين نڪو ماين وانگي چِرِ چِرِ ۽ چاهوڙاڪن. ماين جي وچ ۾ به ڪونه پون مايون پاڻ ۾ وڙهنديون، ڳالهائينديون. هنن کي ڪِشِڪَاءُ (پرواهه) ئي ڪونه هوندو پر جي گهڻي دير تائين ماٺ نه ڪيائون ته کَرڙاپُ (ڪاوڙجي) ڪري اٿندا ته مَنجهان (انهن مان) هٿ ٺاري وهندا.
جبل وارن جو اهو حيرت جهڙو مزاج آهي ته ڪوبه بنا سبب جي پاڻ کي نمايان ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪندو آهي. اڃا چاهيندو آهي ته پس منظر ۾ هجان. جڏهن ته جبل کان ٻاهر گهڻن هنڌن/ علائقن جا ماڻهو ارادتن پاڻ کي نمايان ۽ پيش پيش ڪرڻ چاهيندا آهن. بلڪه ڪوشش ڪندا آهن ته کين وڌيڪ اهميت ڏني وڃي. يعني اهي پنهنجي حيثيت کان وڌيڪ حيثيت چاهيندا آهن جنهن جا لائق به نه هوندا. نتيجي ۾ پنهنجي حيثيت کان به ڪري پاڻ کي کلڻ هاب ڪندا آهن.
جبل جو ماڻهو مٿين ڳالهين جي برعڪس پنهنجي اَپچاري (بنا موضوع) ذات کي پَچاري (موضوع بنائي) شِينشَلوَ (ڀوڳ جو نشانو) نه ڪرائيندا آهن. جيترو به ٿي سگهندو آهي ٻُهڙَنِ (بيلحاظ، وات خورن) جي ٻَوٿَ ڪونه لڳن. ڳالهه سان واسطو نه هوندن ته اَپُڇيا ٿي پُٺي ڏئي ٻئي ڪنهن غير واسطيدار سان مارڪو ڪندا. پر جي ڳالهه سان ٿورو به واسطو ۽ تعلق هوندن ته هَرَ (هرڻ) وانگي ڪَن کڙا ڪري، ڇَهَئي حِسون سجاڳ ڪري ڇَپَ کوڙي وچ تي ويهي رهندا. اکر اکر تي ڌيان ڏيندا، ميار هوندي ته اکين سان مڃيندا ۽ ڀري ڏيندا. ميار نه نڪتي ته مياري ڪندڙ کي ڇڪي رکندا. ۽ پنهنجي ميار ۽ وَاوارُ (حساب، وهنوار) مُئي مارائي کان سواءِ نه ڇڏيندا.
سخت جان اهڙا جو لنگهڻ (بک) ۾ وَقت گذري وڃي، سڪي ٻَڙُههُ (ڪاٺي) ٿي ويندا پر زبان مان لفظ به نه ٻوليندا. مينهن واءَ جا سا ٽوڪ، اُس لُڪَ جا پَڪا، جاڳڻ جا استاد، ۽ ڏک ڏاڍ جا ساهو. سندن حال ڏسي حيرت ٿيندي آهي ته ڪيئن ٿا جالين؟ پر هو ته اهڙن حالتن ۾ به سڀ ۾ پورا سڀ ۾ شامل آهن. مرڻي پرڻي، ڏيڻ وٺڻ، فاتحه ڦوڙي، پوئو بجار، ڏَنُ پوت، خير خيرات سڀ ۾ نشانبر. نڪ تي مَرُ (پاڻ تي گلا يا ميار) ڪونه سهن. مٿي تي آيل هَڙَ (سڀ) ڀَرِتي (ڏنڊ وغيره) ڀري ڏيندا. ڪو جي ساڻن ڏک ۾ ڀاڱي ڀائيوار ۽ حال ڀائي ٿيو ته پاڻ به ڏَيجِگيرَ (ڏيڻ وارا) اهڙا ٿي بيهندا جو مال وڪڻي تڪڻي به سندن لڙ لاهي ويهندا.
ڪيئن ٿا اهڙي سَڃَ ۾ پورت ڪن. اهو به رب جو هڪ راز ۽ ڳجهه آهي. پاڻ ٿو هلائين پاڻ ٿو جيارين. اسين شهري ماڻهو اهڙي اڻ هوند ۽ اوکاين ۾ نه ته ڇَههُ ٿي (ٿڪجي) ڪِري پئون ۽ ڇِرِجي (ڇتاٿي) هڪ ٻئي ۾ وات وجهون ۽ گهٽرو (نڙي) ڦاڙي ڀاروڙا (رڙيون ۽ روئڻ) ڪري جڳ کي اڻهوند چِتايُون (چتاءُ/ موت جو اطلاع). ڪَڪَڙاٽَ (دانهون) ڪري ملڪ ڪِنو ڪريون. الله به سڃاڻي سڱ ٿوڏي، اسين ٿوري تڪليف ۾ به ويهي جيئرن لاءِ پار ٿا ڪڍون ۽ وتائي فقير جيان رڙيون ڪري الله کي به آزمائش ۾ وجهيو ٿا ڇڏيون. جيئن هڪ ڀيري وتائي فقير کي پير ۾ ڪنڊو لڳو ته وٺي جو دانهون ڪيائين ته راڄ اچي گڏ ٿيا. سڀني پڇيو، ”ڇا ٿيو وتايا، ڇو ٿو رڙيون ڪرين؟“ وتائي فقير پنهنجو پير مٿي ڪري پير ۾ لڳل ڪنڊو ڏيکاريو، ننڍڙو ڪنڊو ڏسي ماڻهن چيس، ”واهه ڙي وتايا واهه، هيڏ ڙي ڪنڊي تي ايڏيون دانهون ڪري ملڪ مُچَ (گڏ) ڪيا اٿئي؟“ وتائي فقير معصوميت مان چيو، ” ابا، آئون ايوب عليه صابر ڪونه آهيان جو سهندس. اڄ ڪنڊو هنيائين آهي. اهو سهندس ته سڀاڻي ڀالو هڻندو!!“
جبل جا ماڻهو به واقعي ايوب عليه صابر (حضرت ايوب عليه) آهن اهڙا اهڙا ڌڪ ۽ ڦٽ ٿا سهن جو اڳين جون ٻِڪُون ڦري، متيون منجهي پون. ڦٽن مان رَوڳَ ۽ رَيشَ (ڦٽن جو گند) پيا ڳڙندا. اٿي ٻير جا پَن ڪُٽي رکيائون ته رکيائون نه ته جبلن ۾ هلندي، ڦرندي، لهندي، چڙهندي پاڻ ئي سندن ڦٽ ڀرجي، ڦاٽي، ڪڙيون ڏئي سڪي وڃن.
هر ڳالهه، هر فن جا سَرازَ (ماهر) پاڻ کائڪ (پنهنجو ڪمائي ۽ محنت کائڻ وارا). پرائي ڌن ۽ ڌڻ ڏي اک جي پوڇڻ به نه ڀيرين. (ورائين) ڌاڙو ۽ چوئري ته گهوري (ٺهيو) پَرائي دَرَ ڏانهن اک به ڪونه کڻن. ڀونگن/ جهوپن کي ڪهڙا در ڪهڙا تاڪ، ڪهڙا ڪڙا، ڪهڙيون تاڪيون ۽ تاڙيون. ڦاٽَڪ کُلا پيا هوندا، حرام ڪو بنا آئِڪَرَ (ڀليڪار) جي ڪو ڪنهن جي گهر ۾ گهڙي يا بڇڙائيءَ جي نيت سان ڪو آڌيءَ جو اٿي. نيت نيڪ ته منزل آسان. ڪو جي مَنجهَنِ (انهن ۾) ڏامَيچ (بچڙو) هوندو ته ان کي نظرن تان ڪيرائي ٻاهرين پٿرين (برادري ۽ رت ڀت) کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيندا. هَٿَ رکي اُرُتُڪُ گُرُتُڪُ (جيئن تيئن) ڪري وچ ۾ هَڻي ڪونه اگهائيندا. (قبول ڪرائيندا) جي ڪو اَسِتَو مَستَو (زور زبردستي) ڪري پنهنجي اونڌي سُونڌي ڳالهه مڃائڻ چاهيندو ته اهو ٿڪيارو ٿي نڪري ويندو. نڪو پرائو تڏو تڪين نڪا پنهنجي نُکَ (نسل) لڄائين. ننڍِ وَڏائيءَ جو لحاظ. نياڻي سياڻي جي ساڃهه، نياڻيءَ کي ته ست قرآن سمجهن. ڀلي ڏهه خون هجن نياڻي ميڙ سندن در تي آئي ته سڀ معاف ڪري کين پوتيون اجرڪون اوڍائي عزتون ڏئي، مٿي تي هٿ رکي رواڻيندا (اماڻيندا).
’ڪارو ڪاريءَ‘ جي ريت جبل ۾ ڪانهي. اڄ تائين ڪابه عورت ’ڪاري‘ ڪري ماري نه وئي آهي. جبل ۾ عورت جو وڏو احترام ۽ عزت آهي ۽ عورت به انهن ڀروسن جو ڀرم رکڻ ڄاڻي ٿي ۽ رکي ٿي.
اوڏي ماضيءَ ۾ انگريزي صحافت سان لاڳاپيل خيرپور جي اڳوڻي ناظمه ۽ هاڻي قومي اسيمبلي جي ميمبر محترم نفيسه شاهه کي ڪنهن انگريزي رسالي لاءِ، ’ڪارو ڪاريءِ‘ جي موضوع تي ڪا رپورٽ يا آرٽيڪل لکڻو هو. (جيڪو پوءِ سندس پي.ايڇ.ڊي ٿيسز جو موضوع پڻ رهيو). انهيءَ سلسلي ۾ هوءَ مون سان ملڻ اسان جي گهر آئي هئي ۽ ڪوهستان ۾ ٿيندڙ ’ڪارين‘ بابت مونکان پڇيائين. مون کيس اهو ئي جواب ڏنو هو، ”جبل ۾ اڄ تائين ڪنهن به عورت کي ڪاري ڪري ماريو نه ويو آهي.“ اهو ٻڌي هوءَ حيران ٿي وئي هئي. سچ به اهي حيران ڪندڙ وصفون جبل سان واڳيل ۽ لاڳاپيل آهن/ هيون!! ڇو جو ٻڌڻ ۾ پيو اچي ته ’ڪارو ڪاري‘ واري موضوع کي ميڊيا پاران گهڻي اهميت ملڻ جي ڪري، (over coverage) هاڻي جبل جو ماڻهو (مرد) به انهن ڪڌين ڪاررواين کي مڙسي سمجهڻ لڳو آهي ۽ ريس ڪرڻ جي ڪوشش پڻ ڪري پيو. شال ڌڻي کين انهن ڏوهن ۽ قتلن کان پناهه ۾ رکي (آمين).
آئون ڄاڻا ٿي ته عورت جي عزت ۽ احترام ڪرڻ ماڻهپي جي عظمت ۾ ڳڻبي ڇو جو عورت ’ماڻهو‘ آهي.
