هڪ سگهارو ۽ دادلو ڪردارقادر بخش بڪڪ (منگهاڻي)
سَدي مَيَنِ سِڪُ گَڏَ گَونئرن نه لهي.
(شاهه رح)
پيار ڌرتيءَ تي به پير نه ٿو رکي ۽ نه ئي انساني سرن مٿان گهمي ٿو، جيڪي بهرحال ايترو نرم ڪونه آهن. پر اهو دنيا ۾ وجود رکندڙ سڀ کان نرم شئي يعني انساني دلين ۾ موجود آهي.
اهو اتي رهي ٿو، پسار ڪري ٿو ۽ اتي ديرو دمائي ٿو، ائين به ناهي ته سمورين دلين ۽ روحن ۾، پر جتي ڏاڍائي، شوخي ۽ ڪٺورتا آهي اتان اهو پر پکيڙي اڏامي وڃي ٿو ۽ اتي وڃي واهيرو ڪري ٿو، جتي نرمي، نزاڪت ۽ مڙڻ، جڙڻ آهي. پوءِ هو نه رڳو پنهنجن پيرن سان پر پنهنجي پوري وجود ۽ هستيءَ سان ان سڀ کان نرم جاءِ تي پنهنجو آستانو اڏي ٿو. ڇا؟ پوءِ پيار کان وڌيڪ ٻي ڪا انمول ۽ نازڪ نفيس شئي ٿي سگهي ٿي!“
يونان ۾ سقراط واري دور جي سٻاجهي شاعر اگيٿون جا هي مٿيان وڻندڙ ۽ اثرائتا جملا ڄڻ ته عڪس آهن خوبصورت، جوان، تعليم يافته، سجاڳ روشن ذهن ۽ رحمدل قادر بخش بڪڪ جي ڪومل دل جا، جتي پيار جو اهو نازڪ نفيس ۽ حساس پکي مڪمل سنڀال ۽ پوري تحفظ سان رهيل هو.
برک صحافي ۽ ناليوارو دانشور مرحوم ف.م. لاشاري صاحب پنهنجي مضمون ”قادر بخش بڪڪ کي ڪير وساري سگهندو؟“ (هلال پاڪستان اخبار، فيبروري 1988ع) ۾ لکي ٿو ته، ”جيڪڏهن گڏيل قومن واري اداري کي هڪ بااختيار ادارو بنائجي ته انسان ذات جي اجاين ٽڪرائن کي ختم ڪرڻ لاءِ، اهو جذبو اهم ڪردار ادا ڪري جيڪو دنيا جهان جي خير لاءِ قادر بخش بڪڪ جي دل ۾ هو.“ قادر بخش بڪڪ جهڙا امر انسان صدين پڄاڻا پيدا ٿيندا آهن، انهن جي دلين ۾ رب پاڪ رڳو پيار، محبت، خير، نرمي، ٻاجهه ۽ رحم رکندو آهي، جن جو نصب العين ماڻهوءَ جا آزار، تڪليفون، غم ۽ درد ختم ڪرڻ ۽ کين خوشيون، سڪون، سک ۽ آرام ڏيڻ هوندو آهي. اهي انسان ذات جا وارث، نمائندا ۽ ترجمان هوندا آهن، جيڪي ذات ۽ برادرين کان مٿانهان هوندا آهن. انهن جي اڳيان هر هڪ ساهه وارو مستحق هوندو آهي: تحفظ جو، پناهه جو، خوشين جو ۽ امن جو.
قادر بخش بڪڪ انهن سڀني خوبين سان سينگاريل ۽ سنواريل هو جيڪي هڪ ڀلي انسان لاءِ ضروري هونديون آهن. ڪراچيءَ جي تاريخ ۾ اهڙا ماڻهو گهٽ ٿيا هوندا، جن ڪراچيءَ جي ماڻهن جي سک ۽ خوشحاليءَ لاءِ ايترو سوچيو، پتوڙيو، جاکوڙيو ۽ ڪيو هوندو.
ڪراچيءَ جو هڪ هڪ ڳوٺ، هڪ هڪ ماڻهو سندس نظرن ۾ هو ۽ وٽس هرهڪ جي سک ۽ خوشحاليءَ جي خوابن جهڙا پيارا ۽ مڪمل پروگرام هئا. جن مان ڪن تي عمل ڪري سگهيو، باقي ٻيا سڀ سندس ڪمهلي وڃڻ سبب ملتوي ٿي ويا هميشه لاءِ!
”ٻين جا بار کڻي پنهنجيون سموريون صلاحيتون، وقت ۽ وت ڏئي، ايتري مختصر حياتيءَ ۾ هن ايترا ڪم ڪيا جيڪي ڪرڻ لاءِ ڪيتريون ئي ڊگهيون حياتيون گهرجن.“ (ف.م. لاشاري 1988ع).
قادر بخش بڪڪ ڪراچيءَ جي ڳوٺن جي بچاءَ ۽ کين سهوليتون ڏيڻ جي شروعات، پنهنجي ڳوٺ ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ کان ڪئي، جتي اڳ ڪا به بنيادي سهولت نه هئي، اتي هن سيوريج جو اهڙو سسٽم آندو جيڪو اڳ سڄي ڪراچيءَ ۾ نه هو. پاڻيءَ جو اهڙو جامع ۽ روان سلسلو هلايائين جو اڄ سندس وڃڻ جي 20 سالن پڄاڻا به، بنا ڪنهن رڪاوٽ جي صاف، مٺو ۽ مفت پاڻي جاري آهي. سڄي ڪراچيءَ ۾ ڀلي پاڻي بند هجي پر هن اولياءَ صفت انسان جي ڳوٺ ۾ پاڻي وافر مقدار ۾ موجود هوندو آهي. جتي ماڻهن پنهنجي گهرن اڳيان باغ باغيچا لڳائي ڇڏيا آهن. بجلي، گيس، ٽيليفون ۽ هر جديد سهوليت اڄ ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ ۾ موجود آهي. جيڪي هن پنهنجي مختصر زندگيءَ ۾ مهيا ڪيو هيون. ائين ئي ڪراچيءَ جي هر هڪ ڳوٺ لاءِ وٽس پروگرام هئا.
مشهور صحافي ۽ روزاني اپيل ڪراچيءَ جي ايڊيٽر محترم شيرمحمد کهاوڙ پنهنجي مضمون، ”سنڌ جو دادلو فرزند قادر بخش بڪڪ“ ۾ لکيو آهي ته، ”جڏهن جماعت اسلامي جو عبدالستار افغاني ڪراچي ميٽروپوليٽن ڪارپوريشن (ڪي.ايم.سي) جو ميئر هو ته، انهن ڏينهن ۾ ميئر صاحب عالمي بئنڪ ۽ يو.اين.اي کان امداد حاصل ڪرڻ لاءِ ڪراچيءَ جي ڪيترن ڳوٺن کي نيون ۽ ڪچيون آباديون قرار ڏئي انهن جي سروي شروع ڪرائي ڏني. ان سلسلي ۾ جڏهن هڪ ٽيم ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ جي سروي ڪرڻ لاءِ پهتي ته قادر بخش بڪڪ صاحب انهيءَ ٽيم کي موٽائي ڇڏيو ۽ انهيءَ سلسلي ۾ جڏهن ڪائونسلرن جي راءِ معلوم ڪرڻ لاءِ پرڏيهي وفد ڪراچيءَ جي دوري تي آيو ته، قادر بخش بڪڪ صاحب ڪراچيءَ جي قديمي ڳوٺن جي بچاءَ ۾ ڪي.ايم.سي جي ڪائونسل اجلاس ۾ مدلل ۽ پر اثر تقرير ڪندي چيو ته، ”اسان جا ڳوٺ ننڌڻڪيون آباديون يا ڌرتي ڌڪاڻن جون وسنديون ڪونهن جو، انهن کي اک ڇنڀ ۾ قلم جي هڪ جنبش سان ڪچيون آباديون قرار ڏنو وڃي. اسان وري حڪومت جي ان عمل تي خوش ٿي تاڙيون وڄايون ته هاڻي سهوليتون ملنديون.
ڪراچيءَ ۾ قائم سنڌين جا سوين ڳوٺ اسان جا عظيم تهذيبي ۽ ثقافتي ورثو آهن، جن جي اندر ۾ سوين هزارين سالن جي تاريخ سمايل آهي. حقيقت اها آهي ته انهن عظيم تهذيبي ۽ ثقافتي ورثي جي امين ڳوٺن اڳيان خود نئون ڄميل پاڪستان، هڪ ڪچي آبادي آهي ان ڪري حقيقت جو ادراڪ ڪندي انهن ڳوٺن کي ڪچيون آباديون نه پر قديم آباديون قرار ڏنو وڃي.“
جڏهن عالمي وفد سندس اهي ڳالهيون ٻڌيون ته هو هن کان گهڻو متاثر ٿيو ۽ وفد جي ميمبرن ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ جو دورو ڪيو. قادر بخش بڪڪ صاحب کين ڳوٺ جي گهٽيءَ گهٽيءَ جو سير ڪرايو ۽ ماڻهن سان ملاقاتون ڪرايون ۽ کين سنڌ جي قديم ڳوٺن جي مسئلن کان واقف ڪرايو. ان بعد ڪي.ايم.سي به مجبور ٿي ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ سميت ڪيترن سنڌي ڳوٺن تان ڪچي آبادي واري ڇاپ لاهي، کين قديم آبادي طور تسليم ڪيو جيڪا سچ ته سنڌ واسين جي موقف جي وڏي ڪاميابي هئي. (2 فيبروري 2004ع)
قادر بخش بڪڪ ڪراچيءَ جي ڳوٺن لاءِ نهايت فڪرمند هو ۽ هر هڪ ڳوٺ جي ننڍي وڏي تقريب ۾ شريڪ ٿي سندن مسئلا ۽ تڪليفون معلوم ڪندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ته وٽس ڪراچي ۽ سندس پس گرداين وارن ڳوٺن ۾، هڪ ئي ڏينهن تي ٿيندڙ شادين جا چاليهه پنجاهه ڪارڊ ايندا هئا ته پاڻ مشڪي پنهنجي ڊرائيور کي چوندو هو ته، ”ادا، هلو ته هڪ هڪ گراهه کائيندا سڀني سان شريڪ ٿيندا هلون!“ ائين هو هڪ ئي ڏينهن تي ٿيندڙ چاليهه پنجاهه شادين ۾ شريڪ ٿيندو هو ۽ اتي رواج موجب بجارون، پونت ۽ پوئا (پاهت) پڻ ڏيندو ۽ ڀريندو هو. موٽ ۾ کيس وڏيون عزتون ۽ وڏا مان ملندا هئا ۽ گهوٽ پنهنجن ڪلهن ۽ ڪنڌن مان اجرڪ ۽ هار لاهي کيس پارائيندا هئا.
ڪراچيءَ جي ڳوٺن لاءِ پتوڙيندي ۽ جاکوڙيندي کيس ڪاميابيون پڻ مليون. برک شاعر، دانشور ۽ هر دل عزيز ادبي پرچي ”سوجهرو“ جي ايڊيٽر محترم تاج بلوچ صاحب پنهنجي مضمون ”سنڌ جو سچو ۽ گمنام سپاهي قادر بخش بڪڪ“ ۾ لکيو آهي (سوجهرو، فيبروري 2004ع) ته، ”قادر بخش بڪڪ بنيادي جمهوريت واري سرشتي کان پنهنجي سياسي زندگيءَ جي شروعات ڪئي ۽ هڪ بي لوث شخص وانگيان، هڙان وڙان نه رڳو پنهنجي ڳوٺ جي غريب ۽ پٺتي پيل رهواسين جي هر طرح سان مدد ڪئي، پر هن ماڙيپور، نيو ڪراچي، گلشن اقبال ۽ گلستان جوهر جي چوڌاري جيڪي به سنڌي ڳوٺ آهن انهن کي بچائڻ لاءِ وڏو جهاد ڪيو. جنهن کي سنڌ جي تاريخ ۾ اڃا اجاگر نه ڪيو ويو آهي.
هن پنهنجي والد سيٺ علي محمد بڪڪ جي بلوچستان تائين وڌيل ڪاروبار ۽ ملڪيت سان ڪراچيءَ جي سنڌي ڳوٺن کي بچائڻ ۽ سنڌي ماڻهن جي جانين جي حفاظت لاءِ پيسو پاڻيءَ جيان وهايو ۽ ڳوٺن جي گهڻائي بچائي ورتي.
