هڪ ڄاتل سڃاتل ڏاهو ۽ پڙهيل ڪردار الله بچايو يار محمد سمون (بهلول/ڇٽو)
هو پهريون ڪوهستاني ماڻهو هو جيڪو ڪوهستان جي حوالي سان خاص طور ادبي حلقن ۾ سڃاتو ويو هو.
’سير ڪوهستان‘ ڪتاب تنهن دور ۾ ادبي دنيا ۾ ڄڻ انقلاب آڻي ڇڏيو هو. سنڌ جو ماڻهو، خاص طور سنڌ جو اديب ڪوهستان جي شاهوڪار ٻولي ۽ ڪلچر سان متعارف ٿيو هو.
الله بچايو يار محمد سمون هڪ ذهين، مشفق، ڏاهو ۽ باغ بهار طبيعت جو باوقار انسان هو. پيشي جي اعتبار سان هو استاد هو. سندس رهائش ڪراچي جي هڪ ڳوٺ ’حاجي مريد خان بڪڪ ڳوٺ‘ ۾ هئي، جتي هو ڳوٺ جي قديم (ڏيڍ سؤ سال پراڻي) درس گاهه، ’ابراهام ربين بوائز اسڪول‘ ۾ هيڊ ماستر هو.
هُو هڪ لاجواب استاد هو. شاگردن کي پڙهائڻ ۽ ڪنٽرول ڪرڻ ۾ سندس ڪو مثال نه هو. هُو هڪ سٺو منتظم پڻ هو.
منهنجا چارئي ڀائر، قادر بخش بڪڪ (ٽرپل ايم.اي ۽ ايل.ايل.بي)، پروفيسر ڊاڪٽر رسول بخش بڪڪ (ماهر پيٿا لاجسٽ)، محمد بخش بڪڪ (اليڪٽريڪل انجينئر) ۽ مولابخش بڪڪ (ايڊيشنل سيڪريٽري سنڌ حڪومت)، شاعر اديب، شاهه رح جو ڄاڻو، ۽ شاهه جي رسالي جو منظوم اردو ترجمو ڪندڙ) سندس شاگرد رهيا آهن. انهن جي دلين ۾ الله بچائي يار محمد سمي لاءِ لکين عزتون ۽ احترام آهن. جڏهن وڏو ادا قادر بخش ڳوٺ جي اسڪول مان فارغ ٿي سنڌ مدرسة الاسلام ۾ پڙهڻ ويو ته اسڪول جي پرنسپالن بابت گهڻي ڄاڻ حاصل ڪيائين. جنهن کان پوءِ هو اسڪول جي اڳوڻي پرنسپال سر وائنس جي زندگيءَ کان گهڻو متاثر ٿيو، جيڪو شاگردن کي پنهنجي اولاد وانگر سمجهندو هو، ۽ هر موسم ۾ سندن خيال رکندو هو. سياري جي موسم ۾ هاسٽل ۾ رهيل شاگردن جي سار سنڀال لهڻ لاءِ، هو آڌيءَ رات جو اٿي اچي انهن جي مٿان چادرون، ڪمبل ۽ سوڙيون وغيره پائيندو هو.
الله بچايو يار محمد سمون پڻ ساڳئي طريقي سان پنهنجن شاگردن سان، ۽ اسڪول جي ٻين استادن سان گهڻو پيار ڪندو هو. سندس رويو ساڻن دوستن جهڙو هوندو هو، جنهن جي ڪري ادا قادر بخش بڪڪ کيس ’سروائنس‘ جو خطاب ڏنو هو.
اهو دور 50-1945ع جو هو، جڏهن اڃا ڳوٺن ۾ تعليمي شعور گهٽ هو، ۽ اسڪول ۾ حاضري به معمولي هوندي هئي.
ڪراچيءَ جي اصلي رهاڪن جي مزاج کي آئون آسٽريليا جي اصلي رهاڪن ’ايبوريجن‘ جي مزاج سان تشبيهه ڏيندي آهيان. اصل لِکَ به نه لاهين. ساڳيا طور طريقا، ساڳيا ئي نمونا. ساڳيو ئي وچون وچ رهڻ جو انداز ۽ مزاج. جيئن ايبوريجن آسٽريليا جي مرڪز ۾ رهيل آهن، تيئن هي به ڪراچي شهر جي وچون وچ (مرڪزي ضلعو) ۾ رهيل آهن. اهڙي وقت ۾ جڏهن اڃا تعليم جي اهميت نه هئي، شاگردن کي پڙهائڻ ۽ ڪنٽرول ڪرڻ وڏي ڳالهه هئي.
تڏهن (۽ هاڻ به) سنڌي ۽ ٻروچ غريب ۽ بيروزگار هئا. اهي زندگيءَ جي هر سهوليت کان وانجهيل هئا. هُو تڏهن به کين پڙهڻ لاءِ اتساهيندو ۽ حساب ۾ رکندو هو.