جبل وارن جا عجيب فيصلا، حڪمتون ۽ عدالتون آهن ڇا مجال جو ڪنهن کي حق پلئه نه پوي. بيمار جو ڊڀ نه ٿيئي، ڏوهيءَ کي سزا نه ملي. سندن سزا جا نمونا ئي نرالا آهن. رڳو جوڻيت (چغلخور) جي اڏيل جوڻي ڇا اهميت رکي ٿي! وٽن ڪو چغل چاڙي ثابت ٿيو ته ان جي ياد داشت، سزا جي سزا، ننڍن لاءِ آئندي جو سبق. وهندڙ (مصروف) واٽ تي پٿرن جو ڍير رکي ان ۾ سُڪي ڪاٺي ٽُنبيو ڇڏين، جنهن ۾ اتان لنگهيندڙ هرڪو ماڻهو ڪاٺي ٽنبي ٿڪ هڻيو هليو وڃي. اهڙي عبرت ناڪ سزا سبب ڪنهن کي جرئت ئي ڪانه ٿيئي جو لائي چائي ڪري ٻه گهر ٻاري . اهڙي طرح هرهڪ چڱي مَٺي ڳالهه جي ياد داشت لاءِ وٽن نرالا نمونا آهن. شاديءَ جي ياد داشت لاءِ هو پڙهيل ڪين آهن نڪي وٽن داخلا دفتر ئي آهن. تنهنڪري ڪنهن واٽ جي ويجهو گول چڪر ۾ پٿر رکي وچ ۾ ٻه ٽي وڏيون روهيون ياڇِپون (پٿر) رکيو ڇڏين جي ڄڻ لنگها آهن. دهل پيا وڄائين. ٻاهران گولائيءَ ۾ رکيل پٿر ڄاڃي آهن جي ڏانڊيو پيا ڪڏن يا چانڀ (ناچ) پيا ڪن.
وري جي ڪنهن مانجهي مڙس ڪَڙيو ڪڏندي (ويڙهه وڙهندي) جنگ ۽ جهيڙي ۾ شهادت جو جام پيتو هوندو ته ان جي يادگيري لاءِ بُٺي (ٽڪريءَ) تي مائي (يادگار) اڏيو ڇڏين. اهڙيءَ طرح ڳڻن ۽ اوڳڻن کي پشتن (نسلن) کان ڳائيندا اچن.
جيئن سر رچرڊ فرانسز برٽن پنهنجي ڪتاب ”سنڌ ۽ سنڌو ماٿريءَ ۾ وسندڙ قومون“ (Sindh and the races that inhabit the valley of the Indus) ۾ انهيءَ شاعر جو ذڪر ڪيو آهي جنهن ۾ ديشن دروهين جي خلاف عام ماڻهن پاران ڪاوڙ جو اظهار ڪيل آهي، جنهن جو مختصر مثال به ڏئي ٿو جيڪو ”مهرو“ نالي هڪ مڱڻهار جو چيل آهي ۽ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڀَٽَ شاعر ڳائيندا آهن. ان ۾ محمد خان ٺوڙهي ڪؤڙي ناريجي ۽ ٻين ديش دروهين خلاف شعر جو اظهار آهي.
ڪل نه پئي مير کي قيد جي، ڏاڍو رب ستار
لکيا خط فريب جا، سڙيل صوبيدار
ڪنڌ ڀڳو ڪؤڙي جو، پئي منشيءَ تي مار
کهنبڙيا وارو خراب ٿيو، جنهن کي لعنت جي لغار
لک لعنت ٺوڙهي کي، جنهن لائي هنڀاريا باهه
ٺوڙهو ڀڳو ٺاهه سي، سُڻ ’گانڊوءَ جا پار
لک لعنت ٺوڙهي کي جنهن لائي داروءَ کي باهه
ڪلڪتي کان ڪوٺايائين، اچي چاچا پڳ ٻڌاءِ،
ڪنجون وٺو ڪوٽ جون، ويهي سنڌ هلاءِ
............... مهرو مگڻهار چوي،
سگهو وجهي تو شير ۾ اوهان جي والي واڳ وراءِ.
شاعر ميرنصير خان جي حماقت تي افسوس ٿو ڪري جو هن انگريزن تي ڀروسو ڪيو، ۽ مير صوبدار تي لعنت ٿو ڪري ڇو جو هن چارلس نيپيئر کي پڳ نسبت خط لکيو هو. هٿيار بند ڪوهستاني قومن کي فاتح سنڌ تي حملي ڪرڻ کان روڪيو هو. شعر جي باري ۾ رچرڊ برٽن چوي ٿو ته، هن شعر جي طرز ٿلهي ۽ سادي آهي. پر اها ڳالهه يورپي مطالعو ڪندڙن کي به قبول ڪرڻي پوندي ته، ان جا جذبا حب الوطني ۽ بلند خيالن کان خالي ناهن ۽ مهرو بيشڪ جَسُ جو حقدار آهي.“
ائين ئي سڄي جبل ۾ هاڪاري ڪم/ قدم لاءِ جَسُ ۽ محبت ڀريا شعر ۽ مورا ڏبا آهن، ۽ ناڪاري ڪم/ قدم لاءِ نفرت ۽ ڌڪار طور پڻ شعر ۽ مورا هوندا آهن . اهڙي طرز ۽ طريقي جي ڪري ماڻهو غلط ڪم ڪرڻ کان ڊڄن ٿا ۽ سٺي ڪم ڪرڻ لاءِ اڳيان وڌي ٿا اچن.
سندن اهڙن انوکن نمونن، فيصلن، سزا ۽ جزا جا نتيجا، ٿڏي تي ملڻ ڪري ماڻهن جا حوصلا وڌن ٿا. سچي ۽ حقدار جو حق ڪڏهن به نه ويندو ۽ ڪوڙي، ظالم ۽ بڇڙي لاءِ سزا ۽ ڌڪار به اَوس وٽن آهي.
فيصلي مهل ساک ڏيڻ جي وٽن وڏي اهميت آهي. اول ته ساک ڏين ئي ڪونه، جي ڏين ته پنهنجي اوڏي/ ويجهي تي به ڪک ڪونه رکن (پردو ڪونه رکن). جيڪا ڳالهه هوندي اها پيرائتي جيئن جو تيئن امين/ جج جي اڳيان رکن. نڪو وَٽُ نڪو وَڪَڙُ، نڪو فَندُ نڪو ڦيرُ، ڀلي پوءِ ان جو نتيجو ڪيڏو به خراب نڪري. يا وير وَڍُ ۽ دشمني وڌي . هو بنا ڪنهن متڀيد جي ايچو پِيچو (ذرو ذرو) پڌرو ڪري پَٽَ تي رکندا، ۽ سچ وڏي وات (زور سان) هَڪَڙُ (کلو ۽ رکو) ڳالهائي ويندا. گِنجِ مِنجِ ڪونه ڪن، ڪوڙي جي وائيءَ ۾ وَرَ گهڻا، سچو اڇو، سنئون سيڌو، اکيون اکين ۾ وجهي منهن منهن تي ٻولائي چئي ويندا. اهڙا سَرِ جواب (حاضر جواب) جو اڳيتا (اڳيان) ڀلي ڪيڏو به ڏهيسر ڏيادار هجي چوڻو چئي ڏيندا. باقي جهڙي تهڙي ڪُساکئي (ڪوڙي ساک وارو) جي ساک ڏيڻ ته گهوريو. پر اهڙي کي ڪچهري ۾ ئي ڪونه وهارين. جي ڏوهي هوندو ته سندس ڪنهن وڏي ۽ ساکائتي (سچي ساک واري) ماڻهوءَ کي گهرائي وٽانس ساک وٺندا. اهو به پنهنجي سِرَ جي ساک ڏيندو.
لٺ ڌُڪي جي ڳالهه هوندي ته اوڙي پاڙي لاءِ به دِلِيان وِچان اُٿي بيهندا. پر جي ساکَ پَتِ جي ڳالهه هوندي ته پَري ٿي بيهندا، ڀاءُ تي به هٿ ڪو نه رکن (پناهه ڪونه ڏين). اها ئي ڳالهه آهي ته، لٺ هڻجي ڀاءُ پاران، ڳالهه ڪجي خدا ڪارڻي.
موت کان ڪونه ڊڄن خبر اٿن ته موت ايندو ۽ پنهنجي مهل تي ايندو. ائين ڪيڏي به هائيءَ (ظلم جي آخري حد) ۾ اڇري (بيساخته) وڃي پوندا. باقي ان ڳالهه کان ڊڄن ته، هرڪو پنهنجي قبر ۾ پوندو پاڻ جواب ڏيندو. دنيا چئن ڏينهان جو چٽڪو آهي. پوءِ اها ئي قبر جي اونداهي ۽ اڪيلائي، ڪلهن وارا همراهه (ملائڪ/ ڪرامن ڪاتبين) حرام ڪو ڪنهن کي ڌڻائين (بچاءُ ڪن). جيڪو پوکبو سولڻبو، جَوَ پوکي ڪڻڪ ڪانه لڻبي. رت ڀلي دانگيءَ تي تپي ڪارو ٿيئي. پر ڳالهه سچي ڪندا. ساک جا اهڙا سچا جو هڪ ڏني ته ٻئي کان نه پُڇ. پوءِ ڏوهيءَ جو بچڻ ڏکيو، جيڪو به ڏوهه گناهه ثابت ٿيو ان جي ميار ۽ ڏنڊ هَڏ گُڏ ڀڃي، گينداڙي به وٺن. ائين تڪڙي سزا ۽ جزا جي ملڻ ڪري ڏوهه به گهٽ ٿين.
ساڌا سوڌا (سنوان) ٿوري تي خوش ٿيڻ وارا، وٽن نڪو جوڦ (لالچ) نڪا جُکي (هٻڇ). هوندو ته گڏ کائيندا. نه هوندو ته ميار ڪانهي. جهڙي به مهل/ وقت مِلين اکين تي رکي گذارين. ڇِنَ پَٽَ کَوهَه ڪونه ڪن نڪو پرائي ڪٿي ۾ هٿ وجهن. نڪو پنهنجو پَٽُ ڦاڙائين. ڳالهه کي ڳالهه سان مارين. چَوَڻو چون اَچوڻو ڪونه چون، جيڪا ڏند سان ڇڄي تنهن لاءِ ڪاتي ڪونه ڪڍن. وات جي وار کان ترار (تلوار) جي وار کي سٺو سمجهن. دشمن کي دسڻ جو ٻل ٻانهن ۾ آهي ته اَرندو (بنا واٽ جي) وات ڇو وڄائجي. سکڻي جهڳي (اجايو ڳالهائڻ) ڪونه هڻن. گارگند ۽ اگهاڙو وات هڻڻ جبل وارن وٽ ڪونهي گار ڏيڻ کي وڏو عيب سمجهن. بدزبان ۽ گاريال کي ڀاڙيو ۽ نامرد سمجهن. ڪنهن ٻار به گار ڏني ته اهڙي ڏوئي تپائي ڄِنڀ (ڄڀ) تي رکنس ته يا عمريءَ لاءِ گيسي ٿي وڃنيس. لائي چائي، ٻچاڦوڙي ۽ کونس ڦٽائي ڪري وچ ڪٽوراٿي ڪونه ويهن. گڏجي ويهندا ته پنهنجي ئي ڏک سک ۽ اُڌيءَ کُٽيءَ (کوٽ ٽوٽ) جي ڳالهه ۽ اوسو (فڪر) هوندن. موسَو (بهانو) ڪري هاسيڪار، ڳالهه ڳالهه تان پئي ڪنهن ويريءَ جي به هَري (گهٽتائي) ڪونه ڪن، نه ئي گُتَ گُسِٽِي (ٻي کي ٺونٺ يا هٿ) هڻي ڪنهن تان ڦِشِڪَڙِي (ڦشري) ڪن. مڙس ماڻهو، مڙساڻيون ڳالهيون ڪري اٿن.
ڪوهستان، جيئن ته ننڍي ايراضي تي ٻڌل ناهي. ڪراچيءَ کان هلي ٿو ته لسٻيلو لتاڙي وڃي وَڍُ. خضدار ۽ ڪنراڇ مان نڪري ٿو. ٻئي پاسي دادوءَ وٽان نڪريو وڃي. پنج آڱريون به هڪ جهڙيون ۽ هڪ جيڏيون جيئن ته ناهن، تيئن ئي ڪوهستان جي ان وسيع ۽ عريض ايراضيءَ ۾ ڪي اهڙيون به برادريون، نُکُون ۽ وراڻيون (شاخون) آهن، جتي اهڙيون ڪيئي ڪُسَرِيون (اڻ وڻندڙ) ڳالهيون ۽ حرڪتون عام جام ٿينديون آهن جن کان مٿي نفي ۽ بڇان ڏيکاريل آهي.