جڏهن هڪ سنڌي ڳوٺ جنهن کي هن پاڻ پناهگيرن جي قبضي گيريءَ کان بچايو هو، ان ڳوٺ جا رهواسي وٽس آيا ته انهيءَ ڳوٺ جو نالو ”قادر بخش بڪڪ ڳوٺ“ رکيو وڃي ته پاڻ سختيءَ سان منع ڪيائين. ان ڳوٺ جو نالو پاڻ ئي ”ماروئڙا ڳوٺ“ تجويز ڪيو هو (ڳوٺ جي ماڻهن پوءِ به سندس نالي جو بورڊ ”قادر بخش بڪڪ ڳوٺ“ لڳائي ڇڏيو هو جيڪو پوءِ سندس ئي ناراضگيءَ جي ڪري لاٿو ويو). هو ڪراچيءَ جي ڳوٺن کي بچائڻ لاءِ سدائين متحرڪ هوندو هو. سندس انهيءَ ڊوڙ ڊڪ جي نتيجي ۾ ڪراچيءَ جي مقامي ماڻهن کي وري به سڪون جون ننڊون مليون هيون ۽ هو بي اونا ٿي ويا هئا. سندس انهن اعليٰ ڳڻن کي ساريندي محترم فقير محمد لاشاري صاحب پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته، ”شهرت جي شوق واري پکڙجندڙ وبا جي هن دور ۾ قادر بخش بڪڪ انهن سڀني ڳالهين کان مٿان هو، کيس پنهنجي وقار وڌائڻ لاءِ ڪنهن به فالتو ۽ اڌاري شئي جي مدد وٺڻ جو ڪو تصور ڪونه هو. لڳيم ٿو ته هو قاصد ٿي آيو هو ۽ چڱائيءَ جا پيغام ڏئي، چڱاين جو عملي مظاهرو ڪري، دنيا کي ڪجهه ياد ڪرائي هليو ويو.“
محترم شير محمد کهاوڙ پنهنجي مضمون، ”مڙس ماڻهو“ ۾ لکيو آهي ته، ”قادر بخش بڪڪ نه رڳو ڳوٺ واسين پر ڪراچيءَ جي سمورن سنڌين جو ڀرجهلو ۽ مددگار هو. وٽس وڃڻ لاءِ وقت به مقرر ٿيل نه هوندو هو. اڌ رات هجي يا تتل ڏينهن، جنهن وقت به ڪير سڏ ڪندو هو ته، پنهنجا ڪم اڌ ۾ ڇڏي ان جي مدد کي پنهنجي زندگيءَ جو مقدس فرض سمجهي نڪري پوندو هو.
ضلعي ٿرپارڪر جي تڏهوڪي هڪ غير سنڌي ڊپٽي ڪمشنر، ڪوڙن ڪاغذن جي آڌار تي ڪراچيءَ جي ”کنڊو ڳوٺ“ جون زمينون پنهنجي نالي ڪرائي، ورهين کان آباد ڳوٺاڻن کي گهرن مان بي دخل ڪرڻ شروع ڪيو. ضياءَ آمريت جا اهي ڏينهن هئا جڏهن ماڻهو اڃا گهرن ۽ ڳوٺن جي تحفظ لاءِ رستن تي اچڻ نه سکيا هئا. نيٺ هو بڪڪ صاحب وٽ پهتا جنهن ڊي سي طرفان ڪيل هيراڦيرين کي عدالت ۾ چئلينج ڪيو، جنهن جي ڪري ڊي.سي زمين جي مالڪيءَ تان ۽ پنهنجي ڪوڙي دعويٰ تان هٿ کڻي ويو. ڳوٺ واسي اڄ تائين قادر بخش بڪڪ کي دعائون ڏئي رهيا آهن
قادر بخش بڪڪ صاحب جو شمار سنڌ جي انهن سورهيه مڙسن ۾ ٿئي ٿو، جن کي مائرون ٿڃ ۾ سنڌ ۽ سنڌيت سان محبت جي ستي پيارينديون آهن. جيڪڏهن ائين نه هجي ها ته ڀنڊ ڳوٺ هاڪس بي کي ليز نه ملي ها.
هي ڏاڍو ڏکوئيندڙ ۽ عجيب قسم جو واقعو آهي. ڪراچيءَ جا ادارا ڪيترن ئي ڏهاڪن کان سنڌين خلاف ڪات ڪهاڙا کنيو بيٺا آهن. ضياءَ جي ڏينهن جي ڳالهه آهي ته ادارن جا ڪرتا ڌرتا، ڀنڊ ڳوٺ کي ڊاهڻ لاءِ ميدان ۾ نڪري آيا. ڳوٺ واسي پاڻ کي ننڌڻڪو سمجهڻ لڳا نيٺ ڪنهن طريقي سان هو قادر بخش بڪڪ صاحب وٽ پهتا. جنهن سندن ڳالهه ٻڌي کين چيو ته، ”ڪنهن به ماءُ ڄائي کي اها طاقت ڪانهي جو توهان ڌرتيءَ ڄاون کان پنهنجا ڪک ۽ اجها خالي ڪرائي. مان توهان سان واعدو ٿو ڪريان ته ڳوٺ کي ليز ڏياري پوءِ ساهه کڻندس.“
2 فيبروري 1988ع جي ان نڀاڳي گهڙيءَ کان ٿورو اڳ جڏهن هي مانجهي مڙس مرڪندڙ منهن سان پنهنجي گهر ۾ داخل ٿيو ته، هڪ فائيل پنهنجي الماريءَ ۾ رکي گهر وارن سان کل ڀوڳ ۾ لڳي ويو ۽ کلندي کلندي ڳوٺ واسين جي اکين ۾ لڙڪ ڏئي ويو.
سندس وفات کان اٽڪل ٻن مهينن کان پوءِ انهيءَ ڳوٺ جا 20-25 ماڻهو بڪڪ ڳوٺ ۾ آيا ۽ اچي سڀ کان پهرين سندس گهر جي دروازي وٽ بيهي پنهنجا گوڏا ۽ ڇاتيون سٽي ماتم ڪري پار ڪڍي رنا ۽ پوءِ سندس ڀائرن کي چيائون ته، ”سائين قادر بخش اسان سان واعدو ڪيو هو ته هو اسان جي ڳوٺ کي ليز ڏياريندو. اسان کي ته آفيسر آفيسن ۾ گهڙڻ ئي نه ٿا ڏين. توهان مهرباني ڪري سندس فائيل جاچي ڏسو. اسان کي پڪ آهي ته بڪڪ صاحب اسان کان موڪلائڻ کان اڳ، پنهنجو واعدو پورو ضرور ڪري ويو هوندو ڇو ته هو واعدو نه پاڙڻ سکيو ئي ڪونه هو.“
انهن ٻن مهينن ۾ ڪنهن به گهرڀاتيءَ بڪڪ صاحب جي الماڙين يا ڪاغذ پٽن کي ڏٺو به نه هونه وري ائين ڪرڻ جي ڪنهن ۾ همٿ به هئي. نيٺ دل تي پٿر رکي جڏهن سندس الماڙي کي کوليو ويو ته مٿئين خاني ۾ ڀنڊ ڳوٺ هاڪس بي جو فائيل پيل نظر آيو، جنهن ۾ ڳوٺ کي ليز ڏيڻ جي حڪم وارو ڪاغذ سڀ کان مٿان لڳل هو. قادر بخش بڪڪ وڃڻ کان اڳ ڀنڊ ڳوٺ جي رهواسين سان سندن ڳوٺ کي پڪي ڪرڻ وارو واعدو پاڙي چڪو هو.
قادر بخش بڪڪ صاحب جي زندگي اهڙن ڪيترن ئي انوکن واقعن سان ڀريل آهي جنهن ۾ هن پنهنجي ذاتي صلاحيتن ۽ اباڻي ملڪيت کي ڪراچيءَ جي غريب ۽ ڏتڙيل سنڌين جي مالي، اخلاقي ۽ سياسي واهر لاءِ وقف ڪري ڇڏيو هو. ڪراچيءَ جي چوڌاري سنڌين جا جيڪي به مشهور ڳوٺ آهن انهن کي پڪو ڪرائي ماڻهن کي پنهنجي جڳهين ۾ حفاظت سان رهائڻ ۽ آباد ڪرڻ ۾ قادر بخش بڪڪ صاحب جو وڏو هٿ هو، خدا کيس جنت ۾ ضرور جاءِ ڏني هوندي ڇاڪاڻ ته انهن ڳوٺن جا رهواسي زندگيءَ جون بنيادي سهوليتون ماڻيندي اڄ به کيس هٿ کڻي دعائون ڪندا آهن ۽ هن المناڪ وڇوڙي تي سندن هانءَ هيڻا نظر پيا ايندا آهن. نوڪرين جي سلسلي ۾ ڪراچي ايندڙ سنڌي نوجوانن کي پڻ همٿائيندو ۽ مددون ڪندو هو.
سنڌي ادب جي مشهور ڪهاڻيڪار صديق منگئي پنهنجي مضمون، ”پلاڻي پنڌ پيا“ (سوجهرو، فيبروري 2006ع)، ۾ لکيو آهي ته، ”قادر بخش بڪڪ تمام وڏو ماڻهو هو، ڪچهريءَ جو مور، وڻندڙ سڀاءُ، ملنسار مزاج ۽ دردمند هردي وارو انمول انسان هو. پنهنجي سوچ ۽ نظرين ۾ اڏول ۽ فڪر ۾ مدلل هو.
گفتار جي غازين جي اڻ کٽ قطار ۾ مون قادر بخش بڪڪ جهڙا ڪردار جا غازي گهٽ ڏٺا آهن. نه اجائي اوک ڊوک، نه وڏي پٽاڙ، ڳالهه ڪم جي ۽ انداز اثرائتو. سندس شخصيت جي اڀريل خوبي هئي.
ڌرتي ۽ ڌرتيءَ جي پيڙهيل ۽ مظلوم جي ڳالهه ڪڏهن کيس جذبات ۾ ضرور آڻيندي هئي پر شائستگي ان ۾ به هوندي هئي. هو مصلحتن جي ڳنڍڙي ۾ سن ٿي ويل وجودن جي وچ ۾ پنهنجي جملي حواسن سان متحرڪ انسان هو. هو سچو، کرو ۽ آدرشي انسان هو. حق گوئي ته کيس ستيءَ ۾ پيل هئي.
هڪ ڀيري سال 1977ع ۾ هڪ تعصبي ڪامورو اسان استادن جي ڳچيءَ ۾ فٽ ٿي ويو. رڪاوٽون وجهي تنگ ڪرڻ لڳو. ڳالهين مان کڙ تيل نه نڪتو ته احتجاج ڪيوسين. فرحانه اسڪول پاپوش نگر ناظم آباد ۾ استادن جو احتجاجي ميڙاڪو ٿيو. قادر بخش بڪڪ تڏهن ڪائونسلر هو. منهنجي چوڻ تي استادن جي ان احتجاجي گڏجاڻيءَ ۾ شريڪ ٿيو. هن پنهنجي تقرير ۾ ان تعصبي ڪاموري کي اها ڇنڊ پٽي جو ٻئي ڏينهن اهو آفيسر اسان وٽ هلي آيو اهو ڏينهن ڏهاڙو ڄڻ ڪتيءَ ڪن وڍايا.
”قادربخش بڪڪ ڪي.ايم.سي اسڪولن ۾ سنڌي استاد مقرر ڪرائڻ لاءِ پڻ ڀرپور ڪوششون ورتيون. سندس ڪوششن سان ڪجهه اسڪولن ۾ سنڌي استاد مقرر پڻ ڪيا ويا هئا.“
قادر بخش بڪڪ جو ادراڪ ۽ شعور غير معمولي هو. ڪراچي ۾ جڏهن وڏا وڏا رهائشي پلان جوڙيا پي ويا، گهڻ ماڙپلازه، فليٽز، لگزري شاپنگ سينٽرز ۽ مارڪيٽون بنيون پي ۽ جڏهن اسٽيل مل ۽ پورٽ قاسم وجود ۾ آيا پي تڏهن پاڻ انهن اسڪيمن تي خوش نه هو ۽ ان وقت سندس مشهور مقولو وجود ۾ آيو هو ته، ”اسان کي سنڌ خوشحال نه ٿي کپي، سنڌي خوشحال کپن ٿا.“
ساڳي ڳالهه سماجي ڪارڪن شعيب بڪڪ پنهنجي مضمون، ”سياسي شعور جو ڌڻي“ (سوجهرو، فيبروري 2006ع)، ۾ لکي آهي ته، ”جڏهن ماڻهو ترقيءَ جا حوالا ڏيندي اسٽيل مل ۽ پورٽ قاسم وغيره جي ڳالهه ڪندي ٺرندا هئا ته، ان سڄي ماحول ۾ ان سحر ۽ نشي کان آزاد جبل جيڏو ارادو رکندڙ، هڪ انسان قادر بخش بڪڪ هو جنهن جو ڳالهائڻ به سچ ته هلڻ به سچ هو. هو هر هنڌ هڪڙي ڳالهه ضرور چوندو هو ته، ”بابا، ڌرتي بچايو، بگهڙ سڃاڻو، هي وڏا منصوبا جيڪي صبح شام پيا ڳڻايو اهي اوهان جا نه آهن. اهي اوهان کي غلام بڻائڻ وارا منصوبا آهن، اکيون کولي هلو، هوش ڪريو، انهن منصوبن جي ڪري ڪراچيءَ ۾ غير سنڌي ماڻهن جي يلغار ٿيندي ۽ اسين اقليت ۽ ٿورائيءَ ۾ تبديل ٿي وينداسين. اسان جو نسل تباهه برباد ٿي ويندو ۽ اسين ريڊ انڊين ٿي وينداسين.“ وقت وڏو گواهه آهي جيڪو گواهي ڏئي رهيو آهي ته، هن جيڪو به چيو اهو سچ هو، حقيقت هئي. جنهن کي قادر بخش بڪڪ ارڙهن سال اڳ پڌرو ڪري ويو هو ۽ اڄ اسين ڏسي رهيا آهيون ته جيڪا اوسر ٿئي پئي اها ڪنهن به صورت ۾ سنڌ ۽ سنڌين لاءِ نه آهي.“
پنهنجي ماڻهن سان هر مشڪل مهل ۾ ساٿي ٿيڻ ۽ ساٿ ڏيڻ واري سندس املهه وصف ڏانهن اشارو ڪندي محترم صديق منگئي جي مضمون ۾ آهي ته، ”1975ع ۾ بنگالي ملازمن جي بنگلاديش وڃڻ ڪري جهانگير ويسٽ، ايسٽ ڪواٽرس، جمشيد ڪواٽرس، فيڊرل بي ايريا ڪواٽرس ۽ ٻين هنڌن تي سوين ڪواٽر خالي ٿيا. اهي اسٽيٽ آفيسر ڀڳڙن مٺ تي ڌارين کي وڪرو ڪرڻ لڳا.