پراڻي گوليمار مان ڪجهه خاصخيلي ۽ مڪراني ڇوڪرا پڙهڻ ايندا هئا (تڏهن مڪراني به سنڌي پڙهندا هئا). ان وقت نڪو اسڪول ۾ يونيفارم جو رواج هو نڪو جوتن پائڻ جي پابندي هئي. جيڪو جيئن اچي بس اچي اسڪول ۾ پڙهي. انهن ڇوڪرن جي گهرن ۽ اسڪول جي وچ ۾ ڪو گٽر هو يا ڇا. پر جڏهن به اهي ڇوڪرا اسڪول ۾ ايندا هئا ته سندن پير گوڏن تائين گٽر جي ڪِن ڪچري سان ڀريل هوندا هئا. اهو سندن روز جو معمول هو، جنهن تان هُن ڪڏهن به کين نه ڪو روڪيو نڪو اعتراض ڪيو. ڄڻ ته هو ان ۾ ئي خوش هو ته هو پڙهڻ اچن ٿا. پوءِ کين ڌئاري ڪلاس ۾ وِهاري پڙهائيندو هو. ڪڏهن جي اهي ڇوڪرا نه ايندا هئا ته هو پنهنجي باغ بهار ۽ ظريفاڻي مزاج موجب خوبصورت مرڪ سان سندن لاءِ پڇندو هو ته، ”الائي ڇو، اڄ لانگ بوٽن وارا يار نه آيا آهن شال خيريت سان هجن.“
لانگ بوٽ ان ڪري جو گٽر مان پير ۽ ٽنگون ائين ڀريل هونديون هيون جو پري کان ائين لڳندو هو ڄڻ کين لانگ بوٽ پاتل آهن. پوءِ ته سڀ ئي کين سندن غيرموجودگيءَ ۾ ’لانگ بوٽن وارايار‘ چوندا هئا.
اهڙو ئي شاداب طبيعت جو ڌڻي هو ماستر الله بچايو يارمحمد سمون. جيئن چئبو آهي بلڪ حقيقت آهي ته، مڪمل رڳو الله تعاليٰ جي ذات مبارڪ آهي، ۽ جيڪا هر خاميءَ کان عاري آهي. باقي بندو نامڪمل ۽ ناقص آهي. ڀلي هو ڇا مان ڇا هجي پوءِ به ڪا ڪثر ۽ ڪاڻ رهجيو وڃي. يعني ’مڪملتا‘ ماڻهوءَ جي ذات سان منسوب نه ڪجي ته بهتر. ٻيءَ صورت ۾ ڪنهن نه ڪنهن وقت، ڪنهن نه ڪنهن ڳالهه ۾ ڪا اگهرائپ ظاهر ٿي، مايوسيءَ جو سبب بنجي پوندي آهي.
جيئن هاڻي الله بچائي يار محمد سمي جي هڪ اگهرائپ نما ڪامپليڪس ظاهر ٿي اسان کي مايوس ڪيو آهي. اهو قومن ۽ ذاتين جي باري ۾ آهي.
سڀ کان پهرين سندس پنهنجي ذات يعني جند جان سان وابسته ’ذات‘ جو ذڪر ڪبو. الله بچايو يار محمد سمون ذات جو، ’ڇٽو‘ آهي. ’ڇٽا‘ برادري جي حساب سان وڏي برادري آهي جنهن جون شاخون ۽ نکون، توراڻي، بَهلول، گنجا، مارچا وغيره آهن. ماستر صاحب پاڻ، ’ڇٽن‘، جي شاخ، ’بَهلول‘ سان تعلق رکندڙ هو، جنهن پاڻ کي ’ڇٽو يا بهلول‘ سڏائڻ بجاءِ، ’سمون‘ سڏايو.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي مرتب ڪيل ڪتاب، ’ٻيلاين جا ٻول‘ مطابق لس ٻيلي جون قديم سنڌي قومون ’سما‘ ذات سان تعلق رکن ٿيون. شايد انهيءَ تعلق سبب هُن پاڻ کي ’سمون‘ چوائڻ وڌيڪ پسند ڪيو.
جڏهن ته تحقيق ڪندي مون پنهنجي هڪ مقالي ’سخي ڄام سپڙ ۽ چارڻن جون چلولايون‘ ۾ لس ٻيلي جي قديم سنڌي قومن جو تعلق ’سومرن‘ سان ثابت ڪيو آهي. ان تحقيق مطابق، ’بڪڪ‘ قوم سميت لس ٻيلي جي اڪثر قبيلن جو تعلق سومرن سان آهي.