مثال، هلڪڙائي، گارگند، ٽرڙائي، فِتِ فِتان، جَتِ پَتِ، اَتَڪائي (ناسمجهيءَ واري تڪڙ)، ڦُتُڪُ ڏئي وچ ۾ پوڻ (هلڪائي مان ٽپ ڏئي وچ ۾ پوڻ) گُتَ ۽ گُسِٽي هڻڻ، ڦِشِڪَڙي ڪرڻ، اک جي پوڇڻ (ڪناري) ۽ ڀرونءَ جي ڀير (ڦيڙي) سان اُهُڃُون (سڃاڻپون اشارا) ڏيڻ، چَپُ اُبتائي ڪنڌ کي سَٽَ ڏئي اٿڻ (پاڻ کي ڪجهه سمجهڻ)، سِٺِ (نرڙ ۾ گهنج) وجهي ڳالهائڻ، ٿوري ڳالهه تي لَلَڪَو (ڪڙڪو)ڪري دَهَدُورُ (منهن مقابل) ٿيڻ ٻارٻچي جي ڳالهه تان هَٻڙاٽُ (وڏو آواز) ڪري وَاتارَڻ (ڳالهائڻ سان وڙهڻ)، سنئين سُبتي حُرف کي اُبتائي چِڙي
بي لحاظي ڪري تَوارَ (لئز) ڪرڻ، ٻٽاڪ ۽ وڏائيءَ مان اک هڻي ٺٺول ڪرڻ، ننڍوڏائي جي ساڃهه، نڪا عمر ۽ رتبي جو خيال، نڪو گَهرَ جي گُذر فڪر جو اَوسو (فڪر) ۽ نڪوزال ٻار جو اونو. ٽوپي ڏِنگِ تي ماني راڄ تي. گهر ۾ ڀلي اَٽي جي ڇِرِڪَ ۽ اَنَ جي لَپَ به نه هجي. پاڻ کُري کائي جها ٻن جهوڙن وارو اَٺَاڳ (اڳٺ) لوڏي، رومال ڪلهي تي رکي کنگهڪر ڪري گانگهارو ’ٿُو‘ ڪري لاڙي، پانجو ڇنڊي، جتو ٺوڪي سُڃي گهر مان منهن مٿي ڪري ائين نڪرندا ڄڻ ڀرئي ڀُڪُلي گهر مان ڀڳيو چُڳيو کائي نڪتا آهن.
چئبو آهي ته هوند تي هَوڏِ آهي اڻهوند لاءِ جهڙو اُڀريو تهڙو نه اُڀريو. پَرَڪِن پِتي کان وانجهيلن جي سُڃائي به سڻڀي آهي! ’سکڻي ڪُني گهڻو اُڦامي‘ وانگيان ايندي ويندي پيا وَات وِجهندا. آئي وئي کي پيا ڏاڙهيندا، ڪنهن واٽهڙو سان سندن ڪوليڙ لڳڙ لڳو ته اُڇنگ (ٽاهه) ڏئي ڦِنڊِڪ (شاهد آڱر) سان پُچَ (ڪپڙا) پيا ڇنڊيندا. ذريءَ ڳالهه تي به ٽڪو ڏئي وڙهي پوندا. جي ڪنهن سَنئون حُرف وات مان ڪڍيو ته ڀائيندا سندس ڄنڀ (ڄڀ) ڪاڪڙي مان ڇني ڪڍون. نه سونت نه ساڃاهه. نه ادب نه احترام. سڀني کي هڪ ئي لٺ سين هڪليو ڪاهيو وڃن. ڄڻ ٻيو هرڪو لئيءَ مان لٺ وڍي آيو آهي (اوپرو آهي). باقي پاڻ راڄ ڌڻي آهن. ٻُرُ ٻُرُ اهڙي ڄڻ ملڪ جا والي هجن لَهي لَوههَ لِک به نه نالو سَونَ ٻائي. پاڻ ٽَڪي جا بصر به نه لهن، ٻئي تي اَڳري اُلارون ڪن. دنيا واستي ٺونٺيون هڻي اڳتي ٿين.
اها ٿي پنهنجي پَسِتُوري (اوقات) ڏيکارڻ، نه ته جن سڀاڳن وٽ هُوند (ڌن) ۽ هُنڊِيُون (ملڪتون) آهن. اهي به کمي ٿا کائين، هلندي زمين به ڪونه ڏکوئين. هي الله جا سنواريا سکڻي هَڙَ، بکئي پيٽ به ائين زمين تي دڙا هڻي هلندا ڄڻ ڌرتيءَ جا ڌڻي هجن. زالون ٻار اڃ بک مرن ته ڀلي سو ڀيرا مَرن، چڙهن اڱوٺي جي مٿي تان. پاڻ وري اُڃ بک جا اهڙا ڪچا ۽ ڪانئر جو جئان تئان (جتان ڪٿان) گُهري گَهتِي پنهنجي ڪُکِ ڀري، مُڇَ تان هٿ ڦيري، اوڳرائي ڏئي، پاڻ کي مَکي چَکي، جُتو چَيّڪائي لوڏو ڏئي ائين هلندا، ڄڻ چيلهه تي ناڻي جون واسَڻِيُون (چمڙي جو پاڪيٽ نما پٽو جنهن ۾ پيسا وجهي چلهه تي ٻڌبو آهي. واحد: واسڻي) ٻڌل اٿن. اجايو وات وڄائي، وڏيون ڳالهيون ڪري پيا پاڻ کي پڏائيندا. اَڀَري جي اوڏو به نه ويندا، سڀرن جا سلامي هوندا. گار به اهڙي وجاهتي ۽ اگهاڙي ڏيندا جو اندر ڪڙهي کامي ڪَلور ٿي وڃي. وٺي جو ڪَنان ڪڍي (زور سان) ٻَرِڪَرَ (رڙ) ڪري گار ڏيندا ته کلا پٽ پڙا ڏي جيان ٻُري ويندا. سامهون به اهڙي ئي سُپَڪَ ۽ ڪلاسيڪل گار ايندي. پوءِ جي امُهون سَمُهون زائفائون هونديون ته اوگهاٽي گهاٽي (گهڻي گهڻي) وِرِمَ (دير) تائين، هڪ ٻئي جا چگهه (يار) به آڱرين تي ڳڻي هٿ- تريءَ تي رکي ڏينديون. پر دل ۾ اصل ڪونه رکن. پنهنجا عيب به ڪونه لڪائين.
ائين دنيا ۾ گهٽ هوندو ته مايون پنهنجن عيبن تي به پردو نه رکنديون هجن! مرد ته مرد پر مايون به بنا ڪنهن خوف ۽ ڊپ ڊاءَ جي ته ان جو نتيجو ڪهڙو نڪرندو، کلم کلو سڀني کي ٻڌائي وينديون. حرام ڪو مُهرو (منهن جو رنگ) مُڙين. چَندا (ڄڻ) پرائي ڳالهه ٿيون ڪن. مردن اڳيان نه باقي پاڻ ۾ زائفائون پنهنجي ته پنهنجي پر پنهنجي ماءُ ڀيڻ، ڏاڏي ناني جا عيب به ساري تريءَ تي رکن. عورتن جي اهڙي بهادري، سواءِ هڪ برادريءَ جي ٻي ڪنهن به برادري ۾ ڪانهي. اها اڪيلي ڪوهستان جي برادري آهي جنهن جون مايون نه رڳو پنهنجي ذات ڀاين سان پر ٻيءَ ذات جي عورتن اڳيان به پنهنجي عيبن کي ڦلورڻ ۾ عار (عيب) ڪونه ڀائين. ٻارن واري معصوميت سان پنهنجو ڳجهيون ڳالهيون به بنا ڪنهن خوف جي ٻڌائي ڇڏينديون. انهيءَ برادري جا ماڻهو خاص ڪري عورتون نهايت خوبصورت آهن. ۽ پنهنجي مرضيءَ واريون پڻ.
انهن عورتن مان ڪن سان مون ڪچهريون به ڪيون جن گهڻيون ئي ڳالهيون، واقعا ۽ قصا ٻڌايا ۽ ڪراس بريڊ بابت به ڄاڻ ڏنائون، هڪ نهايت حسين عورت پنهنجي باري ۾ ٻڌايو، منهنجي شادي پنهنجي ئي سؤٽ سان ڪيائون، جيڪو ڪُشاهِيگُ (ڪوجهو) هو. آئون راضي نه هيس. مائٽن کي به چيم. پر انهن نه مڃيو. آئون پنهنجي ئي هڪ مائٽ لاءِ مرندي (ڀائيندي) هيس جيڪو شَاهِيگُ (سوهڻو) هو. منهنجي شادي زور زبردستيءَ سان ڪُٽي سَٽي ان ڪوجهي سان ڪيائون. پر آئون ساڻس ڪانه ٺهيس، روز رات جو ساڻس وڙهي،، لتون هڻي، چَڪَ وجهي پاڻ کان پوئتي ڪندي هيس . هو جڏهن ساڻو ٿي سمهي پوندو هو ته آئون پنهنجي مائِٽَ ڏانهن هلي ويندي هيس جيڪو پڻ مون لاءِ بيٺو هوندو هو. آئون صبح کان اڳ وري اچي سمهي پوندي هيس. ٻين کي خبر نه هئي پر منهنجي مڙس کي ته هئي تنهن پنهنجن ۽ منهنجن مائٽن سان ڳالهه ڪئي. منهنجو به وات هيڏو ڍوري جيڏو سو مڃائي نه سگهيا. آئون مڙس کي ڪوڙو ڪري ويس! نيٺ هڪ فيصلو ڪيائون ته رات جو هن کي ٽنگ ۾ رسو وجهي ٻڌي ڇڏينداسين. مون کي به خبر پئجي وئي سو ڇا ڪيم جو رات کان اڳ ئي هڪ ننڍي ڄاتي (قينچي نما اوزار) پنهنجي چولي جي کيسي ۾ وجهي ڇڏيم. رات جو مون کي ٽنگ ۾ رسو وجهي ٻڌي ڇڏيائون. آڌيءَ جو آئون اهو رسو ڄاتيءَ سان وڍي جيئن پنهنجي مائٽ سان ڀڳي آهيان تيئن اڄ سوڌو وٽن نه وئي آهيان. ٽن ٻارن جي ماءُ آهيان.“ پڇيم، ”مائٽن ۽ ساهرن مان ڪوبه پٺيان نه آيو؟“ جواب ڏنائين، ”ساري راڄ کي خبر هئي ته آئون شاديءَ ۾ راضي ڪونه هيس، گهڻو ئي رنم گهڻو ئي پٽيم، آئون ڪانه ٺهنديس، ڪانه ٺهنديس. سڄي راڄ منهنجي مائٽن کي مياري ڪيو. ساهرن به چيو. اسان جو ڇورو ڪشاهيگ. هوءَ ڇوري شاهيگ هئي. ٻه ٽي سال وڏو وير هو. اسين به لڪا ڀڳاسين پي. ڏاڍا ڌڪا کاڌاسين. هاڻي اوڙي جا اوڙا (تهڙي جا تهڙا) آهيون. مائٽ اچن وڃن ٿا. آئون وري اوڏانهن نه ويس. ته الائي هچاخور ٽنگن ٻانهن مان ڀڃي وجهن يا هڏ مارين.“