انهن ڏهاڙن ۾ اسان لينگئيج ٽيچرس ائسوسيئيشن، سنڌي استادن جي حقن لاءِ جوڙي هئي. تنظيم جو بنياد ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ ۾ پيو هو ۽ سرگرمين جو مرڪز به ”حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ“ هو. ان رات ڳوٺ ۾ تڪڙي گڏجاڻي گهرائي ٻئي ڏينهن ور کنجي ڳوٺ جو نالو ٽپي جهانگير ڪواٽرس ۾ ڪاهي پياسين. پهريون ڏينهن ڏهه ڪواٽر قبضي ۾ ڪري ورتاسين اهو سلسلو شروع ٿي ويو جيڪو به سنڌي استاد يا سنڌي ملازم مليو پئي کيس ڪواٽر قبضي ۾ ڪري پئي ڏنوسين. اڄ جهانگير ڪواٽرس کان سواءِ ٻين هنڌن تي به سوين ملازم ڪواٽرن ۾ رهيا پيا آهن. ان سموري ڪم ۾ نه رڳو قادر بخش بڪڪ جي عملي واهر ۽ پٺڀرائي شامل هئي. پر سندس وڏائي جو ان کان وڏو مثال ڪهڙو ڏئي سگهجي ٿو جو، سندس ڪنهن به ماڻهوءَ ڪنهن به ڪواٽر تي قبضو نه ڪيو ۽ نه ئي اهڙي خواهش ڏيکاري.
قادر بخش بڪڪ دوستن ۾ ۽ ڪڙم قبيلي ۾ مقبول هو. ننڍا وڏا سندس عزت ڪندا هئا. هو هئو به دل ۾ وهارڻ جهڙو. ذاتي ڪچهرين ۾ هو بڪڪ ڳوٺ جي باڙه مارڪيٽ بنجڻ ۽ نوجوانن جي مستقبل جي باري ۾ گهڻو فڪر مند نظر ايندو هو. هو ڳالهيون ذهن سان گڏ دل تي به وٺڻ وارن ماڻهن مان هو ۽ اهڙا حساس هردن وارا ماڻهو گهڻو جي به ته نه سگهندا آهن.“
صحافي شير محمد کهاوڙ پنهنجي مضمون، ”مڙس ماڻهو“ (سوجهرو فيبروري 2006ع) ۾ لکيو آهي ته، ”فقير محمد لاشاري چوندو هو ته يا ٿجي مڙس ماڻهو يا ويهجي مڙس ماڻهوءَ جي پاڙي ۾. اسين مڙس ماڻهوءَ جي پاڙي ۾ رهيل آهيون جنهن جو نالو قادر بخش بڪڪ آهي. هو نه رڳو پنهنجي خاندان جو ڀرجهلو آهي پرڄڻ ته سڄي ڳوٺ جو گاڊفادر آهي.“
سماجي ڪارڪن گلزار شفيع بڪڪ پنهنجي مضمون، ”هر دل تي نقش...“ (سوجهرو، فيبروري 2006ع) ۾ هڪ شعر جو مفهوم لکيو آهي ته، ”پاڻ لاءِ ته هن جهان ۾ هرڪو جيئي ٿو پر زندگيءَ جو مقصد آهي ٻين جي ڪم اچڻ... اهو شعر منهنجي عزيز جناب قادر بخش بڪڪ صاحب جي وڏي شخصيت تي مڪمل ٺهڪندڙ آهي. جنهن پنهنجي سڄي زندگي ٻين جي ڪمن لاءِ وقف ڪري ڇڏي هئي.
کيس اسان کان جدا ٿيندي 18 سال ٿيڻ وارا آهن. پر اڄ به ماڻهو سندس نالو وٺي روئي ڏيندا آهن. ڪنهن لاءِ لڙڪ لاڙڻ معمولي ڳالهه ناهي، تڏهن ئي ته ماڻهو اڄ به اهو نعرو هڻن ٿا ته، هر دل تي نقش، قادر بخش قادر بخش....“
برک صحافي ۽ دانشور ف.م. لاشاري صاحب سندس ڪمهلي وڃڻ تي هڪ آرٽيڪل، ”قادر بخش بڪڪ کي ڪير وساري سگهندو“ (هلال پاڪستان، فيبروري 1988ع) ۾ لکيو آهي ته، ”ڪراچيءَ جي وچ ۾ بڪڪ ڳوٺ تي 2- فيبروري کان ماتم ۽ اوندهه جا ڪارونڀار ڇانيل آهن. اکين مان وهندڙ ڳوڙهن جا سلسلا بند ٿيڻ جو نالو ئي نه ٿا وٺن. گهرڀاتي، اوڙو پاڙو، ڪراچيءَ جا سوين ڳوٺ، غريب مسڪين، هڪ ڏکوئيندڙ احساس جي وڻ ويڙهي ۾ وڪوڙجي ويا آهن. مٿن ڇانورو ڪري بيٺل ڪڪر اوچتو ئي اوچتو هٽي ويو آهي ۽ ماڻهو تيز تکي ساڙيندڙ نٽهڻ اس ۾ بيهي رهيا آهن. سمورن گمانن تي غالب ايندڙ ڀوائتي حقيقت موت، هڪ پياري حقيقت قادر بخش بڪڪ کي جسماني طرح سموري خلق کان ڌار ڪري ڇڏيو.
چڱاين، محبتن، نيڪين ۽ انسان دوستيءَ جا ونڊ ورهائيندڙ قادر بخش ائين اوچتو هليو وڃي، سمجهه ۾ نٿو اچي. لڳي ٿو ته معمول مطابق ڪنهن ڏکويل جو اهنج اڪلائڻ لاءِ نڪري ويو آهي ۽ ايترو ته مگن آهي جو واپس اچڻ جو اطلاع ڏيڻ وسري ويو اٿس.“
محترمه ف.م لاشاري صاحب جي لائق نياڻي نصرت لاشاري پنهنجي مضمون، ”خوشبوءَ جهڙو ماڻهو“ (سوجهرو، فيبروري 2006ع) ۾ لکيو آهي ته، ”هن مهڙ کان ئي پنهنجي سماج سڌراڪ واري سڃاڻ برقرار رکي ۽ خاص طرح سان ڪراچيءَ ۾ رهندڙ بي پهچ سنڌين جي سماجي ۽ قانوني واهر لاءِ پاڻ پتوڙيو. پاڻڻن سبجيڪٽس ۾ ماسٽرس سان گڏ لا گريجويٽ پڻ هو.
قادر بخش بڪڪ صاحب پنهنجي نهٺي طبيعت ۽ سماجي خدمتن جي ڪري ماڻهن کي ڏاڍو پيارو هو. اهو ئي سبب هو جو کيس ڪائونسلري جي سيٽ تي ٿيندڙ اليڪشن ۾ هر ڀيري برتري حاصل ٿيندي هئي ۽ ماڻهو سندس بي لوث سماجي خدمتن جي ڪري کيس ووٽ ڏيندا هئا. ان ووٽ جي موٽ ڪو قادر بخش بڪڪ صاحب کان سکي. هر ننڍي وڏي مسئلي کي حل ڪرڻ لاءِ پوءِ اهو ڪنهن سان به درپيش ايندو هجي. بنا ڪنهن مت ڀيد جي پاڻ وڃي حل ڪرائي ايندا هئا ۽ سندس اوطاق جا دروازا هر وقت هرڪم لاءِ ايندڙ ماڻهو لاءِ، کليل هوندا هئا. ڪو ضرورت مند سندس در تان خالي نه موٽندو هو، جنهن در تان ڪو سوالي خالي نه موٽي اتي خدا جا خاص بندا رهندا آهن.
هڪ ڀيري بابا (ف.م لاشاري) ۽ بڪڪ صاحب پاڻ ۾ ڪچهري ويٺي ڪئي ته، ٻاهران هڪ ماڻهو گوڙ ڪندو ڪمري ۾ داخل ٿيو ته بڪڪ صاحب پڇيس ته، ”ڇو ٿو گوڙ ڪرين؟“ ته ان ماڻهوءَ وراڻيو، ”اسان جي پاڙي جو نلڪو خراب آهي اسين پاڻيءَ لاءِ ڏاڍا پريشان آهيون.“ اهو ٻڌي قادر بخش بڪڪ صاحب پاڻ سان ٻيا ٻه ماڻهو ساڻ ڪري اتي وڃي بيهي اهو نلڪو ٺيڪ ڪرايو. واپسي تي بابا (ف.م لاشاري) کيس چيو، ”بڪڪ صاحب، اهو ڪم ته توهان جا ماڻهو به ڪرائي پي سگهيا پوءِ توهان پاڻ ڇو تڪليف ڪئي.“ بڪڪ صاحب وراڻيو، ”فقير سائين، اسان کي ووٽ ڏئي هي ماڻهو اسان تي نه فقط اعتماد ڪن ٿا پر ڪي اميدون به رکن ٿا. هنن جون ضرورتون تمام ننڍڙيون ۽ بنيادي آهن. انهن کي پورو ڪرڻ اسان جي ئي وڏي ۽ اهم ذميداري آهي. ائين نه ڪريان ته شايد رات جو سڪون جي ننڊ ئي نه اچي ها،پاڻ کي ۽ پنهنجي ضمير کي مطمئن رکڻ لاءِ به ماڻهن جا ڪم ڪندي مزو ايندو آهي. ان اطمينان جي ڪري ئي زندگي ڪارگر گذري ٿي.
اهي ئي ڳڻ هئا قادر بخش بڪڪ صاحب ۾ جنهن جي ڪري هو، هلندڙ ڦڙندڙ سماجي ڀلائيءَ جو ادارو سڏجڻ لڳو. اهڙيون ئي اڻ ڳڻيون يادون هر ان ماڻهو وٽ هونديون جيڪو هڪ ڀيرو به قادربخش بڪڪ صاحب سان مليو هوندو.“
حضرت عيسيٰ عليه السلام فرمايو آهي ته، ”نيڪ عمل اهو آهي جيڪو ماڻهن جي توقع کان بي نياز ٿي ڪيو وڃي.“ قادر بخش بڪڪ ساڳئي فرمان تي پورو لهندڙ بي مثال انسان هو. سندس محبتون ۽ خدمتون بي لوث هيون، هو ماڻهن جي توقع کان سچ به بي نياز ٿي سندن لاءِ آسانيون ۽ سک پيدا ڪندو هو. پنهنجي ذات لاءِ هن ڪڏهن به ڪنهن ۾ ڪا توقع نه رکي، البته هو ماڻهن کان اها توقع رکندو هو ته هو پنهنجا حق سڃاڻن ۽ انهن جي ادائگيءَ ۾ ڪن لاٽار نه ڪن.
”سندس گهر غريبن ۽ ضرورتمندن لاءِ ڄڻ عافيت ۽ ڇوٽڪاري جي پناهه گاهه هو. طرح طرح جا ماڻهو قسمين قسمين مونجهارا کڻي الائي ڪٿان ڪٿان کان وٽس ايندا هئا. هو اڪيلو ۽ تنها سڀني جا مسئلا حل ڪري هر هڪ ماڻهوءَ کي خوش ۽ مطمئن ڪري موٽائيندو هو جيڪا ڳالهه عام ۽ معمولي ناهي.
ڪراچيءَ جي قديم ڳوٺن جو کيس وڏو اونو ۽ فڪر هوندو هو ۽ ڪراچي جي سوين ڳوٺن جا هزارين ماڻهو پڻ کيس ئي پنهنجو رهبر ۽ رهنما مڃيندا هئا. پوءِ اهو کنڊو ڳوٺ هجي يا ڀنڊن ۽ ڀانگورين جا ڳوٺ. ريڪسر هجي يا حسن اوليا وليج. پراڻي گوليمار جا ڳوٺ هجن يا نئين گوليمار جا ڳوٺ. ماڙيپور جون قديم وسنديون هجن يا شير شاهه ۽ حسين آباد جا پراڻا ڳوٺ. ٽه هٽيءَ جون قديم وستيون هجن يا ڳجهڙي جا ڳوٺ. پاڻيءَ جو، روڊن جو، بجليءَ جو، گيس جو يا عدالتن جو مسئلو هجي، نوڪرين جو يا اسڪول، ڪاليج يا يونيورسٽين ۾ ڪنهن داخلا جو مامرو هجي، اهي سڀ مسئلا ۽ معاملا هو ائين نڀائيندو ۽ حل ڪندو هو ڄڻ سندس پنهنجا ڪي ذاتي مسئلا هجن. ايتري قدر جو انهن جو سڱاوتيءَ جو جهڳڙو هجي يا ٻن ڀائرن جو ڪنهن ديوار يا گهر جي ڪنهن ڇڳي يا ڇاپري جو ڪو تڪرار هجي، سڀ ئي دانهن کڻي وٽس ايندا ۽ هو ان ئي مهل ساڻن گڏجي وڃي واقعي واري هنڌ تي پهچي فيصلو ڪري کين پرچائي کير کنڊ ڪري ايندو.