لس ٻيلي جي هڪ قديم سنڌي قوم ’موندرا‘ آهي، جيڪا هاڻي تمام گهڻو تعليم يافتھ آهي. انهن وٽ هڪ ڀوڳ نما ڳالهه مشهور آهي ته، ”جڏهن سمن کان شڪست کائي هتي جبلن ۾ آيا هئاسين ته ڏاڍا ڊنل ۽ هيسيل هئاسين. اسان پاڻ کي خوف مان ’سومرا‘ چوائڻ ڇڏي ڏنو هو ته متان مارجي نه وڃون. جڏهن ته هئاسين ’سومرا‘ ئي، جيڪا ڳالهه لڪائڻ جي باوجود ذهن ۽ زبان تي ويٺل هئي. تنهن زماني ۾ جي ڪنهن اوپري پڇيو ته ”اوهين ڪير آهيو؟“ ته اسان جي زبان مان، ”سو... سو... سو.... موندرا نڪري ويو. اسين ’سومرن‘ مان ’موندرا‘ ٿي وياسين.“
اها ڳالهه شايد ڀوڳ هجي پر هيءَ ڳالهه ڀوڳ ناهي ته لسٻيلي جي قديم سنڌي قومن جي نسبت سمن سان نه پر سومرن سان آهي.
لسٻيلي گزيٽيئر (1907ع) ۾ آهي ته، ”لسٻيلي جون قديم سنڌي قومون سومرن جي نسل مان آهن جيڪي سمن جي حڪمراني واري دور ۾ جڏهن شڪست کائي پوءِکين گهٽ درجي جو سمجهي گهٽ درجي وارا توهين آميز ڪم وٺڻ چاهيائون جيڪي ڪرڻ کان انهن انڪار ڪيو ۽ اُتان ڌڪجندا پٺيان ٿيندا اچي جبلن ۾ پهتا.“
عام ڄاڻ موجب لس ٻيلي ۾ رهندڙ اڪثر قومن جو تعلق سمان قبيلي سان هو، ان ڪري انهن پاڻ کي لس ٻيلي جي قديم سنڌي قومن جي نسبت سان، ’سمون‘ سڏايو، جيڪا هن پنهنجي اصل ذات ’ڇٽا‘ سان بي واجبي ڪئي. ان جو هن کي اختيار به آهي ته هُو پاڻ کي ڪنهن به ذات سان منسوب ڪري سگهي ٿو.
اصل بي واجبي هن ٻي ڪئي آهي جيڪا نهايت تڪليف ڏيندڙ آهي، جيڪا ڪوهستان جي هڪ قديم سنڌي قوم ’بڪڪ‘ کي تاريخ جي ورقن تان ميسارڻ جي دانسته ڪوشش ڪرڻ آهي.
’بڪڪ‘ قوم جيڪا اڄ به هڪ سگهاري حقيقت بنجي نه رڳو ڪوهستان جي شينهن علائقن ۾ اُچي ڪَرَ سان رهيل آهي. پر ڪوهستان جي دادلي انٽرنيشنل شهر ڪراچي جي وچون وچ (مرڪزي ضلعي) ۾ اهم ترين علائقي ۾ پنهنجي وسيع و عريض ڳوٺ ’حاجي مريد خان بڪڪ ڳوٺ‘ ۾ رهيل آهي، جتي هُو صاحب پاڻ به رهندو هو. انهيءَ ڳوٺ ۾ ئي قائم قديمي درسگاهه، ’ابراهام ربين بوائز اسڪول‘ ۾ هيڊماستر هو، جتي اڄ به سندس پٽ، پوٽا، ڌيئرون ۽ ڏوهٽا رهن ٿا.
ڪتاب، ’سير ڪوهستان‘ جي باب، ’قومون ۽ رواج‘ صفحو 123 ۾ جتي ڪوهستان جو قومون ڳڻايون ويون آهن، اتي هن ’بڪڪ‘ قوم کي نه ڳڻايو آهي. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته ’ڇٽا‘ ذات کي هن پهرئين نمبر تي ڳڻايو آهي. حالانڪه هن پاڻ کي ’ڇٽو‘ذات سان منسوب ڪرڻ ڄڻ ته عار سمجهيو. جڏهن ته سچ اهوئي آهي ته سندس تعلق، ’ڇٽو‘ ذات سان آهي، جنهن ڪري هُن ذاتين، ۾ ’ڇٽو‘ ذات کي اوّليت ۽ اهميت ڏني آهي.
سوال اهو آهي ته جي ’بڪڪ‘ ذات ڪوهستان ۾ ناهي ته پوءِ ڪٿي آهي؟ انهيءَ سوال جي جواب جي اميد ان ڪري به معدوم آهي جو ڪتاب ’سير ڪوهستان‘ جي فاضل مصنف جي وفات کي 56 سال ٿي ويا آهن (وفات: ڊسمبر 1958ع). باخبر آهي سڀڪو ته، ’سچ‘ ڪڏهن به ختم نه ٿيندو آهي. بيشڪ کيس هر دور ۾ موافق حالتون نه ملنديون آهن. ڪڏهن ڪڏهن هو ڪوڙ جي اٿاريل ڌوڙ ۽ دونهين جي ڌڌڙ ۾ وڪوڙجي دونهاٽجي ويندو آهي. پر وقت وري به سندس اجرو ۽ ملوڪ منهن سنواري پڌرو ڪندو آهي.