هڪڙي مائيءَ جي مٿي ۾ پراڻو گهرو گهاءُ هو جنهن لاءِ پڇيم ته چيائين، ”امان آئون به ڏينهن تي (جوانيءَ ۾) خاشل (سٺي) نه هيس. اُت ڦُتُ (هلڪائي) گهڻي هيم. هيڏانهن هوڏانهن جهڙپ جهٽ پي ٿيندي هيم، جوتا موچڙا به پي کاڌم؛ هڪ ڀيري ثابتي سان جهلجي پيس، ڪهاڙي جيڪر ماري وجهيم پر ڦڙتيءَ سان ڌڪ گسائي ڀڳيس، پوءِ به ڌڪ اونهون لڳي ويو. اتان ڀڳيس وڃي وڏيري جي گهر پناهه ورتم، جنهن وهاري دوا دارون ڪري ٺيڪ ڪيو. پوءِ مائٽن کي سمجهائي ته، ڇوريون پاڻ آزاد ڇڏيو. پوءِ وري ڏوهه انهن کي ڏيو!‘ وڏيري منهنجي مائٽن کان ڏاڙهين ۽ سينڌين جون ساکون وٺي پوءِ مون کي سندن حوالي ڪيو. ۽ منهنجي شادي به وڏيري ان سان ئي ڪرائي جنهن سان آئون جهلي هيس، اڄ خوش آهيان.‘
ائين ٻين به ڪيترين پنهنجا ڦَولَ ڦُلَورِيا (راز ٻڌايا). سندن چوڻ هو، ’اسان کي گناهه ثواب جي خبر ڪانهي نه ئي مذهب جي ڪا ڄاڻ اٿئون.‘
سچ به اهي ماڻهو دل جا صاف صفا مومن آهن. ڪابه ڳالهه ڪوبه راز دل ۾ ڪونه رَهَينِ. سٺا ته سٺا، بڇڙا ته بڇڙا، نڪو پوش نڪو پردو، نڪو روپ نڪو پهروپ، نڪا کوٽ نڪو فند. (سازش) نڪو پوز. نڪا ايڪٽنگ. ٻارن جا ٻار ائين ئي جهڳڙا، ائين ئي پيار. پاڻ ۾ وڙهي چَانبوَٽ (چنبڙي) ٿي لڳڙ ليڙون ڪري، ڀونڊا، جَهانڦا (چنبا) هڻي وري تهڙي جا تهڙا، ٿوري ويرم ويندي ڏس ته هڪ ٻي جي هٿ تي تاڙيون هڻيو پيا ٽهڪ ڏين. وچ ۾ ڪو ڦٽائڻ ۽ ٿوڙڻ (جدا ڪرڻ) وارو ڪوبه ڪونهي، جيڪو شگاڻُ (طعنو) مهڻو هڻي ڏور ڪرين ڏک ۾ ته هڪ ٻئي مٿان گهوريا پاڻي پيا ٿيندا (قربان پيا ٿيندا). ائين ڪونه ڀائيندا ته سندن ڏک ڪونهي؟ پنهنجو ئي ڏک سمجهي، گوڏا سَٽي ڪُٽي، رانڀوڙا (رڙيون) ڪري روئي ڳوڙا (ڌوڏا) سُڄائي ويهندا. اٿي هڪ ٻئي کي ڪٿي ڪوٺي پاڻيءَ جو ٻُٽَو (ڍُڪ) نڙيءَ تان ڇاڻيندا، وڃي پنهنجي گهر مان رڌي پچائي آڻي گراهه وات ۾ وجهي اَنَ واتو ڪندا. پنهنجو پوءِ به پنهنجو آهي ماري به ڇانو ۾ رکندو. ڌارين سان ڪهڙي يا ري رات رهي ڪن صبح تياري . پنهنجا هونئن به پنهنجا آهن. ڏک سک ۾ هڪ ٻي جي مَٿان پِئي (مدد ڪري) هڪ ٻئي کي پَڪَرَنِ (مددگارٿين). سڱ مائٽيءَ جا اهڙا مٺا جو ستين دِسين (ستن ڏيهن/ ملڪن) مائٽي شُونشيَ (ڳولي نهاري) وڃي لهن. پَرَپُٺ جي گلا کي هَڏِ (اصل) الله جا عيب سارڻ سمجهن. ڪير پنهنجي ڏَگَرِي (عيب ظاهر ڪري) کڻي ته کڻي نه ته ٻيو هاسيڪار اٿي ڪنهن جو به ڪچو (گلا) ڪونه ڪري. ٻه گهر ٻارڻ، ٻه دليون ڌار ڪرڻ، اڀري کي ٻوٿ تي ٻُوچُو (ٻنجي/ ڍڪڻ) ڏئي دينا داستي بَوڇُ وجهڻ، نياڻي سياڻي جي ساڃاهه نه ڪرڻ، اَستَو مَسَتَو (هروڀرو) بڇڙي اک وجهڻ، اُرُتُڪائي گُرُتڪائي پاڻ کي وچ تي لاڙڻ، اکيون ٺَپي ٺِيپُ ٿي (بيغيرت بنجي) واندا ويهي جريدو (تيار) کائڻ وارا به ڳولڻ سان ملي ويندا ته، اتي ئي ڪي اهڙا به ٽانڪئان ۽ اَڻَ سَهو ماڻهو به ملندا جيڪي ميارون ۽ خواريون سهڻ کان موت کي مٿي ڀائين. اَپَرَ پٺيءَ (پنهنجي غير موجودگيءَ ۾ ٿيل) ڪنهن ذريءَ ڳالهه تي به ڪومائجي پُژ ٿيو وڃن. اهڙن ئي ٻن حدن جو نانءُ آهي ’ڪوهستان‘.
ڪوهستان رڳو هڪ خطو ڪونهي ڪائنات آهي، جتي رنگ رنگ جون ريتون، قسمين قسمين رواج، طرح طرح جون رسمون، رويا، جذبا، احساس، لهجا ۽ سندن جبل جهڙي ئي مضبوط، طاقتور، شاهوڪار ۽ معتبر ٻولي آهي جنهن ۾ جَڙيل ۽ واڳيل انوکا، نرالا مضبوط/ نِزِيگُ (ڪمزور) اَڀرَا/ سَڀرا، سَٻر/ ڏُٻرا، ٽانڪئان/ ڏاڍا، ساهو/ اڻ ساهو، بهادر/ ڀاڙيا، ماٺيڻا/ واتخور، بااخلاق/ بداخلاق، حيادار/ بيحيا، مهذب/ گاريال، ٻاجهارا/ هٺيلا، لحاظ ڀريا/ بي لحاظ، شريف/ بدمعاش، مومن/ ڪافر سڀيئي پنهنجي ڀرپور رعناين/ ڪرتوتن سان صدين/ جنمن کان رهيا پيا آهن. ها، باقي هڪڙي ڳالهه سڀني ۾ هڪجهڙي ۽ مشترڪ آهي ته پنهنجي علائقي ۽ ٻوليءَ سان شديد پيار بلڪه عشق اٿن. ٻئي ڪنهن به علائقي ۾ نڪو وڃن نڪو ڪنهن کي تنگ ڪن! وڙهن پرچن پنهنجا پاڻ ۾.
ڪوهستان جون مايون/ عورتون به مردن جهڙيون سگهيون (مضبوط/ بهادر)/ سچيون ۽ هڪ سخنيون آهن. جيڪا ڳالهه ڪنديون اها پارينديون جي نه پاري سگهيون نه ڦڪيون (شرمنده) ٿي ڪنڌ هيٺ ڪري لڄياريون ٿي هلنديون، ڌَڏَروَ (اُتون لانگ) ڪري ٻئي تي ڳالهه لاڙي ڪَرُ کڻي ٻانهن لوڏي ڪونه هلنديون. ڪَمَ ڪَار ۾ مردن سان ٻيل هونديون. ٻني ٻارو، ڪاٺي پاڻي، مال وٿاڻ، گهرٻار سڀ ۾ برجستيون، پوريون هونديون.
منهن مهانڊي ۾ ملوڪ، ٺهيون جڙيون هونديون. ڪپڙو کڻي اَوچو (قيمتي/ مهانگو) نه هوندو پر ڦاٽل ۽ ميرو نه هوندو. ڌوئي پوئي، ڳنڍي سنڍي، وجهنديون (پائينديون) ته سونهنديون پيون، وڏيون ٿلهيون پوتيون ۽ کلا ٿلها ڪپڙا پائين. وضعدار ۽ معتبر اهڙيون جو مردن سان گڏ بيٺيون هونديون ته ٺهنديون به مردن وانگيان ئي پيون. اها ئي سندن وضعداري ۽ معتبرائي کين نمايان رکي ٿي. اهو ئي سبب آهي ته ڪوهستاني عورت جو رايو (راءِ) ۽ ڳالهه وڏن فيصلن ۽ جرڳن تي پڻ اثرانداز ٿيندي آهي.
ڪوهستان ۾ مرد، پوءِ اهو وڏيرو هجي يا عام غريب ماڻهو، پنهنجي گهر جي عورتن ماءُ، ڀيڻ، زال ۽ ڌيءَ جي ڳالهه ٻڌندو آهي. انهن کي اهميت ڏيندو آهي ۽ ڏکين فيصلن ۾ ساڻن صلاح مشورو پڻ ڪندو آهي.
ڪوهستان ۾ غربت به دنگ هر شيءِ جي تنگي پرجي ويسريندي (اوچتو) ڪو مهمان مڙهو لنگهي آيو ته اڻهوند جو لکاءُ ئي ڪونه ڏيندا. ڇِتَرُ (تڏو) ڪَرَئو (ڪونئرو) ڏئي اَوڍَ جا رسا، سڳا (رليون، وهاڻا ۽ سوڙيون سوهڻي نموني ويڙهي قطار ۾ هڪ ٻي جي مٿان ديوار وانگر رکن. ان کي ’اَوڍِ‘ چئبو آهي جنهن کي خوبصورت ريشمي رسا ۽ پنهنجي هٿن سان ٺاهيل جهوڙن، ڦلن وارا سڳا ٺاهي ان سان ٻڌن ته سڄو گهر بنا ڪنهن فرنيچر ۽ ڊيڪوريشن پيسز جي سينگارجي ويندو آهي). کولي وهاڻا رليون ڪڍي ڏينديون پوءِ پِنڊي، شيڪڻ (جنڊ جي هيٺيان رکيل ڏاس ۽ اُنَ مان بنايل تڏو جنهن ۾ پيسل اٽو پوندو آهي يا ماني رکبي آهي) ڇنڊي، بڇيو سچيو اَنُ اٽوڪُڻي (کوٽي) کڻي رڌي پچائي مزمان اڳيتا (اڳيان) رکنديون. پاڻ ڀلي بکيون هجن، ٻارٻچو ڀلي نيرانو ٻاٿون ڏي... ٻارن جي اهڙي تربيت ڪن جو مجال ناهي جو ٻار مزمان جي مانيءَ ڏانهن اک کڻي به نهاري. ڪاٺي، ٺڪري، مُٽڪي/ پٿري سان ائين رَهَمُورَو (ريڌو، ريجهيو) پيو ڪڏندو ڄڻ هينئر کاڄ مان وات ڪڍي ڍائو پُنو ريڌو (وندريو) پيو کيڏي.