ڪراچيءَ ۾ هٿوڙا گروپ نڪتو جنهن جو نشانو حسن اوليا وليج ۾ هوت قبيلي جو هڪ معزز گهر بنيو، ان ۾ نوَ (9) قيمتي جانيون ضايع ٿيون. صبح جو سويل سڀ کان پهرين کيس اطلاع ڪيو ويو. ايتري قدر جو گهر جي دروازي کان ٻاهر نڪرندڙ رت ڏسي ويجهن مائٽن دروازو کولڻ کان اڳ ۾ کيس اطلاع ڪيو (ايڏو ئي ته اعتماد هو ماڻهن جو سندس ۾).
پاڻ انهيءَ ئي مهل اتي پهچي پنهنجي نگرانيءَ ۾ دروازو کولائي سڀ ڪم ڪيو ۽ ماڻهن جي مٿان طاري ان خوف کي ختم ڪيو. پر ان دکدائڪ واقعي جو سندس دل تي وڏو اثر پيو هو. پاڻ اڪثر انهن مظلوم شهيدن جو ذڪر ڪندي ۽ کين ياد ڪندي ڏکارو ٿي پوندو هو. جنهن کانپوءِ هن هر هڪ ڳوٺ ۾ ميٽنگ گهرائي حفاظتي اپاءَ ورتا ۽ ماڻهن کي ذهني ۽ جسماني تحفظ ڏنو. پوءِ ئي کيس ڪجهه سڪون مليو هو.
ٻوليءَ جا جهيڙا ٿيا، جنهن ۾ ڪراچيءَ جا معصوم بي ڏوهه سنڌي ڪٺا ويا هئا. ڪلاڪوٽ جو 15 ورهين جو معصوم عبدالرشيد جدگال، جيڪو پاڪ ڪالونيءَ ۾ رهيل پنهنجي ماسيءَ جي خير خيريت لاءِ آيو هو، جنهن کي ڌارين ڌوتن ”سنڌي آيا..... سنڌي ڪومارو.....“ چئي کيس ورائي ويا ۽ مٿس اهڙو تشدد ۽ ظلم ڪيائون جو دنيا جا ظالم ترين انسان چنگيز خان ۽ هلاڪو خان به جيڪر شرم کان ڪنڌ جهڪائي ڇڏين. ظالمن بيڏوهه معصوم عبدالرشيد جدگال جون ٻئي اکيون گولين سان اکوڙي ڇڏيون، ان کانپوءِ سندس ٻئي ٻانهون ۽ ٻئي ٽنگون ڌڙ کان ڌار ڪيون. ان معصوم ڌرتيءَ ڌڻي جي لاش کي ايڏو ته چٿيو ۽ چچريو هو، جو سندس ماءُ جنهن کيس ڄڻيو هو اها به سڃاڻي نه سگهي هئي. لس ٻيلي اٿل جي ”صابرو“ ذات جي ستن ڄڻن کي گوليمار ۾ سندن گهرن ۾ جيئري ئي باهه ڏئي ساڙي ماريو ويو هو. ائين ئي اسان جو سڄو شهر ڪراچي اسان سنڌين لاءِ مقتل گاهه بنيل هو. گهر گهر، گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ سنڌي ڪٺا ۽ ماريا پي ويا. ڪراچيءَ جا ٻه جوکيا ڊاڪٽر ڀائر جيڪي عباسي اسپتال ۾ ڊيوٽي تي هئا، انهن کي اسپتال مان گهلي ڪڍي ٻاهر روڊ تي آزاديءَ سان بنا ڪنهن خوف ۽ پرواهه جي گولين سان پروڻ ڪيو ويو هو. سنڌي ٽوپي، اجرڪ ۽ پٽڪو جرم بنيل هو، ڪيترن عمر رسيده معزز سنڌين جا پٽڪا ۽ ٽوپيون لاهي مٿن تشدد ڪيو ويو هو. سنڌين جي حڪومت هوندي به سنڌي حڪمران بيوس تماشائي بڻيل هئا. تڏهن قادر بخش بڪڪ ذاتي طور مسلح نوجوانن کي ڳوٺن جي پهري لاءِ مقرر ڪيو هو ۽ ائين سڀئي ڳوٺ محفوظ ڪيا هئا.
سَرها ڏٺم سي، جِن سَاڃاهه سِراڻِ سِين
تيغ تِنين جي کي، ڪَٽُ نه لڳو ڪڏهين.
(شاهه رح)
(ج. ع. منگهاڻي، سوجهرو، فيبروري 2004ع).
ساڳي ڳالهه محترم فقير محمد لاشاري صاحب پنهنجي مضمون ۾ ڪئي آهي، جيڪو هلال پاڪستان اخبار 1989ع ۾ قادر بخش بڪڪ جي پهرين ورسيءَ تي ڇپيو هو ته، ”ڪراچيءَ جي ڪنڊ ڪڙڇ وڳوڙن جي چڪر ۾ اچي وڃي، پر بڪڪ ڳوٺ ۾ نسلي توڙي فرقي وارانه فساد نه ٿيڻا آهن ۽ اهو سمورو سهرو قادر بخش بڪڪ تي آهي.“
قومن جون، برادرين جون ۽ ذاتين جون دشمنيون ۽ وير هوندا آهن. پر جڏهن به ڪو اهڙو واقعو ٿيو ته هو سختيءَ سان پنهنجي ذات ۽ برادريءَ وارن کي منع ڪندو هو ته، ”مون کي پنهنجو ڪم ڪرڻ ڏيو!“
ماڻهن جا اهنج سهنج ڪرڻ وارو سندس دائرو نهايت وسيع هو.
نڪو سَنڌو سور جو، نڪو سنڌو سِڪَ
عدد ناهه عشق، پڄاڻي پاڻ لهي.
(شاهه رح)
ماڻهو به سندس مٿان پروانن جيان نثار ٿيندا هئا، الائي ڪٿان ڪٿان کان رڳو ساڻس ملڻ ۽ کيس ڏسڻ لاءِ ايندا هئا ۽ وٽس رهي پوندا هئا.
ويٺي جِنين وَٽ، ڏکندو ڏور ٿيئي
تون تنين سين ڪَٽِ، اوڏا اڏي پکڙا.
(شاهه رح)
محترم ف.م لاشاري صاحب به ائين چيو آهي ته، ”منهنجي ساڻس ڏيٺ ويٺ 1980ع ۾ ٿي هئي، جڏهن حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ جي مسئلن تي هڪ اردو اخبار لاءِ جتي آئون ملازم هئس فيچر لکڻو هو، قادر بخش بڪڪ سٺ واري ڏهاڪي کان بنا وقفي علائقي مان چونڊبو ايندو هو. ٻن سالن کان پوءِ سندس ڳوٺ ۾ سندس ئي هڪ جاءِ ۾ مسواڙي طورٻن سالن لاءِ رهيس. وري آگسٽ 1987ع ۾ آئون لڏي سندس ئي پاڙي ۾ وڃي رهيس. جيڪڏهن قادر بخش نه هجي ها ته مان نه ٿو سمجهان ته اتي وڃي رهان ها.“
قادر بخش بڪڪ هڪ اهڙو بي مثال ڪردار هو جنهن جو مثال ممڪن ئي ناهي. هو ايترو ته حساس ۽ انسان دوست هو جو ڪنهن کي به ڏک ۽ تڪليف ۾ ڏسي نه سگهندو هو.
ائين به نه هو ته هن ڪنهن غريب گهراڻي ۾ جنم ورتو هو، يا پاڻ ڪي پنهنجي زندگيءَ ۾ ڏک ۽ تڪليفون ڏٺيون هئائين، هو سيٺ علي محمد بڪڪ جهڙي شاهوڪار ۽ مالدار شخص جو پهريون پٽ هو، جنهن جي پالنا لاڏ ڪوڏ مان شهزادن جيان ٿي هئي. جنهن سڄي زندگي ڪا ملازمت ۽ سروس نه ڪئي هئي، جنهن کي ڪڏهن به ڪا مالي ۽ معاشي پريشاني نه رهي هئي. هو ڪنوارو هو ۽ مٿس ڪا به گهريلو ذميداري به نه هئي سندس والد جون ڪيتريون ئي گاڏيون هيون تنهن هوندي به پاڻ هميشه غريبن سان گڏ پيدل يا بسن وغيره ۾ سفر ڪندو هو. ڪنهن کي به ٿوري تڪليف ۾ ڏسندو هو ته تڙپي پوندو هو. ڪنهن بيمار کي ڏسي هڪدم ان کي پاڻ اسپتال کڻي وڃي علاج ڪرائيندو هو. ڪنهن عورت جو ڪو مسئلو هوندو هو ته هڪدم ليڊي ڊاڪٽر گهرائيندو هو يا وري ايمبولينس ۾ اسپتال پهچائيندو هو. ڪنهن ٻار جي داخلا وغيره جو مسئلو هوندو ته مائٽن کان اڳ ان جي آڱر جهلي وٺي وڃي حل ڪرائي ايندو هو.
محترم گلزار شفيع صاحب پنهنجي هڪ ليک ۾ لکيو آهي ته، ”هڪ ڀيري منهنجو هڪ بلوچ دوست مون وٽ آيو ته، سندس ننڍي ڀاءُ کي پوليس بي گناهه جهلي وئي آهي. مون چيس، ”اچ ته ادا قادر بخش ڏانهن هلون!“ اسان اچي ادا سان اها ڳالهه ڪئي. ادا هڪدم انهيءَ وقت اسان سان گڏجي ٿاڻي تي آيو. ادا کي ڏسي سڀ ئي پوليس وارا اٿي ڊوڙي اڳيان آيا ۽ فورن چانهه بسڪيٽ کڻي آيا. جنهن کان پوءِ انهن ادا کان پڇيو ته، ”ڪيئن اچڻ ٿيو“، ادا چيو، ”اسان جي علائقي جو هڪ ٻار اوهان گرفتار ڪري آيا آهيو ان لاءِ آيو آهيان.“ ايس.ايڇ.او چيو، ”بڪڪ صاحب، هڪ نه ٻه ڇوڪرا آهن!“ ٻنهي ڄڻن کي ادا جي سامهون آندو ويو. ادا چيو، ”بلوچ ڇوڪرو بي گناهه آهي ان کي اوهان غلط گرفتار ڪيو آهي، ڇو جو ان جو مجرمن سان ڪو واسطو ڪونهي.“ انهن هڪدم بلوچ ڇوڪرو ادا جي حوالي ڪيو بلڪه چيائون، ”ٻئي ڇوڪرا اوهان جي علائقي جا آهن ٻنهي کي وٺي وڃو. ادا چيو، ”نه، آئون ڏوهي نه، بيڏوهيءَ کي ڇڏائڻ آيو آهيان. وڌيڪ اوهان ڄاڻو اوهان جا مجرم ڄاڻن!“ ايترو چئي ادا قادر بخش بڪڪ صاحب بلوچ ڇوڪري کي ٻانهن ۾ جهليو ۽ کيس وٺي ٿاڻي کان ٻاهر نڪري آيو، آئون رڳو حيرت مان ادا کي تڪيندو رهيس، ڇو جو ٻيو ڇوڪرو واقعي مجرم هو ۽ هيروئن جو ڪاروبار ڪندو هو!“
مشهور صحافي شير محمد کهاوڙ پنهنجي مضمون، ”سنڌ جو دادلو فرزند قادر بخش بڪڪ“ ۾ لکي ٿو ته، ”اها منهنجي خوش نصيبي آهي جو مون کي ساڻس ٻه ڪچهريون ڪرڻ جو موقعو مليو، جيڪي منهنجي ياد جو خوبصورت سرمايو آهن. اهي شايد مان ڪڏهن به وساري نه سگهان. انهن مان پهرين ڪچهري ان وقت ٿي جڏهن پاڻ ڪائونسلر هو ۽ ماڻهن جو انبوهه سندس آفيس ۾ ڪٺو ٿيو بيٺو هو. مان ۽ مرتضيٰ لاشاري کائونس ريڊيو لاءِ انٽرويو وٺڻ ويا هئاسون. تڏهن مون کي پهريون ڀيرو ان غريب پرور ۽ انسان دوست شخص کي ويجهي کان ڏسڻ جو موقعو مليو.