ڪنهن به قوم جي باري ۾ ڪو به ماڻهو خراب رويو ۽ غلط پروپيگنڊا ڪري سگهي ٿو. پر وقت ان جي تصحيح ڪندو آهي.
سگمنڊ فرائيڊ چيو آهي ته، ”سڀ کان وڏو فاتح وقت آهي.“ واقعي به وقت وڏو فاتح آهي جنهن اڄ ’بڪڪ‘ قوم جي باري ۾ تصحيح ڪرڻ جو موقعو ڏنو آهي.
’بڪڪ‘ قوم بابت ماڻهن وٽ گهٽ بلڪ اڻ هوند جيتري معلومات آهي. ان جو سبب اهو آهي ته هيءَ هڪ جابلو قوم آهي. جن جي رهڻي ڪهڻي خوفناڪ جبلن ۾ آهي، ۽ جن جا اصول عجب آهن ته، پرائي سک کان پنهنجو ڏک به سٺو آهي. جنهن ڪري هو ڏکن، ڏڪارن ۾ به پنهنجا پڊ نه ڇڏيندا آهن.
”بڪڪ“ قوم اصل ڪٿي جي آهي؟ انهيءَ سوال جو جواب مروجه تاريخن ۾ ڳولڻ به اجايو ٿيندو. هڪ ته اهي تاريخون ويجهي ماضيءَ جون آهن. ٻيو وري انهن ۾ سچ جو فقدان آهي.
جڏهن سنڌ ملڪ جي تاريخ اڻ لڀ آهي. اهڙيءَ صورت ۾ سنڌ ۾ وسندڙ قومن جي تاريخ ڪيئن ۽ ڪٿان لهبي؟ ان جي باوجود قومون پنهنجو اصل ڳولڻ چاهينديون آهن، ۽ ان لاءِ سرگردان رهنديون آهن جيڪو سٺو سنئوڻ آهي. قومون جڏهن پنهنجو اصل ڳولي لهنديون آهن تڏهن ملڪ جي تاريخ وسيع ٿيندي آهي.
’بڪڪ‘ قوم جي باري ۾ گهڻن ماڻهن رابطو ڪيو، ۽ معلومات حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پر اها ٺوس حالت ۾ يا هڪ هنڌ سهيڙيل نه هئڻ جي صورت ۾، کين مددگار نه ٿي سگهي هئي.
انهيءَ دوران سوچون مسلسل حملا آور رهيون ته، ’ڇا ڪنهن آسماني صحيفي جو انتظار آهي؟ جنهن ۾، ’بڪڪ‘ قوم بابت مڪمل تاريخ درج ٿيل هوندي؟ پڪ سان ڪو آسماني صحيفو لهڻو نه هو. ماٺ کان بهتر آهي ته اها ٽڙيل پکڙيل معلومات سهيڙجي ۽ ’بڪڪ‘ قوم جي تاريخ مرتب ڪجي.
انهيءَ عزم کي ويتر تڏهن تقويت ملي جڏهن ڪتاب ’سير ڪوهستان‘ ۾ ’بڪڪ‘ قوم ندارد هئي.
قومون پاڻ کي پاڻ جيارينديون آهن ۽ جيڪي قومون پاڻ کي پاڻ جيارينديون آهن، انهن کي ختم ڪرڻ ۽ ميسارڻ جي طاقت ۽ اختيار ڪنهن کي به نه هوندو آهي. هونئن به ڪنهن جيئري ۽ سگهاري قوم کي تاريخ جي ورقن تان نه ٿو ميساري سگهجي. اها به اهڙي قوم جنهن جي تاريخ هزارين سالن تائين محيط هجي.
’بڪڪ‘ قوم، هزارين سال قديمي قوم آهي، جنهن جو ذڪر هزارين سال اڳ جي پوٿين(Book late) ۾ موجود آهي.
مثال لاءِ هزارين سال اڳ جي پوٿي، ’پرا ودا نراَپيا‘ (تاريخ نائچ) ۾ آهي ته ، ’ڪاٺيا (سن آف سندلي) جا پٽ، بڪڪ، واڍيلو، سيال، لنگڙيال، بڙيال، سيلرو، ٻگهيو ۽ ڪي ٻيا هئا جيڪي هڪ ئي ماءُ ۽ پيءُ جو اولاد آهن.