جبل جو پُرهه (مرد) توڙي مائي هڪ صلاح هڪ سوچ رکندڙ آهن. ڏاڏي ڀنڀي جيڪا هر ڳالهه مهاڙ، هر ڪم ڪار ۾ مردن جهڙي يا اڃا ڪن مردن کان ڪَسَر (مٿي) هئي. اها جبل ۾ اهڙي شان سان رهندي هئي ڄڻ مٿي هيٺيان خزانن جون کُرزينون (خرزينون) رکي سمهي ٿي. ڏڪار ۾ هرڪو ڏکيو ۽ هيڻو ٿي پوندو هو. پر ڏاڏي ڀنڀيءَ جي همٿ، حوصلو ۽ عقل سڀني جو ڏڍ ٿي پوندو هو. سندس حيثيت ۽ رتبو، ’ماتا ديوي‘ (Mother goddess)جهڙو هو. سَاٿُ (اٺن جو اهو گلو/ وڳ جيڪو گهر جو سيڌي سامان لاءِ جبل جون جنسون گهه، ماکي، مک، ڇتر، تڏا، پنڊا، کيس، کٿا، اوجا، مرئا، ڦڙها، ڪاٺيون، گاهه وغيره کڻي شهر وڃي ۽ بدلي ۾ گهربل سامان شهر مان وٺي اچي) دير ڪري، گهر ۾ چاڙهڻ لاءِ مس ڪين، هجي نه هجي، پر ڏاڏي ڀنڀي هر اوکي ويل کي مڙسي سان منهن ڏئي ويندي هئي. هڪ ڀيري ڍل وٺڻ لاءِ تپيدار وٽن آيو. ساٿ ويل هو جنهن سان وڏا مرد ويل هئا. ڏاڏي ڀنڀيءَ وٽ مال (ٻڪريون، رڍون) جون پِرِ ڄُون (بيحد گهڻائي) هيون، سو هڪدم هڪڙو سٺو ٻڪر ڪهارائي، ڪجهه ٽانڊن تي پچارايائين (سَجِي). ڪجهه جو ٻوڙ رڌي ڪڻڪ جي ماني (جيڪا جبل ۾ مانائتي ٿيئي. جبل ۾ گهڻو جوار ۽ ٻاجهر ٿيئي. ڪڻڪ جو اٽو سِٽاتيون (سگهڙ مايون) ڪنهن خاص مهمان لاءِ سِٽَ ڪري رکنديون آهن). پچائي، جهڻ جو ڪٽورو ڀري جنهن ۾ چنبي جيترو مکڻ جو چاڻو وجهي تپيدار جي اڳيان رکيائين. رڻ ملڪ ۽ ڏڪار ۾ تپيدار کي جو اهڙو ٻلاتو کاڄ مليو ته ڦَلوش (ذرو) به نه ڇڏيائين اوڳرائي ڏئي لت کوڙي سمهي پيو. شام جو موڪلائي گهوڙي تي چڙهي ٻئي ڳوٺ پهتو جتي رات جي مانيءَ جي مهل هئي. سڀ ئي مرد ٻرد هئا جن تپيدار سان کينڪاري کيس، ويهاري ماني آڻي ڏني. ٻاجهر جي ماني ۽ لسي ڏسي تپيدار حيران ٿي ويو. هُتي مائيءَ وٽ ڏينهن جي مانيءَ مهل ڪي وڏا مرد به ڪونه هئا. ساٿ سان ويل هئا، ٻارٻچا ۽ ڪي ڇوڪرا ٽاهئا ۽ پاڻ پوڙهي مائي هئي جنهن اهڙي شاهي ماني کارائي جو دنگ هئي. هتي ته سڀيئي ننڍا، وڏا مرد به پيا ڏسجن؟ تپيدار کي ماٺ ڏسي گهر ڌڻيءَ چيو، ”ماٺ ڇو آهيو؟ ماني کائو!“ تپيدار به ايندڙ ويندڙ هو، ۽ ساڻن هجات به هو. ان ماني ڏانهن اشارو ڪري چيو “هي ڇا؟“ گهر ڌڻي سمجهي ويو چيائين، ”ادا ، ڏڪار آهي ڇا ڪريون، اهو ئي اسان جو گذران آهي. جهڙو حال حبيبان، تهڙو پيش پريان.“ تپيدار مرڪي چيو، ”ادا، ڏک نه ڪجانءِ ڏينهن جي ماني مون فلاڻي ڳوٺ ۾ کاڌي هئي. ڏڪار ۽ اڻهوند سڄي جبل ۾ ساڳي آهي پر ان گهرجي ماني واهه واهه... ڄڻ ڪا دعوت هجي. جڏهن ته اتي وڏو ڪو مرد به نه هو. هڪ پوڙهي مائي هئي جيڪا عزت ۽ مانَ ۾ مردن کان به گهڻو مٿي هئي.“ سڀني حيران ٿي پڇيو، ”ڪهڙي مائي؟“ تپيدار احترام سان چيو، ”امڙ ڀنڀي!“ تنهن تي سڀني مردن پيار ۽ احترام مان مشڪي چيو. ”ادا، اها مائي اڄ نه پر اڳ ئي اسان مردن کان گهڻو مٿي ۽ زور آهي. ان جي هڪ هڪ وڙ ۽ ڳالهه سان اسين پڄي ڪونه سگهون.“
ڏاڏي ڀنڀيءَ کي مشڪلن ۽ مصيبتن کي منهن ڏيڻ جو ڏانءُ ايندو هو. ڪڏهن به ڪنهن ڏڪار ۽ ڏکيائيءَ، ڏاڏي ڀنڀيءَ کي مات نه ڏني. ڀلي ست ورهيو ڪُونٽَو (گنجو) ڏڪار هجي. چون ٿا اهو ڏڪار راڻي وڪٽوريه جي گنجي پٽ ڊيوڊ، جيڪو موجوده راڻي ايلز بيٿ جي ڏاڏي جي دور حڪومت ۾ آيو هو جنهن ۾ ست سال مينهن نه وٺو هو، ۽ ڪَکَ پَنَ جو وجود ئي ختم ٿي ويو هو. زمينون ۽ جبل ڪُونٽا/ ٺوڙها ٿي ويا هئا (جبل ۾ ٺوڙهي کي ”ڪُونٽَو چئجي ٿو)، ۽ اهو ڏڪار آيو به ڪُونٽي بادشاهه جي دور ۾ هو ۽ اسم با اسم جيان ڏڪار به ملڪ کي ڪونٽو ڪيو هو جنهن سبب اڄ به جبل جا ماڻهو انهيءَ وڏي ڏڪار کي ”ڪُونٽڙو ڏڪار“ چوندا آهن.
ڪونٽڙي ڏڪار ۾ ماڻهو حالان بدحال هجن، کاڌي پيتي جو منهن نه مهاڙ، واٽ نه گس هجي. مالُ سندس اڳيان پيو بک مان پاهه ٿيو مري. ڏاڏي ڀنڀيءَ گاهه پاڻيءَ لاءِ وڙولون ڪيون، ڪک پن لاءِ ماڻهو موڪليائين ڪٿان به ڪو ڏس پتو ڏاڏي ڀنڀيءَ کي ملي ته، ”فلاڻي هنڌ يا جوءِ ۾ مال لاءِ ڪو ذرو گاهه پاڻي آهي.“ ته ڏاڏي ڀنڀي هڪدم سَٽَ ڏئي اٿندي، لٺ هٿ ۾ جهلي، پٽ، ننهن ۽ پوٽن سان گڏجي، ڌراڙن سان مال ڪاهائي نڪري، پويان هڪل ڪندي ته سڄو ڳوٺ ساڻس گڏ پنهنجو ٻارٻچو ۽ مال ڪاهي گڏ هلندو. هوءَ سڀني سان گڏ اچي انهيءَ جوءِ ۾ وانڍي ٿي رهندي. ٻيو ته هرڪو ٿڪو کٽو اٺن تان ٽپڙ ٽاڙي لاهي اچي وڻن هيٺيان وسامندو (ساهي پٽيندو). ڏاڏي ڀنڀي ڪات کڻي ٻين کي به سڏي، شانڪاري جبلن جي ڪورن، ڪنارن مان ڦڙها وڍي آڻي، پُسائي، ڪُٽي، چِلي انهيءَ مان پَڙڇ (وڏو تڏو) اڻڻ ويهي رهندي. پاڻ سان گڏ ننهن ۽ پوٽين کي به ساڻ ڪري پڙڇ اڻي تيار ڪندي. گُسَ کڻي کڏون کوٽي ڪاٺيون وڍارائي بيهاري مٿان پڙڇ وَڇائي، سُوئَو (لوهه جو سئيءَ جهڙو اوزار) کڻي پڙڇ کي ڪاٺين سان سبي ڇڏيندي، ڄڻ ته تنيو لڳي ويو هجي. پاسن تان ڏريون ۽ پَتَريُون ڏئي بند ڪندي. صبح ٿيندو ته ٻيو هرڪو زل تتي (ڪاڙهو، اُسَ) ۾ آسمان هيٺان هوندو ۽ ڏاڏي ڀنڀي پنهنجي وَڳَرَ (خاندان) سُوڌو (سميت) ڇانوَ ۾ ويٺي هوندي. پوءِ ته صبح ساڻ سڀني کي ڌڙي، ڳالهائي پنهنجي اڏيل وشال ڀونگي ۾ آڻي ويهاري، متيون ڏئي سمجهائي، ساڻن گڏجي وڃي ڦڙها وڍائي، پڙڇ اُڻائي، ڀونگا اڏائيندي هئي. ائين هرڪو ڀونگن ۾ سکي هوندو، ۽ بَرَ ۾ بستي ٿي ويندي هئي. سڄي عمر ۾ ڏاڏي ڀنڀيءَ کي ڪنهن به اُسَ ۾ يا وڻ جي هيٺان ستل/ ويٺل نه ڏٺو. ڀلي ملڪ ۾ ڏڪار هجي. ڀلي ڏاڏي ڀنڀي مال جي سانگي وَانڍِي هجي. پر هوندي پاڻ پنهنجي هٿن سان ٺاهيل/ اڏيل گهرجي ڇانو ۾. وڻ هيٺان زائفان جي سمهڻ کي عيب سمجهندي هئي. چوندي هئي، ”اها بيشدائي (فحاشي) آهي. زال ذات جو ننڊ ۾ سُتي گندي، پُچُ (ڪپڙو) لهي يا هٽي ٿو وڃي. ۽ مرد ۽ مائيءَ ۾ فرق آهي.“
ساڳين ڦڙهن مان ڇتر، تڏا، ڏريون، پَتَرَيون، ڇتريون، پنڊيون/ پنڊا، ڇنڊڻا/ ٻوهارا پڻ ٺاهيندي هئي، ۽ ٻين به سڀني ماين کي پار ڏئي سيکاري دُرُ (ماهر) ڪري ڇڏيائين کين متيون ڏيندي هئي ته اهي سڀ ٺاهيو ته مرد کڻي وڃي شهر ۾ وڪڻي اچن. پاڻ ته اهڙا ڇِتَر ۽ پَٺِيُون (تڏا) اُڻندي هئي جو دنگ هئا. اڻڻ ۾ اهڙا نقشا ۽ ڊزائين بنائيندي هئي جو هرڪو حيران ٿي ويندو هو. پوءِ رڍن جي لُڻيل اُنَ کي ٻير جي لاک مان رڱي، وَٽي سڳو بنائي اهو اُوني رنگين سڳو اُڻيل ڇتر جي نقشن ۾ سُوئي سان وجهندي ته ڇِتر غاليچو بنجي پوندو. ڏاڏي ڀنڀي نه رڳو ڦڙهن مان اهي سِٽائون بنائيندي هئي. پر هوءَ هڪ ماهر قالين ساز پڻ هُئي. جڏهن لَوبُ (اُنَ ۽ ڏاس جي ڪتر جي مند) ٿيندو هو ته هوءَ مردن سان گڏ اُنَ (رڍن جي) ۽ ڏَاسَ (ٻڪرين جي) جا پُٺَا (پُٺَو، معنيٰ- هڪ رڍ جي اُنَ يا هڪ ٻڪريءَ جي ڏاس) کڻي ڌار ڪري رکندي هئي. جبلن مان ٻير ۽ ٻٻر جا ڪچا ڇوڏالاهي پاڻيءَ ۾ وجهي ڪاڙهي تنهن ۾ اُنَ وجهي رڱيندي هئي. ٻير ۽ ٻٻر جي وڻ مان لاک به ڪڍن جنهن کي ”مڃٺ“ چون. ٻٻر جي لاک گهڻي ڪانه لڀي، ٻير جي لاک به ساڳي ئي نموني ڪاڙهي اُنَ رڱي رکندي. پوءِ ’جَلَڪَ مَڪَڙِي‘ (سڳي بنائڻ لاءِ ڪاٺيءَ مان ٺاهيل اوزار) کڻي سڳو جوڙي ڍيرا ۽ آٽيرڻا ڀري رکندي، جنهن مان ننڍا غاليچا جنهن کي’اَوجَا‘ چون، فراسيون، کٿيون/ کٿا، خرزينيون، مَرَئا (ڳوڻين جهڙا وڏا ٿيلها جنهن ۾ گهر جو سامان رکجي) ۽ گهر جي سينگار لاءِ ڦل، جُهوڙا، جهالرون، اٺن لاءِ سينگار وغيره ٺاهيندي هئي. مرد جڏهن ڪاٺيون، گاهه ۽ ڦڙها بَندَ ٻڌي شهرن ڏانهن ساٿ کڻي ويندا ته، ڏاڏي ڀنڀي جا جوڙيل اوجا، مَرئا، فراسيون وغيره پڻ شهر ڏانهن وڪڻڻ کڻي ويندا هئا، جتي ڏاڏي ڀنڀي جي هٿ جو هنر وڏو مانُ ۽ وڏي قيمت ماڻيندو هو، جتان پوءِ ضرورت جو سڀ سامان وٺي ايندا هئا. ائين سُڃَ ۾ به ڏاڏي ڀنڀي پنهنجي هٿن جي سَڄائي (مهارت) جي ڪري سکي گذاريندي هئي، ۽ ٻين تي ٿورا ڪندي هئي. اڄ به سندس نالو هرڪو احترام سان وٺندو آهي.