ٻي ملاقات وري سائين فقير محمد لاشاري سان گڏ ٿي. اسان ٽي چار ڄڻا هلال پاڪستان جي آفيس مان موٽياسون ته پاڻ به ڪجهه دوستن سان گڏ، حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ جي ڪشادي روڊ تي ملي ويو. پوءِ ته ايڏي گرم جوشيءَ سان مليو جو ڄڻ عيد ٿي وئي. آڌيءَ رات جو اوطاق تي وٺي آيو جتي ڪرسيون ڪڍرايون ويون ۽ ڏاڍي سڪ سان ماني ڪرائڻ جو چيائون. پر اسان جي انڪار تي جلد گهر چانهه جو چوايائون جتان چانهه جا ٿرماس ڀرجي آيا. مون اڪثر ڏٺو ته فقير محمد لاشاري صاحب سان جڏهن دوست ملندا هئا ته هو ڪچهريءَ ۾ گهڻو وقت کيس ٻڌندا هئا ۽ دوست گهٽ ڳالهائيندا هئا پر اڄ ڳالهه مختلف هئي جتي اسين سڀ فقير محمد لاشاري صاحب سميت چپ هئاسين ۽ رڳو بڪڪ صاحب ڳالهائي رهيو هو. سندس ڳالهين مان سنڌ ۽ سنڌين سان سندس عشق جي پروڙ پئجي رهي هئي. پاڻ ڪراچيءَ جي ندين نالن ۽ ڪشادن گهرن ۾ رهندڙ ڌارين تي فلڪ ئي نه ٿي آندائين، ۽ کليل طور چئي رهيو هو، ”جڏهن به ڌرتيءَ ڄاوا اٿندا ته اهي پناهگير سندن اڳيان بيهي نه سگهندا.“
شير محمد کهاوڙ پنهنجي مضمون، ”مڙس ماڻهو“ ۾ چوي ٿو ته، ”مون جڏهن فقير محمد لاشاري صاحب کان حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ ۾. رهڻ جو سبب پڇيو ته چيائين، يا ٿجي مڙس ماڻهو يا ويهجي مڙس ماڻهوءَ جي پاڙي ۾ سو اسان نه رڳو مڙس ماڻهوءَ جي پاڙي ۾ اچي ويٺا آهيون پر هي گهر به ان مڙس ماڻهو جو آهي جنهن جو نالو آهي قادر بخش بڪڪ، هونه رڳو پنهنجي خاندان جو ڀرجهلو آهي پر سڄي ڳوٺ جو گاڊفادر آهي.“
صحافي رسول بخش راهب صاحب پنهنجي مضمون، ”اهڙا ماڻهو مرڻا ناهن.“ ۾ لکيو آهي ته، ”سنڌ امڙ هيرن جي کاڻ آهي ۽ سندس اولاد موتيءَ داڻا آهن. انهن موتيءَ داڻن مان هڪ عظيم هيرو مرحوم قادر بخش بڪڪ هن ڀوميءَ پيدا ڪيو. قادر بڪڪ صاحب 1938ع ۾ بڪڪ ڳوٺ ڪراچيءَ ۾ جنم ورتو. ابتدائي تعليم پنهنجي ڳوٺ جي نهايت قديم اسڪول ابراهام ربين اسڪول ۾ ورتائين، مئٽرڪ سنڌ مدرسة الاسلام مان پاس ڪيائين. اڳتي تعليم ڪراچي يونيورسٽي مان حاصل ڪيائين جتان ايم.اي پوليٽيڪل سائنس، ايم.اي اڪنامڪس، ايم.اي انٽرنيشنل رليشنس ۽ ايل.ايل.بي پاس ڪيائين. پاڻ تمام ذهين انسان هو. سياسي زندگي 1960ع کان شروع ڪيائين ۽ بي.ڊي يونين ڪائونسل جو چيئرمين ٿيو. 1964ع ۾ ٻيهر بنا مقابلي چيئرمين چونڊ ويو جيڪو 1979ع تائين رهيو. 1979ع، 1983ع، 1987ع ۾ ڪراچي ميٽروپوليٽن جو ڪائونسلر چونڊيو ويو، جنگ اخبار اها خبر نمايان ڏني هئي ته، قادر بخش بڪڪ واحد ڪائونسلر آهي جنهن چونڊون کٽڻ جي هيٽ ٽرڪ ڪئي آهي. ان کان علاوه ڪارپوريشن طرفان جسٽس آف پيس به رهيو.
قادر بخش بڪڪ صاحب هڪ سادي ۽ نماڻي طبيعت وارو ماڻهو هو. خداوند ڪريم پاران ايتريون صلاحيتون ملڻ کان پوءِ به هن مرد مجاهد ۾ ڪا به وڏائي ۽ تڪبر نه هو. سدائين پيو کلندو ۽ مشڪندو هو. هن تمام وڏا ترقياتي ڪم ڪرايا. بڪڪ ڳوٺ ۾ بجلي، گيس، روڊ، رستا، سيوريج سسٽم، اسڪول، پليون ۽ ٽيلي فون جون سهوليتون ڏنائين، سڄي قبرستان ۾ لائٽون لڳرايائين.
هو وقت جو نهايت پائبند هو، جيڪو وقت ڏيندو هو ان تي پهچندو هو. صبح جو 8 وڳي کان رات جو 1 وڳي تائين آفيس ۾ ويهي ماڻهن جا مسئلا حل ڪندو هو. هر ننڍي وڏي کي عزت ڏيندو هو. هن ذات برادريءَ وارو فرق نه رکيو، پنهنجي هڙان وڙان ڏئي ماڻهن جا مسئلا حل ڪندو هو. سنڌ ۽ بلوچستان کان پري پري جا ماڻهو سندس اوطاق تي ديرو ڄمائي ويٺا هوندا هئا، سدائين ميلا متل هوندا هئا.“
قادر بخش بڪڪ صاحب ۾ سڀني بي مثل خوبين سان گڏ، هڪ اها به حيرت جهڙي خوبي هئي ته هو هڪ لاجواب نثر نويس پڻ هو. اسڪول جي زماني کان اخبارن ۽ رسالن ۾ مضمون وغيره لکندو هو. ڪاليج واري لائيف دوران سندس لکڻ جو ذڪر برک شاعر ۽ دانشور محترم تاج بلوچ صاحب پنهنجي مضمون، ”سنڌ جو گمنام سپاهي قادر بخش بڪڪ“ (سوجهرو 2004ع) ۾ ڪندي چيو آهي ته، ”ايس.ايم ڪاليج ۾ مشهور ڪهاڻيڪار غلام نبي آگرو جيڪو بي.اي فائنل جو شاگرد هو ان کي ڪاليج مخزن جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو. مون سندس مخزن لاءِ ڪجهه بيت لکيا جيڪي مقبول ٿيا. ائين محدود پيماني تي هڪ شاعر طور سڃاڻ ملي. ان کان اڳ واري ڪاليج مخزن ۾ قادر بخش بڪڪ نالي ڪنهن شاگرد جو مضمون شايع ٿيو هو. ان مضمون جي ٻوليءَ جو ڏاڍو چرچو هو. سائين احسان بدوي مرحوم سان ته اسين پهرين ڏينهن کان ئي نه ٺهياسين. باقي مرحوم پروفيسر اياز قادري جون اسان پارن ڏنگن شاگردن تي بيپناهه شفقتون هيون. هو لاجواب انسان ۽ بهترين استاد هو. انهيءَ قادر بخش بڪڪ جي مضمون جي ڪوهستاني لهجي جي تز واهپي جي ڳالهه ڪندي، بڪڪ صاحب جي انداز کي ”سير ڪوهستان“ جي ليکڪ جي ٻوليءَ سان پي ڀيٽيو. پر افسوس جو وڙول جي باوجود همراهه سان ملاقات نه ٿي سگهي. هو شايد ريگيولر ڪلاسز اٽينڊ نه ڪندو هو يا ڪندو هوندو ته اسان واري شرارتي عاشق مزاج ۽ شيطاني ٽولي کان ڌار هو. اهو ئي سبب هو جو مضمون جي شهرت جي باوجود ساڻس ملاقات نه ٿي سگهي ۽ پوءِ ڊگهي عرصي کان پوءِ جڏهن 1983ع ۽ 1986ع ۾ ساڻس مختصر ملاقاتون مرحوم فقير محمد لاشاري ۽ محمد عرس ملاح جي معرفت ٿيون ته، ساڻس ملي ڪاليج واري دور ۾ بي خيالي ۾ ڏٺل سندس اڻ لکائتو خاڪو ذهن ۾ جاڳي پيو. قد جو پورو پنو، بت ۾ ڀريل، جانٺو جوان، چهري تي سنجيدگي، گفتگوءَ ۾ ڌيرج ۽ باڊي لينگئيج ۾ ايڏي پختگي ۽ اعتماد ۽ نمرتا جو نه ڀانءِ ته سندس خاڪي کي ڪهڙا رنگ ڏجن ۽ ڪنهن سان ڀيٽ ڏجي.
هن سان ملي خبر پئي ته هن واري پاليٽڪس اسان واري ئي هئي. پر هن جي سياسي ساڃاهه ۽ ڪارڪردگي جو دائرو ڪراچيءَ جا مسڪين ماڻهو ۽ انهن جون قديم وسنديون هيون. جن کي ٻاهران لوڌ جي آيل ڪيئي حيلا بهانا هلائي يا ته مسمار ڪري رهيا هئا يا کين اتان تڙي ڪڍڻ جي ڪوششن ۾ هئا ته، جيئن شهر مان هلي ويل سنڌي هندن جي جائدادن ۽ جاگيرن تي قبضي کانسواءِ، ڪراچيءَ شهر جي اندر ۽ ڀرپاسي ۾ رهندڙ مسڪين ماروئڙن جا پراڻا پڍ اصلي وارثن کان کسي پاڻ ان جا مالڪ بنجن.“
قادر بخش بڪڪ نه رڳو ذات ۽ برادرين ۾ ڪو فرق نه رکندو هو پر سندس خدمتن، محبتن ۽ شفقتن واري ”دين“ ۾ ڪنهن به مذهب جو قيد ۽ شرط نه هوندو هو. سندس لاءِ هندو، مسلمان، عيسائي... سڀ هڪ جهڙا مستحق هوندا هئا.
گلزار شفيع بڪڪ پنهنجي مضمون، ”هر دل تي نقش...“ ۾ پڻ ان پاسي ڏانهن اشارو ڪندي لکيو آهي ته، ”مان ۽ ٻيا سندس ڪارڪن ساڻس گڏجي هڪ علائقي حسن ڪالوني وياسين. جيئن ئي اتي پهتاسين ته اتي جا ماڻهو کيس ڏسندي ئي پري کان ڊوڙندا آيا ۽ اچڻ ساڻ کيس ڀاڪر پائي هٿ ملائڻ لڳا. پر اسين ٻيا جيڪي ادا سائينءَ سان گڏ آيا هئاسين، انهن سان ڪنهن به هٿ نه ملايو. پوءِ اهي ماڻهو ڪرسيون ۽ هڪ ميز کڻي آيا جيڪا انهن ادا قادر بخش بڪڪ صاحب جي اڳيان رکي ۽ پوءِ اهي چانهه بسڪيٽ ۽ ڪيڪ وغيره کڻي آيا جيڪي انهن ميز تي رکيا. اسان ڏٺو ته رڳو هڪڙو ئي ڪوپ هو جنهن ۾ انهن چانهه ڀري ادا سائينءَ کي ڏني جيڪا وٺي هو پيئڻ لڳو. اسين ساڻس گڏ آيل سڀئي حيران ۽ وائڙا هئاسين ته اسين به ته ادا سائينءَ سان گڏ آيا آهيون. چانهه وغيره ته ٺهيو انهن ته اسان سان هٿ به نه ملايو آهي اهو ڇا آهي؟ ڪهڙي ماجرا آهي!
ادا قادر بخش انهن سان ڳالهائڻ، سندن مسئلا ٻڌڻ ۽ حل ڪرڻ ۾ محو ٿي ويو. واپسي ۾ جڏهن اسان هن کان اها ماجرا معلوم ڪئي ته چوڻ لڳو، ”اهي سڀ ئي عيسائي خاڪروب آهن! ڇا اوهين انهن سان هٿ ملايو ها! انهن جي آندل چانهه پيئو ها؟“ پوءِ پاڻ ڏکارو ٿي چوڻ لڳو، ”انهن ويچارن جي تڪليفن ۽ مشڪلاتن جو ته ڪو ڪاٿو ئي ناهي“. پوءِ اسان کي نصيحت ڪرڻ لڳو ته، ”بابا، ماڻهوءَ کي ماڻهو ئي سمجهو، هندو مسلم ۽ عيسائيءَ جي ورڇ نه ڪريو، غريبن جي پارت اٿو.“
قادر بخش بڪڪ ڄڻ سائين بلهي شاهه جو پوئلڳ هو ته،
ڇڏ جهڳڙا مسجد مندر دا
گهن طور طريق قلندر دا.
(بلهي شاهه سائين)
غير معمولي ذهين، اولياءَ صفت، صوفي منش قادر بخش بڪڪ، جنهن لاءِ محترم فقير محمد لاشاري پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته، ”قادر بخش بڪڪ دنيا داري نباهيندي هڪ درويش صفت شخص هو. جيڪا ڳالهه ڏاڍي ڏکي ۽ ورلي آهي. ڪنهن کي ڪو ڪم ڪار نه هجي ۽ سٺيون ڳالهيون چوي سا ڳالهه اهميت نه ٿي رکي. ڳالهه آهي تتي ٿڌي ۾ ڪاهڻ جي باوجود قادر بخش جي مزاج ۾ اهڙيون صفتون هيون جيڪي بلاشڪ اعليٰ چئجن ٿيون.“
قادر بخش بڪڪ نوجوان، ذهين، خوبصورت، اعليٰ تعليم يافته، پوليٽيڪل سائنس، اڪنامڪس ۽ انٽرنيشنل رليشنس ۾ پوسٽ گريجويٽ ۽ لا گريجوئيٽ هو. جنهن وٽ دنيا جي تاريخ ۽ تهذيب جي ايڏي وڏي ڄاڻ ۽ معلومات هئي، جو جڏهن هو پنهنجي پياري گنڀير، نرم ۽ ملائم آوزا ۽ لهجي ۾ ڳالهائيندو هو ته، ڄڻ ڪائنات هم تن گوش ٿي ويندي هئي ۽ ٻڌندڙ حيرت زده ٿي کيس ٻڌندا هئا. سندس علم جي پالوٽ ۾ ڀڄندا، سرشار ۽ سرسبز ٿيندا رهندا هئا.