حضرت عيسيٰ عليه کان به اڳ جي هڪ پوٿي ’بروڪت ڪُلانرآپيا‘ ۾ پڻ، ’بڪڪ‘ جو ذڪر آهي.
محمد صلاح الدين (سابق ڪشمنر سکر) جي ڪتاب ”پٽاليني، راوڙ ۽ پاليءَ“ ۾ جيڪا پراڻي زماني جي تاريخ آهي، ان ۾، ’بڪڪ‘ قوم جو ذڪر آهي. مڪران گزيٽيئر ۾، ’بڪڪ اسٽيٽ‘ جي باري ۾ اهڃاڻي ڏنل آهي.
لس ٻيلا گزيٽيئر (1907ع، مصنف سي.ايف. منچن) ۾ آهي ته، ”ڍينگي کان دريجي تائين، ’بڪڪستان (Bikak country)‘ آهي. بڪڪ قوم واحد آهي جنهن کي مصنف هن سرزمين جو اولاد سڏيو آهي. اهي چون ٿا ته، ’اسين ٻئي ڪنهن به هنڌان ناهيون آيا. اسين هن ئي زمين مان پيدا ٿيا آهيون؟
محترم علي احمد بروهي پنهنجي هڪ ڪالم ”ڪوٽ قلعا ۽ مقبرا“ ۾ لکيو آهي ته، هنگلاچ ۾ ’بِڪڪ‘ قلعو آهي، جنهن جي ڪري بِڪڪ قوم سڏجي ٿي.
جناب ڄاموٽ حاجي خان چاچڙ سنڌي جي ڪتاب ’حضرت سنڌ‘ ۾ ’بڪڪ‘ قوم جو ذڪر آيل آهي.
’بڪڪ‘ قوم جي ٿورائي يا تعداد ۾ گهٽ هئڻ بابت قديم تاريخي حوالن مان معلوم ٿئي ٿو ته، ’بڪڪ‘ قوم، بهادر، سگهاري، جنگ جو ۽ انصاف پسند قوم هئي، جنهن ڪوڙ ۽ نا انصافيءَ خلاف هميشه جنگ ڪئي آهي. گهڻن هنڌن تي، ’بڪڪ‘ قوم جون نشانيون، علائقا ۽ قبرستان موجود آهن. پر پاڻ، ’بڪڪ‘ قوم نظر نه ٿي اچي/ ناموجود آهي.
حضرت شاهه بلاول نوراني (خضدار) جي آسي پاسي وارن علائقن خاص ڪري،’ڪنگوري‘ (علائقي) جي پاسي، بڪڪن جو هڪ غير معمولي قبرستان آهي، جتي تقريباً 360 قبرون آهن جيڪي سڀ هڪ جهڙيون ۽ هڪ ئي قسم جي پٿر سان خوبصورت ٻڌل آهن.
برطانوي دور حڪومت ۾، انگريز انهيءَ قبرستان کان ايڏو متاثر ٿيا جو انهن سڄي قبرستان کي، پٿر جي خوبصورت ۽ پائدار چؤ ديواري لڳائي ڇڏي. (روايت، محترم مرحوم حاجي خان محمد صاحب. خليفه درگاهه حضرت شاهه نوراني).
بلوچستان ۾ وڍ (جهالاوان جو وچ) جي ويجهو هڪ علائقو آهي، جنهن کي ’بڪڪي‘ سڏيو ويندو آهي جيڪو قيمتي جبلن جو علائقو آهي. اتي مارٻل جون کاڻيون آهن. ۽ لڪل معلومات موجب، ’بڪڪيءَ‘ واري علائقي ۾ هڪ جبل ۾ ’فيروزا‘ (پنا، بيحد قيمتي پٿر) هيري جي برابري ڪندڙ پٿر جي کاڻ آهي. جتي پڻ بڪڪن جو وڏو قبرستان آهي جتي هڪ جبل کي، ’بڪڪان دا لاڪارا‘ سڏيو ويندو آهي.