سُڪار ۾ جڏهن ڳوٺ موٽندي هئي ته جنهن به جوءِ ۾ هوءَ وانڍي ٿي رهيل هوندي، اتان جي ڪو گذرندو ته اهي اڇا، ڇنڊيل ۽ راڳيل پڍ ڏسي هرڪو مشڪي پيار مان چوندو، ”هي امڙ ڀنڀيءَ جا پَڍَ آهن.“ هوءَ جتي به رهندي مٽيءَ سان پَٽَ راڳي رهندي هئي، ٻين کي به پار ڏئي چوندي هئي، ”ڪُتو به جتي ويهي ٿو اهو هنڌ پُڇَ سان صاف ڪري پوءِ ويهندو آهي اوهين ته ماڻهو آهيو.“
هڪ ڀيري مال ۾ ’ٺَڪَاڻُ‘ پيو (مال جي بيماري جنهن ۾ رڍ يا ٻڪري هڪ ٻه رڙ مس ڪري مري ويندي آهي) ڏاڏي ڀنڀيءَ وٽ مال جون پِرِڄُون (تمام گهڻيون) هيون، اها نڀاڳي بيماري سندس مال ۾ به پئي، جيڪا واڙن جا واڙا، وٿاڻن جا وٿاڻ ختم ڪريو ڇڏي. هڪ ڏينهن ڏاڏي ڀنڀيءَ جي هڪ وڏي ٻڪري، ’ٺڪاڻ‘ ۾ جهلجي پئي، ٻڪريءَ رڙ ڪئي، ان وقت گهر ۾ ڪوبه مرد نه هو. ڏاڏي ڀنڀيءَ کي جبل ۾ رهندي به مذهب جي ڄاڻ هئي ته جي مال ’گانورو‘ (مردار) ٿئي ته عورت ڪنهن بلنديءَ تي بيهي زور سان ٽي سڏ ڪري ڪنهن مرد کي حلال ڪرڻ لاءِ سڏي پوءِ جي ڪاورندي نه ملي ته ڀلي عورت مال کي سيرَ (ذبح ڪري) وجهي اهو حلال ٿي ويندو. سو جيئن ئي ٻڪريءَ رڙ ڪئي، ڏاڏي ڀنڀيءَ نڪا هم ڪئي نڪاتم ڊوڙ ڪري ٽڪريءَ تي چڙهي وئي، ۽ زور سان سڏي چوڻ لڳي، ’اباڪو آهي، اَئي (ٻڪري) ٿي گانوري (مردار) ٿيئي اچي سير وجهو“. ٽي ڀيرا ائين سڏي وري ڊوڙي گهر ڏانهن آئي ته ٻڪري زمين تي ڦٿڙي رهي هئي، ايندي ساڻ تکي ڇري کڻي لت ڏئي ٻڪري ڪهي (ذبح) وڌائين. سڀئي مايون اچي گڏ ٿيون. چون، ”مائيءَ جي ڪٺل اَئي (ٻڪري) مردار آهي. اسين ڪونه کائون“. ڏاڏي ڀنڀيءَ نڪو ڪڇيو نڪو پڇيو، هيڪلي ٻڪريءَ جي کل لاهي، گوشت وڍي اڌ ٽانڊن تي پچايائين“. حالانڪه جبل ۾ سَجِي مرد بنائيندا آهن. پر جئين ته ڏاڏي ڀنڀي هر فن مولاهئي، سگهاري، سچيت، سڌير ۽ سَنگهار هئي، ان لاءِ ڪوبه ڪم ڏکيو نه هو. سو اڌ ٻڪري پچائي اڌ مان وڏو ٽامڙو ڀري ٻوڙ لاءِ چاڙهي ڇڏيائين. تازي گوشت ۾ سڄا سُڪا ڳاڙها مرچ، سڄا ڌاڻا، بصر لوڻ وجهي ڇڏيائين. گوشت پنهنجي ئي پاڻيءَ ۾ رڌ جي مِرجُهه (صفا نرم) ٿي ويو ته، سچي گهه جون ڏويون ڀري مٿان وجهي ڀڳي ڀڳي گوشت کي ڳاڙهو ڪري ٽامڙو هيٺ لاٿائين، ۽ سڀني ماين کي چيائين، سَنڍ (ٿانو) کڻي اچو ته ٻوڙ ڏيانوَ گوشت ڀڳل ڏسي ماين جي وات ۾ پاڻي ته ڀرجي ويو هو پر دل جي مٿان چون، ’نه نه، اسين گانورو گوشت ڪونه کائون!‘ ڏاڏي ڀنڀيءَ سَٽَ ڏئي ٽامڙو اوڏو ڪري ڀوڳيل گوشت پنهنجي ٿانون ۾ وجهي پنهنجي ننهن، پوٽن ۽ پوٽين کي سڏي پاڻ سان گڏ کارائيندي ماين کي چيو، ”نٿيون کائو نه هنيون آڱوٺي جي مٿي تان. نڀاڳيون آهيو ڀاڳ ۾ ئي هي ڀڳيل حُلُواڻُ (نرم گوشت) ڪونه اٿوَ مَرُ (ڀلي) وڃي مُٽڪا (پٿرا) چٻيو“. ڏاڏي ڀنڀي جي اڳيان مايون ته ڇا مرد به جواب ڏئي نه سگهندا هئا. هوءَ ٻاجهاري هئي، ڪَندَل (ڪرڻ واري) وَجاهتي هئي. پر سَگهي (مضبوط) ۽ چيڙاڪ به هئي ڳالهه نه وڻنديس ته ڀَرَ ۾ رکيل لٺ وهائي ڪڍندي هئي. ماين ماٺ ڪري سڀ ٻڌو.
ورانڊڪيءَ (شام) جو سڀ مرد مال چاري ورائي گهر آيا.زالن ڊوڙي وڃي کين سربستي ڳالهه ٻڌائي. ڳالهه ٻڌي سڀ ئي ڏاڏيءَ وٽ آيا ۽ پڇيائون. ڏاڏيءَ جيڪا ڳالهه هئي اها ٻڌائي چيو، ”کائو ٿا ته پڪل گوشت به آهي، ڀڳل ٻوڙ به، کائو ٿا ته کائو نه ته آئون ڪٿينديسانوَ ڪونه!“ سڀني ڳالهه ٻڌي. هڪڙا چون حلال آهي؛ ٻيا چون، مردار آهي. ڳوٺ واري ملي کان پڇيائون. ڏڪار ۾ گوشت جو ٻڌي ملون سَرهو ٿيو چوي، ”آئون پاڻ هلي ٿو امان (ڏاڏي ڀنڀي) کان ماجرا پڇان.“ ملون آيو. ڏاڏيءَ سڄي ڳالهه جيئن جو تيئن ٻڌائي ته، هن ٽڪريءَ تان زور سان سڏ به ڪيا... سڄي ڳالهه ٻڌي، جنهن جي ساک سڀني ماين پڻ ڏني ته ملي چيو، ”امڙ ڀنڀي اڳ ئي سچي آهي. سندس ڳالهه ويساهه جهڙي آهي جنهن جي شاهدي سڀني ماين به ڏني آهي. ۽ اهو سڄو عمل عين مذهب جي مطابق آهي، آئون فتوا ڏيان ٿو ته امڙ ڀنڀيءَ جي هٿان ذبع ٿيل ٻڪريءَ جو گوشت حلال آهي! ”پوءِ سڀني مردن، ملي، زالن سميت اهو گوشت کاڌو. يعني اهو ڪريڊٽ پڻ ڏاڏي ڀنڀيءَ کي مليو ته، عورت جو ذبح ڪيل مال مردن بلڪه ملي به کاڌو. ائين ڏاڏيءَ جون ڪيتريون ڳالهيون اڄ به جبل ۾ مقبول آهي.
جبل ۽ ڏڪار لازم آهن. ڏڪار معنيٰ ڏک، بک ۽ ڏکيائون/ اوکايون، ان هوندي به ڪي کِل جا پهلو به نڪريو پون. هڪ ڀيري سخت ڏڪار هو هڪ مائيءَ ميڙي سيڙي ڪي ٻاجهر ڪڻا پيهي ٻاهر پڌر تي مارينگن ( ٽي پٿر جن تي ٽامڙويا سرَ رکجي) تي سِرَ (پٿر جو تئو) رکي تپائي ماني وڌائين. اڃا مس پڪي اڌ پڪي ٿي ته پري کان ڪنهن اوپري کي ايندي ڏٺائين. جهنگ، جبل ۾ ڀلي ڪو اوچتو اوپرو مسافر يا واٽهڙو ڀونگو ڏسي اچي ته معنيٰ اهو مزمان (مهمان) ٿيو. ڇو جو جبل ۾ ڪي هوٽلون ۽ مسافر خانه ته ڪونهن جتي وڃي رهجي. جبل ۾ ڪنهن به مسافر کي ڪاڀونگي نظر آئي ته اتي لڙي ايندوم ٻيو نه ته به لسي پاڻي پي ساهي پٽي اڳتي پنڌ پوندو.