ڪَنُ ٿِي ڪَيچِين ڪُڇيو، ڪُڇُ مَ ٿا ڪُڇَنَ
اِشارتون اُن جَون، سُڪُو تَان سُڄَنَ
وٽان ويهي تِنِ، سُڻُ ته سوز پرائين.
(شاهه رح)
سندس ڪچهرين مان ماڻهو وڏا فيض پرائي اٿندا هئا، جن ۾ ماڻهن کي پنهنجي ذات جي سڃاڻ ۽ حق جي ساڃاهه ملندي هئي. ايڏو مهان ماڻهو ائين اوچتو ئي اوچتو ڪمهلو هليو وڃي ته، اهو نقصان ۽ هاڃو رڳو سندس گهر ۽ ڪٽنب جو ئي ناهي، پر سڄي سنڌي قوم جو نقصان بلڪه قومي سانحو آهي.
محترم فقير محمد لاشاري چوي ٿو ته، ”مون کي اهو مفروضو سمجهه ۾ نه آيو ته ڀلوڙ ماڻهو ائين اوچتو بنا اطلاع ڏيڻ جي، موقعي مهل جي ضرورت ۽ خيال کان لاپرواهه ٿي تڙ تڪڙ ۾ ايترو پري ڇو هليا ويندا آهن. سو به سوچڻ کانسواءِ ته پٺيان ڪهڙي ڪربلا ٿيندي؟ قادر بخش بڪڪ جهڙوڪر عملي سمجهاڻي ڏئي ويو اٿم ته، هو ڊارون جي ارتقائي نظرئي جي هڪ قانون Survival of the fittest (ڏاڍو سو گابو) جي ڊوڙ ۾ حصو وٺڻ کان انڪار ڪري ٿو. هن پنهنجي محبت ۽ خلق جي خدمت جي ذريعي جيئڻ ٿي گهريو.
هو ٺونٺيون هڻي زور زبردستي سان اڳ ڪڍڻ جي خلاف هو. پنهنجي جيئڻ لاءِ ٻين جي جياپي تي ڌاڙ ڪرڻ بدران، پنهنجي حياتيءَ جون گهڙيون ٻين کي خوش ڪرڻ جي حوالي ڪري هن پاڻ تي ڪا به ميار رکڻ نه گهري، جيئڻ جو هن پنهنجو هڪ خاص ڍنگ قائم ڪيو. ٻين کي مان ڏيڻ، ٻين کي اهنج ۾ ڪم اچڻ، ٻين جون بيواجبي ڪاوڙون سهڻ ۽ مٿن ڪاوڙ ڪرڻ وارن جي وڌيڪ ڪم اچڻ، جهيڙن فسادن کي ٽارڻ ۽ هر هڪ کي پنهنجائپ ڏيڻ اهڙا ڪم آهن، جن ۾ قادر بخش بڪڪ ڪڏهن به ڪوتاهي نه ڪئي.
قادر بخش بڪڪ دنيا کي امن، پيار ۽ پنهنجائپ سان رهڻ جو نياپو ڏئي ويو. پر کيس ائين هليو نه وڃڻ کپندو هو. شايد کيس ٻين جي سڀني تڪليفن جو احساس هيو پر اهو نه سمجهيائين ته سندس ائين بي مهل هلئي وڃڻ سان ڪيترين دلين تي ڪاتيون وهي وينديون.
محترم تاج بلوچ صاحب چوي ٿو ته، ”سندس وفات جو ٻڌي آئون حيدرآباد مان آيو هئس ۽ سندس ڪانڌپي ۾ آيل ماڻهن جي اشڪبار انبوهه دل ڏاري ڇڏي هئي، شام غريبان جو منظر هو.“
شير محمد کهاوڙ صاحب چوي ٿو ته، ”اهو 2 فيبروري 1988ع جو اڀاڳو ڏينهن هو، جڏهن دردمند دل رکندڙ سنڌ جو هي دادلو فرزند هميشه لاءِ ڌار ٿي ويو هو. سندس وفات جي ڏينهن حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ ۾ ڄڻ ڪو زلزلو يا قيامت آئي هئي. هر طرف روڄ راڙو هو. 20 سالن پڄاڻا جڏهن آئون کيس ياد ڪري رهيو آهيان ته منهنجي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو آهي.“
صديق منگيو صاحب چوي ٿو ته، ”هي جهان مانجهاندي جو ماڳ آهي. انسان جي مٽي ڀور آهي جيڪا اوس ڀرڻي آهي. هتي ڪوبه رهڻو نه آهي هر ماڻهو پنهنجي حصي جو ٿڪ ڀڃي موٽڻو آهي. پر پيار ۽ پنهنجائپ جي آوي ۾ پڪل ڪي اهڙا جيءَ جيارا ماڻهو به هوندا آهن، جيڪي پنهنجي سورن جي ڳنڍ پاسي تي رکي ٻين لاءِ سوچيندا ۽ لوچيندا آهن. اهي پنهنجي جيون مند ۾ جيڪو پوکيندا آهن ان جي لاڀ کان اڳ ئي وڇڙي ويندا آهن.
اڄ قادر بخش بڪڪ اسان وٽ ڪونهي پر سندس يادون سينن جي لاڪرن ۽ اکين جي اوطاق ۾ اڄ به محفوظ آهن. جيستائين هن جهان ۾ هڪ به سچي انسان جو وجود آهي، قادر بخش مرڻو ناهي. مون وٽ لاکيڻي لطيف جي هن بيت کان سواءِ کيس ڀيٽا ڏيڻ لاءِ ڪجهه به نه آهي.
لڏيو لطيفن، پلاڻي پنڌ پيا
هٿان حبيبن، ڪڏهن ڪونه ڏکوئيو.“
حضرت دائود عليه السلام فرمايو آهي ته، ”جيڪي ماڻهو زندگيءَ کي هڪ مقدس فرض سمجهي گذارين ٿا اهي ڪڏهن به ناڪام نه ٿا ٿين.“ گلزار شفيع بڪڪ صاحب پنهنجي مضمون ۾ لکيو آهي ته، ”ادا قادر بخش بڪڪ صاحب جنهن وقت گذاريو هو، ان وقت آئون ساڻس گڏ هئس ڏينهن جو تقريبن هڪ وڳي ادا وفات ڪئي. سندس وفات جي خبر جهنگ ۾ باهه جيان پکڙجي وئي. هونئن جڏهن به ڪو ماڻهو مرندو آهي ته ان جا عزيز دوست ۽ مائٽ مٽ واسطيدار ماڻهن کي اطلاع ڪندا آهن. پر ادا جي وفات جي خبر بلڪل جهنگ جي باهه وانگيان پکڙجي وئي هئي. جنهن هزارين دلين کي ڏک، ماتم ۽ صدمي ۾ ساڙي رک ڪيو هو. جنهن به ٻڌو ان پنهنجي اوڙي پاڙي کي ٻڌائي ڇڏيو. اسين جيڪي سندس ويجها مائٽ، دوست، عزيز هئاسين، انهن کي ته ان مهل ڪنهن ڳالهه جو هوش نه هو، خبر ئي نه ٿي پئي ته ماڻهن جو اهو سمنڊ ڪٿان اٿليو آهي، هر طرف دانهون، ڪوڪون ۽ رڙيون هيون. ماتم ۽ روڄ راڙي جو هي نظارو اسان اڳ ڪٿي به نه ڏٺو هو، اسان ڪنهن کي به نه ٿي سڃاتو ته ڪير آهي هر قوم ۽ هر مذهب جا ماڻهو اچي پهتا هئا ۽ سندس موت تي واڪا ۽ رڙيون ڪري رهيا هئا. سندس ديدار ڪرڻ لاءِ ماڻهن جون وڏيون قطارون هيون. سندس جنازي کي قبرستان تائين پهچڻ ۾ الائي ڪيترا ڪلاڪ لڳي ويا. جيڪو سندس گهر کان بلڪل ويجهو هو. جڏهن کيس لحد ۾ لاٿو ويو ته مون کي ويساهه ئي نه ٿي آيو ته هي جسم ڪو بي جان جسم آهي. الله سائين سندس مغفرت ڪري. سچ به جيڪي ماڻهو پنهنجي زندگي ماڻهن جي خدمت لاءِ وقف ڪندا آهن، اهي ڪڏهن به نه مرندا آهن سدائين جيئرا رهندا آهن. اسان جي علائقي جا سڀيئي ماڻهو پوءِ ڀلي ڪهڙي به قوميت ۽ مذهب سان واسطو رکندا هجن. اڄ به يعني 20 سالن کان پوءِ به سندس نالو وٺڻ سان روئي ڏيندا اهن ۽ ڪنهن لاءِ لڙڪ لاڙڻ معمولي ڳالهه ناهي هوندي تڏهن ئي ته ماڻهو اڄ به اهو نعرو هڻن ٿا ته، ”هر دل ۾ نقش، قادر بخش قادربخش.“
نصرت لاشاري پنهنجي مضمون ۾ لکيو آهي ته، ”هڪ ڏينهن ڪنهن اچي ٻڌايو ته قادربخش صاحب گذاري ويو آهي! مون کي ياد آهي اهو ڏينهن، ان ڏينهن حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ جي ڪنهن به گهر ۾ ڪني نه چڙهي هئي، هر اک آلي ۽ دل اداس هئي. زندگي بيوفا ڪنهن سان وفا ڪئي آهي؟ پر قادربخش بڪڪ صاحب جو اوچتو موڪلائڻ سوين دلين کي درد ڏئي ويو. مون ڪيترا ڀيرا بابا (ف.م لاشاري) کي قادربخش بڪڪ صاحب لاءِ ڏوکويل ڏٺو. هن ماڻهن سان ايتريون ته نيڪيون ڪيون جو ماڻهو کيس وساري ئي نٿا سگهن.
قادر بخش بڪڪ صاحب پنهنجي حيثيت ۽ وت کان وڌيڪ پاڻ ارپڻ واري جذبي سان ايڏو ته ڪم ڪري ويو آهي جو ڪراچيءَ جو چوڌاري آباد سنڌين جا ڳوٺ سندس ئي ڪري اڄ به آباد آهن. اهڙن خوشبوءِ جهڙن اندر جي اجرن ماڻهن لاءِ ئي شايد ڀٽ ڌڻي بادشاهه چيو آهي، ”ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه، اچي بوءِ بهار جي.“
قادر بخش بڪڪ جي پهرين ورسي (2 فيبروري 1989ع) تي هلال پاڪستان اخبار ۾ لکيل پنهنجي مضمون، ”توکي ساريندي سپرين“ ۾ محترم فقير محمد لاشاري صاحب لکيو آهي ته، حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ جي رونق کي گم ٿيئي اڄ سال پورو پيو ٿئي. قادر بخش جي هلئي وڃڻ کانپوءِ جيڪا اٻاڻڪائي پيدا ٿي، سا اڃا ختم نه ٿي آهي بلڪه ان مختلف شڪليون ورتيون آهن. هيڏو سارو خال ڪيئن ڀرجي! ڪو ماڻهو قادر بخش بڪڪ ٿي پوي ته اها ننڍڙي ڳالهه ناهي ۽ قادربخش بڪڪ اڻ مندائتو سڀ ڪم ڪاريون رڻ ۾ رولي هليو وڃي ته اها به ڪا معمولي ڳالهه ڪانهي.
سٺو ماڻهو پنهنجي وجود سان شعوري توڙي غير شعوري طرح ننڍن توڙي وڏن نقصانن کي روڪي ٿو. قادر بخش بڪڪ جو ڇڏيل خال بڪڪ ڳوٺ ۾ بلڪل واضح آهي. زندگي موجود آهي، جايون ڀتيون، وڻ، هوا، پکي، پکڻ سڀ آهن، تعداد جي لحاظ کان ماڻهن جي به اڻاٺ ڪانهي پر جيڪو پيار ڪراچي شهر جي هن ڪنڊ ۾ موجود هو سو ناهي! قادر بخش جا ڀائر پروفيسر رسول بخش، انجنيئر محمد بخش ۽ مولا بخش به ڏاڍا قربائتا مڙس آهن. نهايت ڀلا ماڻهو. راڄ وارن هڪ ٻئي شخص کي ڪائونسلر بنائي، ڪائونسلر وارو خال ڀريو آهي.
ڌنڌا کفا به هر ڪنهن جا هلي رهيا آهن ڪو به اڙيو نه ٿو رهي. پوءِ به هڪڙو پختو احساس ڳوٺ جي ننڌڻڪائي جو موجود آهي، ۽ اهو اسان جي هن يار جي وڃڻ سان ٿيو آهي.
اڳي سڄي ڳوٺ جي طرفان قادربخش سوچيندو هو، هاڻي هر ڪنهن کي خدشا آهن.
قادربخش ڳوٺ وارن لاءِ، پنهنجن پراون لاءِ، جنهن کي به اڙيل ڏٺائين، تڪليف ۾ ڏٺائين، هٿ وڌائيندو هو. اهڙو چشمو جتان هر اڃايل پوءِ اهو ڪير به هجي اڃ اجهائي سگهندو هو.