’بڪڪ‘، قوم جي بهادر/ ويڙهو ۽ جنگجو هئڻ بابت مشهور ليکڪ ۽ محقق محترم گل حسن ڪلمتي جي ڪتاب ’ڪراچي سنڌ جي مارئي‘ جي صفحي نمبر 47 تي آهي ته، ”مغلن ۽ ڪلهوڙن جي دور ۾ لس ٻيلي ۾ رونجها، بنديجا، بڪڪ، عالياڻي ڄام، گونگا ۽ جدگال طاقتور قبيلا هئا جن جون مغلن سان لڙايون لڳيون. انهن سڀني قبيلن جو واسطو ڪنهن نه ڪنهن طرح ڪراچيءَ سان آڳاٽي زماني کان رهيو آهي. ڪراچيءَ وارو علائقو سنڌ جو اڻ ٽٽ حصو رهيو آهي.“
نواب غيبي خان چانڊيو جي سوانح حيات (2006ع) ۾ صفحي 122، 228 ۽ صفحي 380 تي نواب غيبي خان چانڊيو ۽ سردار رتي خان بڪڪ جي جنگين جو ذڪر آيل آهي. انهيءَ ڳالهه جي نسبت سان ”رتي ديري“ کي ”رتو خان بڪڪ ديرو“ چوڻ ۾ بڪڪ قوم حق بجانب آهي. مشهور شاعر تاجل بيوس جي شعري مجموعي، ’تاجل جو رسالو‘ ۾ ’سرگهاتو‘ صفحو 339 تي بيت 7 ۾ پڻ بڪڪ قوم جو ذڪر آهي،
ڀانگريا بڪڪ، مڙئي وياوَ ڪلاچ جا
جوريجي جوکيا، آهن جي اڻ ٿڪ
پانڌ آيا پڪ، مٽيندا نه ماڳ کي.
اهڙي قوم جنهن جي لاءِ مختلف قومن سان تعلق رکندڙ ڪوهستاني پاڻ چون ته، ”بنا ڪنهن ڊپ ڊاءَ ۽ رک رکاءَ جي هيءَ ڳالهه دعويٰ سان ٿو چوان ته، سڄي ڪوهستاني تر ۾ ’بڪڪ‘ قبيلو ٿورائيءَ ۾ هئڻ جي باوجود به دليري، دانائي، ڏاڍ مڙسي، سونهن، سگهڙپائي، حق گوئيءَ کان ويندي مهمان نوازيءَ تائين منجهن ڪابه ڪمي ڪانهي“ (رخمان گل پالاري، ڪلاچي تحقيقي جرنل، سپٽمبر 2002ع، شاهه عبداللطيف چيئر، ڪلاچي يونيورسٽي).
’سير ڪوهستان‘ ڪتاب جي مصنف الله بچائي يار محمد سمي نه رڳو پنهنجي ڪتاب ۾، ’بڪڪ‘ قوم نه ڳڻائي آهي. پر حيرت ناڪ طريقي سان هن، ’بڪڪ‘ قوم جا ڪارناما ۽ بهادريون به پنهنجي ذات، ’ڇٽي‘ سان منسوب ڪيا آهن. جيئن ڪتاب، ’سير ڪوهستان‘ جي باب، ’صحت‘ ۾ صفحي 38 تي بهادريءَ جو هڪ واقعو ’کيرٿر ڇٽي‘ جي نالي ڪيو آهي. مٿي به ذڪر ڪيو اٿم ته فاضل مصنف جي ذات ’ڇٽو‘ آهي جيڪا هن پنهنجي نالي سان گڏ ته نه سڏائي آهي. پر پنهنجي ذات لاءِ ڪوبه معتبر ۽ بهادريءَ جو واقعو منسوب ڪندي يقينن کيس تقويت ملي هوندي.
جڏهن ته سڄي ڪوهستان ۾ اڪيلي سر چيتي سان دوبدو مقابلو ڪري مارڻ وارو هڪ ئي واقعو مشهور آهي جيڪو ’پوپٽ بڪڪ‘ جي نالي سان مشهور آهي. ان جو ذڪر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي مرتب ڪيل ڪتاب ’واقعاتي بيت‘ ۾ صفحي 183 تي ’پوپٽ بڪڪ جو مهير جبل ۾ چيتو مارڻ‘ جي عنوان سان ڪيو آهي. هن کي ٻڌايل ڳالهه، اصل ڳالهه کان ٿورو يعني معمولي طور مختلف آهي ته، ”ڪوهستان ۾ مهير جبل ۾ هڪ خونخوار چيتو رهندو هو. هن چيتي ماڻهن جو ڪيترو ئي چوپايو مال کائي ناس ڪري ڇڏيو هو. آسپاس جي رهاڪن چيتي کي ڳولي مارڻ ۾ وسئون ڪونه گهٽايو هو پر چيتو هٿ نه آيو.