جيل جا کلاپٽ، پري کان هرڪو پڌرو. ڏڪار ته هو پر مائي به ڪاشُوم (ڪنجوس) هئي يا ته ويچاري مجبور هئي. پري کان جو ڪنهن اوپري کي ڏٺائين ته تڪڙ ڪري اڌ ڪچي ماني سِرَ تان لاهي ڪپڙي ۾ ويڙهي پنهنجي هيٺان رکي ڇڏيائين. پري کان اهو سڄو لقاءُ مسافر ڏسي ورتو هو. مائي ته ساڌ ٿي ويهي رهي، مسافر اچي سلام ڪيو. مائيءَ رکو (سرد مهري) جواب ڏنو ته، ”ادا، گهر ۾ ڪاٻي پَهَرَ (ماڻهو) ڪانهي“. پُرهه (مرد) ساٿ سان ويا آهن، ڏڪار ۾ ٻار به بک مان ٻاٿون ٿا ڏين.“ وري ٻارن کي هڪل ڪيائين، ”ڀائو کي پاڻي ڏيو ته پي وڃي“. پاڻي پي مسافر ويٺو رهيو. مائي جيڪا ڪوسي مانيءَ تي ويٺي هئي اها کامي پچي رهي هئي ۽ آسيري پاسيري ٿيڻ لڳي. مسافر کي ته سب خبر هئي ته مائي سان ڪهڙي ماجرا آهي (هن پري کان ڏسي ورتو هو) پڇائين، ”ادي، ڪا تڪليف اٿئي ڇا؟“ مائيءَ انهري ٿي تڪليف مان چيو، ”ادا، هڪڙو ڌڪ نڪتو اٿم ان ۾ گهڻو سور آهي.“ مسافر به ڪو حرامي هو سو کيس تڪليف ڏيڻ لاءِ هرو ڀرو وٽس ويهي ڳالهيون ڪرڻ لڳو ۽ پوءِ موڪلائي اٿيو، ”ادي، تنهنجي منهن جا رنگ پيا ڦرن ضرور گهڻو سور هوندو“ ۽ مشڪندو هليو ويو. مسافر جي وڃڻ کان پوءِ مائي مانيءَ تان اٿي ته جسم جون کلون ئي لهي ويون هيون ۽ ٻاجهر جي ٿلهي سِرَ جي پڪل ماني پنهنجو ڪم ڏيکاري وئي هئي. مائي ويچاريءَ سان ته حشر ٿي ويو. پوءِ ته سچ به اهو وڏو ڦٽ ٿي پيو جيڪو مَس پنيون، پها ڪري اَرو (ٺيڪ) ٿيو.
ڪجهه سالن کان پوءِ ساڳيو مسافر ساڳي ئي مائيءَ وٽ لنگهي آيو. (شايد اها ئي واٽ هيس) تڏهن سڪار جا ڏينهن هئا، وَسَ پئي هئي. جبل ۾ سڪار هجي ته سڀئي ڏک ۽ ڏنجهه لحظي ۾ لهيو وڃن. دنيا جا سک ڇا، دنيا ئي وسريو وڃي. مال مڙهو ڍائو پنو ٺينگ ٽپا پيو ڏيندو. ٻار ٻچو نَاچ ڪَاري ۾ پورو هوندو، مائي ۽ مرد جي کِل چَپن تي اٽڪي بيٺي هوندي. وڏو ڀوڳ مشڪرو ٺهيو. پر عام اهڙي ڳالهه جيڪا جي ڏڪار مهل ڪجي ته دڙڪو ڏئي ماٺ ڪرائجي؛ اهڙي ڳالهه تي به هرڪو ٽهڪ ڏئي ٺري ويندو. ساڌي سوڌي ڳالهه به هرڪو هڪ ٻئي کي سڏ ڪري ٻڌائي پيو کلندو ۽ کلائيندو. اهڙي مهل ته کاڄ جي ڪا کوٽ ئي ڪانهي. مُورُ مڙيئي ڊوڙ ڪري ماڻهو جبل تي چڙهي ته ڏٿ مان جهول ڀري موٽي. خاص ته ڇا ڪنهن عام مهمان يا واٽهڙو مسافر اڳيان به ست کاڄ رکبا. سو، مائيءَ به رڌي پچائي مهمان اڳيان رکيو، مهمان ته اهو ئي حرڪتي مسافر هو تنهن پڇيو، ”ادي، اڳ ڏڪار مهل آيو هئس تڏهن توکي ڪو ڦٽ هو، اهو هاڻي ڪيئن آهي؟ مائي به موسم جي مهربانين سان کل ڦل هئي تنهن سَرهائيءَ مان چيو، ”ادا، ڦٽ ته ٺيڪ آهي پر سَرَٽ (نشان) رهجي ويو آهي. مهمان مرڪي چيو، ”ادي، ڏڪار مان سڪار ٿيندا. پر ڦٽ جا سرٽ نه لهندا.“ اها ڳالهه اڄ به ڪوهستان ۾ هڪ پهاڪي جي صورت ۾ مشهور آهي.
جبل ۾ ائين ئي بنا مند ڏسڻ جي اوير سوير مهمان مڙهو، آڌي مانجهيءَ اچي سَهڙندو آهي. هوند (ڌن) وارا ته منهن ڏئي ويندا آهن پر اڻهوند وارن لاءِ ميارون مٿي تي اچي وينديون آهن.
ڪوهستان ۾ سڄاڻ سگهڙيون اهڙي ڏکئي وقت ۾ به پاڻ تي ميار ۽ هَرو اکر (گلا) نه سهن ۽ دانائي سان مهمان سان گڏ گهر ڀاتين کي به کارائي ڇڏين.
ڪنهن سمي، ڏڪار ۾ هڪ سگهڙ مائي جي گهر هڪ وڏيرو مهمان ٿي آيو. وڏيرو به سڃاتل ۽ مانائتو، گهر ۾ هجي به ڪجهه نه، چانور، ڪڻڪ، جوار ۽ ٻاجهر جا ڪي اڀراسڀرا داڻا ڪڻا هئا. گهه ته کڻي سٽاتيون زالون گهر ۾ ڪِينَ چُڪائين، زِڪَ، جي ڪُنڊ ۾ اوکي وقت لاءِ بچائي رکن. پر اٽو ۽ اَنُ ته کپي جيڪو ڏڪار جي سٽ جهلي نه سگهيو. مڙس چيس، ”گهر ۾ جيڪي به داڻا ڪڻا آهن اهي پيهي پچاء ته آئون ٻڪر ڪهي پچايان.“ زال هئي عقلمند ۽ سيبتي چيائين، ”ٻڌ، هن ڪاري ڏڪار ۾ جتي هٿ نه ڏسي هٿ کي، آئون نڪو ٻچا بک ماريان نڪو توکي بکيو رکان. سڀئي ڪڻا پيهي پچايان ته به مس ڪي ٽي چار مانيون ٿين. وڏيرو به ماڻهو آهي. ڏسي سمجهي ٿو ته ڏڪار آهي. مڙس چيو، پوءِ؟ زال چيس، ”پوءِ ائين جو تون وڃي وڏيري سان ڪچهري ڪر. آئون کاڌو رڌي پچائي توکي سڏيان ٿي.“ مڙس اڳ ئي پنهنجي زال جي سمجهه ۽ عقل کان واقف هو. اهو مطمئن ٿي آرام سان وڏيري کي لسي پاڻي ڏئي ڪچهري ڪرڻ لڳو. مائيءَ ڇا ڪيو جو مختلف اَنَنَ (چانورن) جا قسم گڏي جنڊ ۾ ڏري وڏو ٽامڙو چاڙهي اُنَ ۾ سچي گهه جون ڏويون ڀري وجهي، ٽهڪائي ان ۾ ڏريل اٽو وجهي ڀڃڻ لڳي ڀڃي ڀڃي جڏهن اٽي جو رنگ اڇي مان ڦري ڳاڙهو ٿيو ته ان ۾ پاڻي جو پتيلو ڀري وڌائين ۽ ڪجهه ڳڙ جا ڳنڍا وجهي ڏوئيءَ کي مسلسل هلائي رڌڻ لڳي، رَجهي رَجهي (رڌجي) جڏهن ڏريو پَٿُ (گهاٽو -ٿِڪِ) ٿي ويو ته مائيءَ ان ڪوسي ڪوسي ”ڏرئي“ مان ڏويون ڀري ڪٽورن ۾ وجهڻ لڳي. ڪٽورا ڀري رکندي آئي. وري ڇا ڪيائين جو ٿال ۾ پاڻي ڀري ان ۾ ڏرئي مان ڀريل ڪوسا ڪٽورا رکي ٺارڻ لڳي. جڏهن ڏريو اڌ ڪوسو اڌ ٿڌو يعني سَو سَو ٿيو ته بلڪل جيلي ۽ ڪسٽرڊ جو ڏيک ڏيڻ لڳو. مائيءَ ٻه وڏا ڪٽورا ڀريل ڏرئي جا هڪ وڏي ٽري نما ٿالهي تي رکي مڙس کي سڏيو. مڙس آيو، زال ٽري هٿ ۾ ڏنس! مڙس حيران ٿي چيو، ”ڇاهي؟“ زال چيس، ”کاڌو آهي“ مڙس ٿورو تکو ٿي چيو، ”نوا ۾ عقل ۾ آهين ڪي نه؟ هي ڏريو وڃي وڏيري کي کارايان؟“ زال کيس ٽامڙو ڏيکاري چيو، ڪاوڙج نه، ڏس ڪيترو کاڌو ٿي پيو آهي. اسين به کائون، ٻار به کائين، ته مهمان به کائي ڍئو ڪري يا رڳو مهمان کي کارايان؟“ مڙس به سَمجُهو هو سو زال جي هٿن مان ٿالهي وٺي وڃي وڏيري جي اڳيان رکيائين. وڏيرو به هڪ وار ڏريو ڏسي حيران ٿيو (ڏريو، غريباڻو کاڌو آهي). هڪ ڏڪار ٻيو جبل ۽ ٽيون بک.... هٿ ڌوئي کائڻ شروع ٿي ويو. جبل ۾ چمچا ڪٿي! ڏريو ٿيئي پَٽَو/ پٽڙو. جيئن جيئن وڏيرو کائيندو وَيو تيئن تيئن سندس آڱرين جي وِٿين مان ڏريو ڪرندو ويو، ائين وڏيري جي سڄي سُونهاري. (ڏاڙهي) ۽ شهپر (مُڇون) سڀ ڏرئي مان ڀرجي ويا. ڏريو هو سوادي ۽ لذت ڀريو، سوکائي ڍئو ڪري وڏيرو اٿيو ته گهر ڌڻي سندس ڏاڙهي ۽ مڇون ڏرئي مان ڀريل ڏسي چپن ۾ مُرڪ لڪائي ڪونئرو کڻي چيو، ”سائين، هٿ ڌئو!“ وڏيرو به هو حال ڀائي سو ٽهڪ ڏئي چوڻ لڳو، ”ادا، هٿن ٻٿن ڌوئڻ جو ڪم ڪونهي سڄو ٻوٿ ڌوئڻو آهي پاڻي گهڻو کپندو“. وڏيري جي ٽهڪ سان گڏ گهر ڌڻيءَ جو ٽهڪ به اڀريو. مائيءَ جنهن اهو لقاءُ ڏٺو پي اها مرڪي مرڪي ڏرئي جا ڀريل ڪٽورا ٻارن جي اڳيان رکڻ لڳي. وڏيري مائيءَ ۾ نهاري کلي چيو، ”امان، واهه جو کاڌو کارايو اٿئي سڄي ڄمار نه وسرندو. ڀوڳ ڪونه ٿو ڪريان تمام گهڻو سوادي کاڌو آهي.“
وڏيرو مزيدار ۽ سوادي کاڌو کائي هٿ منهن ڌوئي لت کوڙي سمهي پيو. مائي ٻارن کي ڍئو ڪرائي پوءِ پاڻ به مڙس سان گڏجي مشڪي مشڪي کائڻ لڳي. مڙس پيار ۽ تعريفي نظرن سان پنهنجي سگهڙ ۽ لائق زال ڏانهن نهاري مشڪي ساڻس گڏ هڪ ئي ڪٽوري ۾ کائڻ لڳو. جنهن ڏڪار ۽ اڻ هوند ۾ ٿوري مان به مهمان ۽ گهر ڀاتين کي ڍؤ تي کاڌو کارايو.