خلق جو بنيادي مسئلو هي آهي ته ان کي خاطري کپي. ٻين لفظن ۾ ضمانت کپي، احساس جي ضمانت، ڪنهن همدرد دوست جي موجودگيءَ جي ضمانت، ڀلي ان وٽان ڪجهه به نه ملندو هجي، پر اها پڪ هجي ته هن شخص جي هوندي اڪيلائپ محسوس نه ٿيندي ته اهو تمام وڏو آٿت آهي.
قادر بخش جي وڃڻ جيڪو خال پيدا ڪيو آهي سو ڇو نه ٿو ڀرجي؟ اهو هڪ ڌار سوال آهي.پروفيسر ڊاڪٽر رسول بخش، انجنيئر محمد بخش ۽ مولابخش ۽ ٻيا سڌا سنوان سچا ماڻهو آهن. ڏاڍو پيار ڪندڙ، گهٽ ۾ گهٽ مون کي قادر بخش جي کوٽ محسوس ڪرڻ نه ڏني اٿن. پر اصل کوٽ جيڪا پنهنجي جاءِ تي آهي سا آهي قادر بخش جي کوٽ. قادربخش جي کوٽ ان ڪري آهي جو هن پنهنجي جاءِ پاڻ ٺاهي هئي. قادربخش پنهنجي جاءِ قبضي جي پلاٽ تي نه ٺاهي هئي. هن جي ذهن ۽ روش ۾ محبتن جا جيڪي باغ هئا، تن جون چڪيون هن پاڻ پوکيون هيون. هرڪو ماڻهو پنهنجي جاءِ پاڻ پيدا ڪري ٿو. هاڻي قادر بخش پنهنجي پاڻ پيدا ڪيل جاءِ خالي ڪري هليو ويو، سا جاءِ ڪو به ٻيو ماڻهو ڪٿان ڀريندو! جيستائين وس پهتو تيستائين جاءِ ڀري وئي. قادربخش جي وفات سان ڪائونسلر جي جاءِ خالي ٿي ته اها ڀائرن گڏجي ڀري ڇڏي. هو جنهن گهر ۾ هو اتي به خير سان ٻيا گهرڀاتي آهن، هو جيڪو کاڌو کائي ها، اهو کاڌو کائڻ لاءِ به ماڻهو آهن. پر هو پنهنجي نيڪ نيتي، ساٿ ڏيڻ ۽ نباهڻ، هر ڪنهن جو هڏ ڏوکي ۽ ڪل وقتي سماجي ڪارڪن هجڻ جي حوالي سان، خلق سان جيڪو رشتو جوڙي ويو، ان رشتي جو خال ڪٿان ڀرجي سگهندو!
ياد ٿو اچيم ته جڏهن پاڻ ڪائونسلريءَ جي چونڊ جي مهم هلائي رهيو هو، تڏهن سندس ڪنهن ڪارڪن هڪ ڌر جي ماڻهن خلاف ڳالهايو ۽ چيو ته، ”انهن جي خلاف پنهنجا ماڻهو به فلاڻي يا فلاڻي پروپئگنڊا هلائين. مون ڏٺو ته قادربخش کي اها ڳالهه صفا نه وڻي. پر اها به حقيقت هئي ته ڳالهه ڪرڻ وارو سندس حمايتي ڪارڪن هو. عام حالتن ۾ پنهنجي حمايتي ڪارڪن سان سو به چونڊن جهڙي عمل ۾ ڇينڀ نه ڪڍبي آهي. هن پيار واري انداز ۾ کيس منع ڪئي پر مون ڏٺو ته سندس اهو انداز هو به فيصلي وارو، ”ياد رکي ڇڏيو چونڊن کي دشمنيون وڌائڻ جو ذريعو بنجڻ نه ڏبو، اليڪشن کٽڻ لاءِ ڪا به ڪريل حرڪت ناهي ڪرڻي، ڪو ٻيو گند ڪري ته ان کي ڏسي پاڻ به گند ڪريون ائين نه ٿيندو!“ لڳ ڀڳ اهي لفظ هئا قادر بخش جا ۽ پوءِ هن همراهه کي توڙي ٻين کي به ٻڌائي ڇڏڻ ۽ قائل ڪرڻ لاءِ قادربخش ڳالهايو ۽ ڪنهن به ذهن ۾ ان ڳالهه متعلق ڪو مونجهارو رهڻ نه ڏنائين.
قادربخش وٽ ڪراچيءَ ۾ سنڌي ڳوٺن جي، ورهاڱي کان پوءِ ٿيندڙ لاڳيتي تباهيءَ جا وڏا احوال هئا. وٽس ان قصي جا سڀ تفصيل هئا. جنهن جي شروعات ۾ ڪراچيءَ جا سنڌي ڳوٺ سکيا، ستابا، مالوند ۽ ٻني ٻاري وارا هئا ۽ قصي جي هاڻوڪي ماڳ ۾ اهي مال، ٻني ٻاري ۽ گهرن گهاٽن ڇا ڳوٺن کان وانجهجهي چڪا آهن، بيمار آهن، بي روزگار آهن، جهيڙوڪار آهن، ڏينهن راتيون گهرن ۾ جهيڙا ڪن ٿا، وٽن زندگيءَ جو ڪو جواز نه رهيو آهي، وٽانئن زنده رهڻ جا سبب کسجي چڪا آهن. قادربخش انهن ماڻهن لاءِ آسرو ۽ اميد هو ۽ وڏي ڳالهه ته مايوس به نه هو. سنڌي ماڻهن جي مستقبل ۾ قادربخش جو ويساهه ڪڏهن ته ايڏو گهڻو هوندو هو، جو ان جا ظاهر سبب به سمجهه ۾ نه ايندا هئا. ايترو سو سمجهندو هئس ته معصوم ماڻهوءَ جو ويساهه پنهنجي جاءِ تي سگهاري حقيقت هوندو آهي. اها حقيقت ۽ اها ضمانت، پنهنجي ماڻهن جي لاءِ اها خاطري، جيڪا قادربخش جي روپ ۾ حاجي مريد بڪڪ ڳوٺ ۾ موجود هئي سا هاڻي هتي ڪانهي، پر اهو به سچ آهي ته اها حقيقت هتي هئي! هڪڙي شيءِ هئي ۽ اها شيءِ ڪانهي. انهن ٻن حقيقتن جو سچ، محسوس ڪرڻ جي شيءِ آهي. ان کي بيان نه ٿو ڪري سگهجي.“ ”وڃڻ ويل سندس آخري سفر پڻ حيرت جهڙو ۽ نهايت عجيب طرح جو هو، ڪيترن ئي ماڻهن کي سندس وڃڻ واري صدمي سبب هارٽ اٽيڪ ٿيا. ڪيترن ئي ماڻهن پنهنجا مٿا ديوارن سان ٽڪرائي ڦاڙي ڇڏيا، جن جي رتن جا نشان ڪيتري وقت تائين سندس گهر، اوطاق ۽ آفيس جي ديوارن تي هئا. روئڻ ۽ ماتم ڪرڻ جو اڻ ويساهه ڏيندڙ حيرت ناڪ اهو انداز، اڄ تائين ڪنهن جو ڏٺل ۽ ٻڌل ناهي نه هو. جو سندس اوچتي وڃڻ جو ٻڌي هزارين ماڻهو ديوانه وار سندس گهر پهتا ۽ مايون، مرد، ٻار سڀ ئي پنهنجا مٿا ۽ گوڏا ايڏي ته زور سان سٽي رهيا هئا، جو سٽڻ جي زوردار آوازن ۾ روئڻ جو شديد آواز دٻجي ويو هو. الائي ڪيتري دير تائين اهو سٽڪن جو هل ۽ آواز زمين ۽ آسمان ٻوري رهيو هو.
سندس ديدار مهل الائي ڪيترا ماڻهو سندس خوبصورت نوراني ۽ دلدار چهرو ڏسي، سندس جنازي جي چوڦير ڦري پاڻ کي گهوري ۽ صدقو ڪري رهيا هئا، ۽ رڙيون ڪندي چئي رهيا هئا ته، اسان جي جان وڃي ۽ هي زنده ٿي پوي. ڪيترائي نوجوان سندس قبر ۾ ليٽي/ سمهي پيا هئا ته سندس بدلي ۾ اسان کي دفن ڪريو!
رات جو ٻين وڳي سندس آخري سفر پورو ٿيو هو. سندس چهرو نور جا تجلا ڏئي رهيو هو. ڪنهن چيو ته، ”بتيون ڪٿي آهن؟ پري کان آيل ماڻهو ديدار ڪرڻ ٿا چاهين.“ ته ان وقت ڪي.ايم.سي جو اپوزيشن ليڊر ۽ هاڻوڪو گڏيل قومن ۾ ملڪ جو مستقل نمائندو عبدالله حسين هارون صاحب ۽ ڪائونسلر صديق راٺوڙ صاحب روئندي چوڻ لڳا. ”بتين جي ڪهڙي ضرورت آهي ! اسان جي يار جو چهرو ته چنڊ جيان چمڪي رهيو آهي.“
قبرستان ۾ به ڪيتري دير تائين سندس ديدار جو سلسلو جاري هو. کيس دفن ڪرڻ لاءِ ڪنهن جي به دل نه ٿي چاهيو.
سندس آخري سفر ۾ لکين ماڻهو شريڪ ٿيا هئا جن ۾ عالم سڳورا پڻ شامل هئا انهن ٻڌايو ته اسان جنازي کي ڪلهو ڏيندي ڪيترن جنن ۽ فرشتن کي به ڏٺو هو جيڪي پڻ ڪلهو ڏئي رهيا هئا. رات جو سندس جنازي سان گڏ پکي به اڏامي رهيا هئا، جن لاءِ مشهور آهي ته اهي رات جو نه ٿا اڏامن جتان جتان به سندس جنازي جو سفر هو اتان گهرن جي ڇتين ۽ گيلرين مان عورتون گلاب جا گل ۽ عرق گلاب ڇٽي رهيون هيون ۽ ٻارڙا آڌيءَ رات جو به روئندي رڙيون ڪندي، سندس جنازي کي سلامي ڏئي رهيا هئا. جنازي جي مٿان پيل ڇاڙن، اجرڪن، شالن ۽ هارن جو ته ڪو شمار ئي نه هو ۽ گهر ۾ ڪانڌپي جي موقعي تي ۽ فاتحه لاءِ هر مڪتبه فڪر، پارٽي، فرقي ۽ مذهب سان واسطو رکندڙ ماڻهو آيا هئا. جن ۾ پير سائين پاڳارو، سيد جلال محمود شاهه، سيد زين شاهه، سيد غلام شاهه، سيد قائم علي شاهه (موجوده وزير اعليٰ سنڌ)، ممتاز علي ڀٽو (جنهن سندس والد سيٺ علي محمد بڪڪ سان تعزيت ڪندي چيو ته، ”هي نقصان رڳو اوهان جو ناهي پر سڄي سنڌ جو نقصان آهي“). عبدالحفيظ پيرزادو (جيڪو پاڻ به گهڻو بيمار هو ۽ دبئي کان آيو هو). شفيع محمد ڄاموٽ، سردار مهر الله مينگل، سردار منير مينگل، سردار گهرام خان مينگل، سردار علي نواز زهري، رسول بخش پليجو، علي نواز ٻٽ، شعبان بخت، اعجاز شاهه شيرازي، اڪبر لاسي، سائين احمد شاهه ذاڪري، سردار احمد گبول، ستار گبول، نبيل گبول، محمد صالح ڀوتاڻي، وڏيرو ملهه خان پالاري، سائين منير شاهه ذاڪري، عبدالحڪيم بلوچ، رسول بخش بلوچ، مولوي نعمت الله، پروفيسر غفور احمد، حسين هارون، الحاج شميم الدين، عبدالله بلوچ، زهير اڪرم نديم، حنيف طيب، صديق راٺوڙ، محسن ڀوپالي، فقير محمد لاشاري، تاج بلوچ، شير محمد کهاوڙ ۽ ڪراچيءَ جا ته اٽڪل هرهڪ پارٽي جا ماڻهو آيا هئا. سياسي پارٽين جي وومين ونگز جون سڀئي عهديدار عورتون پڻ سندس گهر ۾ سندس ماءُ ۽ ڀينرن سان تعزيت ڪرڻ آيو ن هيون.
لکڻ لاءِ ته قادر بخش بڪڪ تي ڪيئي ڪتاب لکجي وڃن، پر هتي وڌيڪ رڳو لطيف سرڪار جو بيت ڏيندس،
جکرو جس کرو، ٻيا مڙيئي خان
مٽي ان مڪان، هئي اصل ايتري.
ٿامس ڪارلائل جي جڳ مشهور ٿيوري آهي ته، ”هيرو هر دور ۾ پيدا ٿيندو آهي پر ماحول جي ٺاپر، لاتعلقي ۽ لاپرواهي کيس اڀري اچڻ جو موقعو نه ڏينديون آهن. اهڙي ريت نامناسب ماحول سبب هيرو اڻ ڄاتل، اڻ سڃاتل، اڻ ڳاتل هتان هليو ويندو آهي.“
ڪارلائل جي اها ٿيوري محترم قادربخش بڪڪ جي زندگيءَ تي مڪمل ٺهڪي اچي ٿي. قادربخش بڪڪ هڪ حقيقي هيرو هو جيڪو ساڳين ڪارلائل جي ڄاڻايل سببن جي ڪري سنڌ جي گهڻائيءَ تائين ٻڌجي، سڃاڻپي ۽ ڳائجي نه سگهيو، ۽ ائين ئي اڻ ڄاتل، اڻ سڃاتل ۽ اڻ ڳاتل اهو هيرو هتان هليو ويو.