هڪ دفعي ’شودي ٻوهيري‘ جون اٺيون چرندي چيتي جي جوءِ ۾ وڃي پهتيون. اٺين کي ورائڻ ’شودو‘ به اچي پهتو. پرهمٿ نه ساري موٽي ويو، ۽ وڃي ٻين کي ڄاڻ ڪيائين. ٽي ڀائر پوپٽ بڪڪ، ڀريو بڪڪ ۽ ڀريو بڪڪ چيتي کي مارڻ لاءِ سنبريا ۽ هڪ ٻه ٻيا به ماڻهو هئا جيڪي موقعي تي ڀڄي ويا. ڳالهه تفصيلي آهي مختصر ائين ته، چيتي جي سامهون اڪيلو ئي ساراهيان سچو ڌڻي، ڪم سندا ڪلتار
مڃيان محمد ڪارڻي، جو امت جو آڌار
مِرون (درندو) سجهي ٿو مهير (جبل) ۾ چِٽو (چيتو) چوڪيدار
سو جاءِ جوڙائي ٻيٺو، پسو آگي جا اختيار
اٺيون شودي ٻوهيري جون، ٿيون چَرن ڌارو ڌار
سي جهاڳي وييون جوءِ ۾، جتي چِٽو چوڪيدار
چٽو تن کي چڪاسي ٿو، گهڻيا ڪري گار
ٻوهيرو آيو ٻُڌِ (سڌسماءَ) تي، وري وريو وينجهار
ڪانڙا (ذات جا ماڻهو) آيا ڪارو چئي، ڪن بڪڪن کي بڇڪار
ويري ويس ويجهڙا، ڀريائو پوپٽ ڌار
سوڀون ڏين ٿو ان کي، تون صاحب رب ستار
پوپٽ بڪڪ ويو. چيتي هڪدم مٿس حملو ڪيو ۽ پوپٽ بڪڪ دوبدو چيتي سان مقابلو ڪيو. جڏهن چيتي زوردار چنبو هڻي سندس ٻانهن زخمي ڪئي ته، غير معمولي بهادر پوپٽ بڪڪ پنهنجي ٻانهن چيتي جي وات ۾ ڏئي ڇڏي. چيتو ۽ پوپٽ بڪڪ پاڻ ۾ ائين جڙجي ۽ وچڙجي ويا جو سندس ڀائر به سندس ڪا مدد ڪري نه ٿي سگهيا. پوپٽ بڪڪ مڙس ماڻهو هو، سوچيتي کي دسي مٿس چڙهي ويو. آخر هن چيتي کي چاقو سان ڳچيءَ ۾ وار ڪيو ته چيتي سندس ٻانهن مان وات ڪڍيو. تڏهن هن چيتي جو پيٽ ڦاڙي کيس ماري وڌو.
چيتو ايڏو وڏو ۽ وزني هو جو چار ماڻهو به هن کي کڻي نه ٿي سگهيا. پر بهادر پوپٽ بڪڪ جي سگهاري ڀاءُ اوڀائي بڪڪ سٽ ڏئي، چيتي کي کڻي پنهنجي ڪلهي تي کنيو ۽ ٻئي ڀائر ٻين سان گڏجي جبل تان هيٺ لهي ڳوٺ پهتا.
پوپٽ بڪڪ جو اڪيلي خونخوار چيتي سان دوبدو مقابلو ڪرڻ ته، هونئن ئي بهادريءَ جو اهم ۽ واکاڻ جوڳو واقعو آهي. پر مڻين وزني چيتي کي اڪيلي سر ڪلهي تي کڻي جبل تان هيٺ لهڻ وارو واقعو به وڏو ڪارنامو آهي.
تڏهن انگريزن جو دور حڪومت هو. اهي قدر دان هئا. انهن جو اهو ٻڌو ته اهي هلي جبل ۾ آيا. انهن ٻنهي ڀائرن (پوپٽ بڪڪ ۽ اوڀائي بڪڪ) جي بهادريءَ تي کين بندوقون، تراريون (تلوارون) ۽ سندون ڏنيون. پوءِ ته سڄي ڪوهستان ۾ اهو واقعو هاڙهي هوڪ (مشهور) ٿي ويو. ماڻهن انهيءَ بي مثال بهادري تي شاعري ڪئي جنهن ۾ بيت ۽ مورا شامل آهن.
ڪنهن ڏاهي چيو آهي ته، ”جڏهن ڪنهن قوم جي تاريخ گم ٿي وڃي ته ان دور جي شاعرن کي پڙهڻ کپي، اها وڃايل تاريخ ملي ويندي.“
مٿين ڳالهه جي پوئواري ڪندي هتي انهيءَ دور جي هڪ شاعر ڪاري سگهڙ جي هڪ طويل شعر مان ڪي ٽڪرا ڏينديس، جيڪي هن پوپٽ بڪڪ جي بهادريءَ جي واقعي تي پنهنجي ڪلام ۾ بيان ڪيا آهن، اهي بيت ڪتاب ’واقعاتي بيت‘، ۾ شامل آهن. شعر آهي،
ڪتاب ’واقعاتي بيت‘ ۾ پوپٽ بڪڪ جي واقعي ۾ هيٺ ڏنل نوٽ ۾ لکيل آهي ته، ”هي روايت ڪراچيءَ مان صالح محمد سمي کان ملي.“
صالح محمد سمون ”سيرڪوهستان“ جي مصنف الله بچائي يارمحمد سمون جو ننڍو ڀاءُ آهي، جنهن اهي حقيقتون سامهون آڻي ڄڻ ته ڀاءُ جي ڪيل غلطين جي تلافي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. صالح محمد يارمحمد سمون سٺو مضمون نگار ۽ نفيس انسان هو. ’نئين زندگيءَ‘ ۾ لکيل هن جا لاجواب مضمون ماڻهن جي دلين تي چٽيل آهن.