ڪوهستان ڏکيو ملڪ ته آهيئي جتي سک واري ڪابه ريت ڪانهي. ٻيا سک ته وڃي سک ۾ پون پر ايترو به ڪونهي ته ڏڪار مهل ماڻهو ٻه وقت آرام سان ماني کائي سگهي يا ڪنهن اويري سويري آيل مهمان کي ڪجهه کارائي سگهي. اڳ ته اڳ پر اڄ به ڪوهستان انهن سهولتين کان وانجهيل آهي. محروم آهي. جيڪي ڌارين کي ميسر آهن جن جا اهي پر ڏيهي حقدار به ناهن. تنهن هوندي به ڪوهستان جون ڏڪارن جون عادي سگهڙ مايون آئيءَ ويل لاءِ اڳواٽ اٽو پيهي رکنديون آهن. پر ڪڏهن ائين به ٿيندو آهي جو پيٺل اٽو کٽي ويندو آهي ۽ اوچتي آيل مهمان جي اڳيان جنڊ جوٽڻو پوندو آهي، جيڪو ڪوهستان جي سگهڙ ماين جي اڳيان هڪ عيب آهي. ڇو ته هو جنڊ جي ”رُون، رُون“ کي مهمان جي ڪنن تائين پهچڻ پنهنجي گهٽتائي سمجهن ٿيون. پر مجبوري ته نه ڪنهن جي ڀيڻ نه ماءُ. ائين ئي ڪنهن گهر ۾ آڌيءَ رات جو مهمان آيو. ظاهر آهي ماني ته ڏبي. الائي ڪڏهن گهران نڪتو هوندو. اولاڪن (اٺن) هڻي اڌ مئو ڪيو هوندس. سو اچڻ سان گهر ڌڻيءَ کيس گهر کان ٻاهران ڀر ۾ ئي تڏو، هنڌ ۽ پاڻي آڻي ڏنو. جبل ۾ کاڌي پاڻيءَ لاءِ پڇڻو ڪونهي آڻي ڏيڻو آهي. گهر ۾ پيٺل اٽو نه هو، گهر ڌڃاڻيءَ جنڊ جوٽيو جيڪو کيس وڻيو نه ٿي پر مجبوري هئي. جنڊ ۾ ان جو ڳارو (هٿ ۾ لپ جيترو اَنُ/ ڪڻڪ وغيره) وجهي جيئن ئي جنڊ جي هٿئي کي جهلي ڦيرو ڏنائين ته، هٿيو (ڪاٺ جوڳن) کُڙي (نڪري) آيو ۽ جنڊ جو پُڙ ڪڙڪو ڪري ڪِري پيو. مائيءَ چڙ مان چيو، ”مٿو کاڌو.... ڏاڙهي جو!“ مائيءَ چيو ته آهستي هو. پر هڪ رات جي خاموشي ٻيو مهمان گهر جي ڀر ۾ هو، تنهن ٻڌي چيو، ”ادي، جنڊ جو ڳالهاءُ ڳرو آهي.“ مائي به حاضر جواب هئي کلي چيائين، ”ادا، اويرا مهمان جنڊ جو ڳرو ڳالهاءُ سهندا.“
اڄ به جبل جون سگهڙ سنگهاريون ڪڻي مان ٻه ڪري گهر هلائين ٿيون. مائي لالي، جيڪا ڀرت ڀري گهر هلائيندي هئي. سندس مڙس ويچارو غريب لوهه ڪُٽيندو هو (لوهار هو) کيس هڪ ئي ڌيءَ هئي جيڪا جهڙس ئي هئي. مائي لالي پهرين جبل ۾ رهندي هئي. جبل ۾ هرڪا مائي کُڻَ (ڀرت) ڀرڻ جي استاد آهي. اتي کيس پورهيو ملي نه سگهيو ته لڏي ڪراچيءَ ۾ آئي. ڪراچيءَ ۾ اچي اهڙا اهڙا ڀرت ڀريائين جو ڏسي ڏندين آڱريون اچي وينديون هيون. لڳندو ئي نه هو ته هي هٿ جو ڀرت آهي. ائين لڳندو هو ڄڻ ڪپڙي جو. پنهنجو ئي ڦور (چٽ) ۽ پرنٽ آهي. ڪپڙا، گنديون، چنيون، چادرون، وهاڻا، پرس، ساڙهيون، گاديون، ڪشن وغيره، ساڙهين جا ته اهڙا ڊزائين ايجاد ڪيائين جو ڪراچيءَ جون مايون ڇتيون ٿي پيون. مائي لاليءَ جو تعلق حالانڪه اهڙي برادريءَ سان هو جتي گهري کائڻ عيب نه پر ”پَرِ“ (ريت) سمجهي ويندي آهي، ان جي باوجود مائي لاليءَ سڄي زندگي ڪنهن جي اڳيان هٿ نه ٽنگيو. سڄي زندگي پنهنجي پورهئي جوکٽيو (ڪمائي) کاڌو. مون به کائونس سوٽ ۽ پوتيون ڀرايون جيڪي حيران ڪندڙ آهن.
مشهور ٽي.وي پروڊيوسر ۽ ”هم“ چينل جي ڌڃاڻي محترم سلطانه صديقي، سندس ڀيڻ شاهجهان جعفر ۽ ڀاڻيجي مشهور بيوٽيشن نبيلا جعفر ۽ ٻين به گهڻين مشهور ماين کانئس ڀرت ڀرايا هئا. مطلب ته هوءَ غير معمولي ۽ حيران ڪندڙ ڀرت ڀريندي هئي.
مائي لالي پورهئي خاطر ڪراچي شهر ۾ آئي هئي. پر سندس تانگ سندس ڇڪ اها ئي جبل ڏانهن هئي. سدائين انهري، سدائين ناخوش ۽ اداس. اسان کيس سنهري (مسرور) ۽ کلندي گهٽ ڏٺو. هونئن به ويچاريءَ کي سک ۽ خوشيون گهٽ مليون هيون (سندس زندگي هڪ المناڪ داستان آهي جيڪو ڌار ڪتاب گهري ٿو).
مائي لالي پاڻ ته مستقل پنهنجي ننڍڙي ڪٽنب (مڙس ۽ هڪ ڌيءَ) سان گڏ ڪراچي هلي آئي هئي. پر سندس ڀائر ۽ ويجها مائٽ جبل ۾ ئي رهيل هئا، جيڪي ساڻس ملڻ وٽس ڪراچي ايندا هئا. پر پاڻ پنهنجي مصروفيتن جي ڪري جبل ڏانهن نه ويندي هئي. سدائين ائين ئي پئي چوندي هئي، شل منهنجا ڏينهن جبل ۾ وڃي چڪن (ختم ٿين)، ۽ منهنجا ڀائر ڪلها ڏئي مون کي جبل ۾ ڍڪين (دفن ڪن). پر جي آئون هتي ڪراچيءَ ۾ مئيس ته به اها ئي پارت اوهان کي ٿي ڪريان ته منهنجو مڙهه ڪراچيءَ ۾ نه رولجو. الله اوهان کي درجا ڏيندو. منهنجو مڙهه وڃي جبل پڄائجو.“ اسين کلي چونداسين، ”ڇو، ڪراچيءَ ۾ قبرستان ڪونهن؟“ چوندي، ”اوهان جي مقامن ۾ قبرن مان هڏا ڪڍي اڇلائي ٻيا ٿا ڍڪين. منهنجا هَڏَ جبل ۾ نجو.“ ٿيو به ائين ئي، جو پنهنجي ڀاءُ جي سخت بيماريءَ جو ٻڌي هڪدم تيار ٿي جبل وئي، اتي ئي اوچتو گذاري وئي، ۽ سڀني سندس ڀائرن (بيمار ڀاءُ سميت) ۽ مائٽن ڪلها ڏئي جبل جي سُرهين ولين جا واس ڏئي کيس مهربان جبل جي مشفق هنج ۾ دفن ڪري سندس روح کي مسرور ۽ سکي ڪيو.
واجهائي وطن کي، ساري ساهه ڏيان
هي سِرُ ساڻيهه سامهون، منهنجو نج ميان
مقامياڻي ماروئين، وڃي ٿر ٿيان
ميائي جيان، جي وڃي مڙهه ملير ڏي. (شاهه رح)
ڪوهستان ۽ ڪوهستان جي انهن ڪردارن بابت لکڻ ٿي چاهيان جن کان دنيا ۽ دنيا وارن سان گڏ پنهنجا ويجها به بيخبر ۽ اڻواقف آهن. کين خبرئي ناهي ته جُبل جا اهي سگهارا ڪردار سندن ئي عزت ۽ طاقت آهن جن جي واکاڻ ۽ ساڏ (تعريف) سنڌ ۽ سنڌين جو مانُ ۽ شان آهي.
جبل جي سڀني ڪردارن تائين پهچڻ منهنجي لاءِ مشڪل نه پر ناممڪن آهي. تنهن هوندي به آئون انهيءَ ڪم جي شروعات ڪري رهي آهيان.
جيڪي ڪردار منهنجي پهچ ۾ آهن، انهن جو تعارف ڪرائڻ منهنجو حق ۽ فرض آهي. جيئن جيئن جبل جي عظيم ڪردارن تائين رسائي حاصل ٿيندي ويندي، تيئن تيئن اهي پنهنجي روشن نالن ۽ سُرهن ڪارنامن سان گڏ متعارف ٿيندا ويندا.
’مانجو ڪوهستان‘ ۽ سندس رهاڪو لائق آهن ته اهي جڳ اڳيان نشان بر ٿين. جن جون ريتون رسمون، قدر، اخلاق ۽ سندن غريباڻي ۽ ڏکي رَهَڪَ (رهڻي ڪهڻي) جي ابتڙ نهايت شاهوڪار ۽ ڌنو ان آهن. جن جي ٻولي ۽ لهجي جي وسعت، معنويت، عظمت ۽ پراسراريت سواءِ ڀٽ جي گهوٽ حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحمت الله عليه جي اڃا ڪو ٻيو ڄاڻي ۽ پرکي نه سگهيو آهي.
ٻيا به گهڻائي گنجي ۾ گُنَ (جبل ۾ هنر) آهن جن جي آشڪار ٿيڻ سان نئين دنيا سان متعارف ٿيڻ برابر راز کلندا. شرط هي آهي ته ماڻهو پنهنجي ذهنن ۽ دلين جا در بنا ڪنهن منافقت، ساڙ، ڪيني، ۽ ڪثافت جي سچائي ۽ خلوص سان کُليا رکن، ۽ ’مانجي ڪوهستان‘ کي ڄاڻڻ ۽ سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪن.
مانجو ڪوهستان پنهنجي سڃاڻپ، شناخت چاهي ٿو. ٻئي ڪنهن کان به نه رڳو پنهنجن کان.
پَيرُ پَروُڙَي پاءِ، گَنجي ۾ گُنَ گهڻا
کاهوڙي کَرا وِيا، نَڪا اَوڏي ماءِ
جنهين ڏٺي جاءِ، تنهن موٽڻ ميهڻو. (شاهه رح)
اهو آهي مانجو روهه (جبل) ۽ اهي آهن مانجارو هيلا (جابلو)
سُڪا مُنهن سَندن، پَيرين پُراڻا کيٿرا
سَاجُوءِ ڏوري آئيا، سُونهان جِتِ مُنجهن
ڳُجها ڳُجهيون ڪَن، تِهان پَراهين پَنڌ جُون.
(شاهه رح)
[b]مددي ڪتاب
[/b]1- شاهه جو رسالو (پاڪيٽ سائز) محمد عثمان ڏيپلائي.
2- ٻيلاين جا ٻول- ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ.
3- ماهوار نئين زندگي رسالو- مضمون صالح محمد يار محمد سمون.
4- سير ڪوهستان- الله بچايو يار محمد سمون.
5- سنڌ ۽ سنڌو ماٿري ۾ وسندڙ قومون- رچرڊ برٽن.
6- مددگار- پروفيسر رسول بخش سيٺ علي محمد بڪڪ
7- مددگار- انجنيئر محمد بخش سيٺ علي محمد بڪڪ
8- مددگار- مولابخش سيٺ علي محمد بڪڪ