’نئين زندگي‘ رسالي ۾ ڇپيل پنهنجي هڪ مضمون ۾ جيڪو ’سسئي پنهونءَ‘ تي لکيل هو، ان ۾ هن اها سچائي ۽ حقيقت بيان ڪندي لکيو هو ته، ”سسئي ۽ پنهون جي قبر، سيٺ علي محمد بڪڪ جوڙائي آهي.“
هُن نه رڳو اها حقيقت لکي. پر ’نئين زندگي‘ رسالي جو اهو پرچو پاڻ کڻي، هلي اچي دورازي تي کڙڪو ڪري سيٺ علي محمد بڪڪ جي گهر ۾ ڏئي ويو هو. ڄڻ انهيءَ نيت سان ته، ”ڏسو مون ڪابه حقيقت نه ميساري ۽ نه لڪائي آهي.“
کيس اهڙي سچائيءَ تي لک سلام هجن، شل هو بهشت ۾ آرامي هجي. آمين.
هڪ ليکڪ جڏهن ڪنهن ماڻهو/ ذات ۽ علائقي يا ڪنهن به موضوع تي قلم کڻي ٿو ته ان جو بنياد سچ هئڻ گهرجي. ٻيءَ صورت ۾ قدرت جو قانون آهي ته، ’سچ‘ تي گهڻو وقت پوش پائي نه ٿو سگهجي. جنهن جو ثبوت هتي ئي موجود آهي ته جي هڪ ڀاءُ الله بچايو يارمحمد سمون ڪنهن قوم (بڪڪ) کان انڪاري آهي ته، ان ئي گهر ۾ جنم وٺندڙ ٻيو ڀاءُ صالح محمد يارمحمد سمون ساڳي قوم (بڪڪ) لاءِ هڪ سپاهيءَ وانگر دفاع ڪندي گواهي ڏئي رهيو آهي.
من چه گويم، چون مي داني نهان
(آئون ڇا چوان، تون ڳجهي ڳالهه ڄاڻين ٿو.)
هيري ٽرومين جي چوڻي آهي ته، ”آئون ڪنهن کي به تڪليف نه ڏيندس رڳو سچ ڳالهائيندس، پر ماڻهو سمجهندا ته آئون کين تڪليف ڏئي رهيو آهيان.“
انهيءَ چوڻي تي ڪوهستان جي پڙهيل ڪردار ماستر الله بچائي يار محمد سمون تي لکيل پروفائل پورو ڪنديس ته،
خدا مغفرت ڪري، عجب آزاد مرد هو....
کَڻيو تَڪبر تَڪيا، حِيلا ڪَيو هَلن
مُوڙها تا نَه لَهن، لَمي رَاهَه لَطيف چئي.
(شاهه رح)
صُوفي چَائِين، سَڌَ ڪَرِين، صُوفِين اِيءَ نَه صَلاح
ڪَاٽَي رَکُ ڪلاه، وِجُهه اُڇلي آڳ ۾.
(شاهه رح)
مددي ڪتاب ۽ مدد گار شخصيتون
1. شاهه جو رسالو- محمد عثمان ڏيپلائي. (پاڪيٽ سائز.)
2. پراودا نراَپيا- (تاريخ نائچ) مدد گار ڊاڪٽر لعل بخش نائچ.
3. بروڪت ڪُلا نراَپيا- (تاريخ نائچ) مددگار ڊاڪٽر لعل بخش نائچ.
4. مڪران گزيٽيئر- مددگار گل حسن ڪلمتي.
5. لس ٻيلا گزيٽيئر- مددگار پروفيسر ڊاڪٽر رسول بخش بڪڪ.
6. ڪوٽ قلعا ۽ مقبرا- علي احمد بروهي.
7. پٽاليني، راوڙ ۽ پالي- مصنف محمد صلاح الدين.
8. حضرت سنڌ- ڄاموٽ حاجي خان چاچڙ سنڌي.
9. سوانح حيات نواب سر غيبي خان چانڊيو- تحقيق ۽ تاليف حڪيم خليفه عبدالحميد چانڊيو.
10. ٻيلاين جا ٻول- ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ.
11. واقعاتي بيت- ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ.
12. ڪراچي سنڌ جي مارئي- گل حسن ڪلمتي.
13. سير ڪوهستان- الله بچايو يار محمد سمون.
14. مختلف معلومات ۾ مددگار- مولا بخش سيٺ علي محمد بڪڪ.
15. تاجل جو رسالو- تاجل بيوس.
16. مددگار ۽ ڀرجهلو- انجنيئر محمد بخش بڪڪ.