وِيو ٻَارَو چَونِڪري، هاڻي ڪَريان ڪِئين
سِجَ اُلَٿي سِينئن، سَٽُون ڏينديس سُڃَ ۾
(شاهه رح)
فيبروريءَ جو مهينو هڪ گهر لاءِ نه، سڄيءَ سنڌ لاءِ سُوءَ (سوڳ) ڀريو ڀاسندو اٿم! 2 فيبروري 1988ع محترم قادر بخش بڪڪ جي وفات جي تاريخ آهي. ائين کڻي چئجي ته اها تاريخ سنڌ جي پيڙهيل، واڙيل ۽ مظلوم سنڌين جي سورن، ڏکن ۽ دردن جي واڌاري جي هڪ نئين تاريخ آهي جنهن بابت کين خبر ئي ناهي ته انهيءَ تاريخ، سندس لاءِ سوچيندڙ، لوچيندڙ، جاکوڙيندڙ ۽ پتوڙيندڙ، ڪيڏي وڏي شخصيت انهن کان کسي آهي!
کين پتوئي ناهي ته انهيءَ اڀاڳي رات (2 فيبروري 1988ع) ۾ هو انهيءَ شخص کان محروم ٿي ويا آهن، جيڪو سندس لاءِ ڪهڙيون ڪهڙيون روشن راهون ڳوليندڙ، سندس من ۾ سنڌين جي سک ۽ آجپي لاءِ ڪهڙا ڪهڙا واسيل هٻڪاريل ماڳ هئا ۽ پنهنجن ڏکين ماروئڙن جي سک ۽ خوشين لاءِ سندس روشن ماڻڪين ۾ ڪيڏا جرڪندڙ خواب هئا.
افسوس، اهو تعليم جي زيور سان مڪمل آراسته (ٽرپل ايم. اي ۽ ايل.ايل.بي) انسانيت جي مڪمل تصوير، خوبصورت ۽ ذهين شخص پنهنجي خوابن جي تعبير ۽ مقصد حاصل ڪرڻ کان اڳ، اوچتي سڏ تي تڙ تڪڙ ۾ دنيا ڇڏي هليو ويو. ڄڻ هُتي جن کي به پنهنجي مسئلن جي حل لاءِ سندس شديد گهرج هئي.
ڏونگر ڀُونِين ڪِيرَ، سَڄَڻَ مَيخُون ڏُونگرَين
هَهِڙَا سَيڻَ سُڌِيرَ، ڪِينَ لَهنديئين ڪَي ٻيا.
(شاهه رح)
آئون ڄاڻان ٿي ۽ مون کي خبر آهي ته هو ڇا هو! هُو منهنجو وڏو ڀاءُ هو. ڪراچيءَ جا سڀ ئي اصلوڪا رهاڪو ڄاڻن ٿا ته، هو سنڌ جو ڪيڏو سچو سپوت هو، ڪيڏو سنڌين جو گهڻگهرو هو ۽ اهي سندس انهن قولن کان پڻ واقف آهن. جيڪي هو محفلن، مجلسن، ميٽنگن ۽ ڪچهرين ۾ چوندو ۽ ڳالهائيندو ۽ پوءِ انهن تي عمل به ڪندو هو.
ماڻهوجڏهن ڪراچي جي ترقي ۽ خوشحالي جي ڳالهه ڪندا هئا ته پاڻ ان مهل چوندو هو، اسان کي خوشحال سنڌ نه ٿي کپي! اسان کي سنڌي خوشحال کپن ٿا!“ سندس اهو چوڻ/ قول اڄ به ماڻهن جي دلين تي چٽيل آهي.
پوءِ به دل چاهي ٿي ته سڄيءَ سنڌ کي ٻاڪارون ڪري ٻڌائجي ته،
قادر بخش بڪڪ هڪ فرد جو نالو ناهي،
قادر بخش بڪڪ هڪ مشن جو نالو آهي،
قادر بخش بڪڪ هڪ تحريڪ جو نالو آهي،
قادر بخش بڪڪ هڪ روشن ماڳ جو نالو آهي.
ڇو جو، قادر بخش بڪڪ هڪ بيحد وسيع ذهن ۽ فراخ دل رکندڙ انسان هو، جنهن وٽ هڪ هڪ سنڌيءَ جي آس، اميد ۽ گهرج ائين ساريل هئي، جيئن هڪ ماءُ کي پنهنجي هرهڪ ٻچي جي آس، اميد ۽ گهرج ساريل هوندي آهي.
قادر بخش بڪڪ پنهنجي سڄي زندگي سنڌين جي سک ۽ خوشحاليءَ لاءِ ارپي ڇڏي هئي. ڪراچيءَ جي هڪ هڪ ڏکايل سنڌيءَ لاءِ پوءِ اهو ڪراچيءَ جي ڪنهن به ڪنڊ ۾، ڪنهن به ڳوٺ ۽ جاءِ ۾ رهندو هجي. هن سڀني غاصبن سان ويڙهه وڙهي هئي، پوءِ اهو غاصب کڻي ڪيڏو به باحيثيت ۽ طاقتور ڇو نه هجي. انهيءَ ڳالهه جي سچائيءَ جا ثبوت ڪراچيءَ جي اهم جاءِ تي واقع کنڊو ڳوٺ جي ڪورٽ ذريعي طاقتور چنبي کان آزادي، ڪلفٽن جي قيمتي خطي ۾ واقع ڀنڊن جي ڳوٺ کي ليز ڏيارڻ يا ماروئڙا ڳوٺ کي وسائڻ ۽ بچائڻ جا چٽا پٽا واضح ثبوت آهن.
جيئن سچل ڳوٺ ۾ وسيل ماڻهو چون ٿا ته جڏهن شروع ۾ اسين ڪراچيءَ ۾ آيا هئاسين ته، قادر بخش بڪڪ خرچ پيسا ڏئي رهايو هو ته ڪراچي اوهان جي آهي! جيئن اتي جوئي تپيدار شاهد نوح پوٽو چوي ٿو ته جڏهن اسين ڪنڊياري مان ڪراچي آيا هئاسين ته ڏاڍا پريشان هئاسين. پر محترم قادر بخش بڪڪ صاحب اسان جي ڏاڍي مدد ڪئي ۽ هاڻي اسين ڪراچيءَ ۾ خوش ۽ آباد آهيون.
ڪراچيءَ جهڙي گوناگون ۽ گياپ شهر جي هڪ ڇيڙي کان وٺي ٻئي ڇيڙي تائين، وسيل سنڌين ۽ ٻروچن جي هرهڪ ننڍي وڏي تقريب ۾ شريڪ ٿيڻ، ڏک سک ۾ شامل ٿي سندن مسئلا معلوم ڪرڻ ۽ حل ڪرڻ وارا حيرتناڪ ڳڻ اڄ به ڳاتا وڃن ٿا.
فيصلن ۽ تقريبن ۾ شرڪت دوران دلچسپ واقعا به ٿيندا هئا جيئن سندس ئي ڳوٺ ۾ رهيل مڱڻهارن جي پاڙي ۾ هڪ غريب ۽ اڌ چرئي جوڙي جي شادي هئي. شادي ڇاڄڻ ته ساراتن ۽ عقلمندن لاءِ هڪ ڀوڳ هئي، جنهن ۾ سندس ڪجهه مائٽ ئي شريڪ ٿيا هئا. اهو جڏهن هُن ٻڌو ته پاڻ اتي پهچي گهوٽ کي هار پارائي، بجار (پوت/ پوئو) ڏئي ساڻن گڏ هيٺ ويهي ڪچهري ڪرڻ لڳو. ڳوٺ وارن جو ٻڌو ته قادر بخش بڪڪ چرين جي شاديءَ ۾ شريڪ ٿيو آهي، ته سڄو ڳوٺ شاديءَ ۾ شريڪ ٿيو ۽ بنا کاڌي پيتي جي گهوٽ کي هار ۽ بجارون ڏئي شاديءَ کي يادگار بنائي ڇڏيائين، جنهن کي ياد ڪري اڄ به ماڻهو خوش ٿين ٿا.
ائين ئي دڙي (بڪڪ موريءَ) ۾ رهيل بڪڪ برادريءَ جي ڪجهه ماڻهن ۾ هڪ ٻئي سان ناراضگي هئي، جنهن جي ڪري سندن ڏنا ورتا سڱ به رُڪيل هئا. دڙي ۾ ڪنهن تقريب ۾ شريڪ ٿيڻ ويو ته ماڻهن اتي کيس اها دانهن ڏني. پاڻ ساڻن گڏ اتي وڃي کين پرچايو ۽ رواج موجب ڏنل ڇوڪرين کي پوتيون پارائي، هڪ ئي رات ۾ 19 مڱڻن جون تقريبون ڪرايون، جيڪي الائي ڪيتري وقت کان رُڪيل هُيون. اتي به هڪ نهايت دلچسپ ڳالهه بلڪه ڀوڳ ٿيو.
ڪوهستان جي ريت مطابق مائرون پنهنجن پٽن جي مڱڻين جون پوتيون ڏاڍن لاڏن، ڪوڏن ۽ شوق مان ٺهرائينديون آهن. جيڪي نهايت خوبصورت ۽ قيمتي هونديون آهن. ڪي ته پوتين تي چانديءَ جو ڪم به ڪرائينديون آهن.
مطلب اهو ته وڏ گهراڻن جي ڳالهه ڌار آهي پر غريب مائرون به مڱڻيءَ جي پوتيءَ تي وڏا خرچ ڪنديون آهن. پر انهيءَ رات سڀني مائرن پنهنجن پٽن جون پوتيون، بنا ڪجهه پڇ جي سندس هٿ ۾ ڏئي ڇڏيون جن جو تعداد اوڻيهه هو. پوءِ سڀ ئي مائٽ ۽ راڄ وارا ساڻس گڏ هڪ هڪ لاڳاپيل گهر ۾ آيا. جيڪا ڇوڪري جنهن کي ڏنل هئي ان کي مائٽن جي موجودگيءَ ۾ پوتي پارائيندو ويو. ڏاڍيون خوشيون ۽ مبارڪون ٿي ويون. پاڻ ته انهيءَ رات ئي ڪراچي موٽي آيوپر ٻئي ڏينهن دڙي ۾ صبح کان وٺي ڏاڍا خوشيءَ وارا ڀوڳ ٿيا! مائرون پاڻ ۾ ٽهڪ ڏيو پيون چون ته، ”منهنجي پٽ جي پوتي سٺي هئي جيڪا فلاڻي جي پٽ جي نالي تي پئجي وئي.“ وري کليو چون، ”هڪ ئي وقت ۾ سندس هٿ ۾ سڀ ئي پوتيون هيون، پوءِ جيڪا جنهن جي قسمت ۾ آئي، پوتي گهوري منهنجي ننهن ته مون کي ملي!“
اڄ اهي ڌيئرون جن تي هُن پوتيون وڌيون هيون پاڻ مائرون آهن، اها ڳالهه ياد ڪري کلي پونديون آهن، ۽ وري کيس ياد ڪري روئي پونديون آهن.
ڪراچيءَ ۾ وسندڙ هر سنڌي ۽ ٻروچ مرد، عورت ۽ ٻار ٻچو سندس حساب ۽ ڳڻپ ۾ هو. وٽس ڪراچيءَ جي تقريباً سڀني مقامي نوجوانن جي نالن، تعليم ۽ اهليت جون لسٽون هيون، جن جي نوڪرين ۽ روزگار لاءِ وٽس وڏا پروگرام ۽ پلان هئا.
کيس خبر هئي ته ڪراچيءَ جي پراڻين وسندين شير شاهه، هارون آباد، ماڙيپور، ريڪسر، حسن اوليا وليج، ڪراچي جي لس ٻيلي، گوليمار ۽ لالوکيت جي قديمي ڳوٺن، صفوران، سونگل، موکي، ملير، گڏاپ ۽ ٻين سنڌي وسندين ۾ ڪهڙا مسئلا ۽ ڏکايون آهن!
جڏهن کيس ماڙيپور جي سنڌي عورتن سندس جلسي ۾ شريڪ ٿي روئي پاڻي نه ملڻ جون دانهون ڏيندي ٻڌايو هو ته، ”اسين ميلن جا ميل پنڌ ڪري پاڻي آڻينديون آهيون جنهن دوران ڪيترين جا حمل به ضايع ٿي ويا آهن. اهو ٻڌي پاڻ تڙپي پيو ۽ نهايت جذباتي ٿي روئي ڏنائين. ساڻن واعدو ڪيائين ته، پاڻي اوهان کي ضرور پهچائيندس!
هرهڪ علائقي ۾ ترقياقي ڪم ڪرائڻ يا پاڻي پهچائڻ، هڪ ماڻهوءَ جي ذاتي اختيار ۽ وس کان ٻاهر هوندو آهي. تنهن هوندي به قادر بخش بڪڪ هر ممڪن هڙان ۽ وڙان ڪوششون ڪيون ۽ ماڙيپور ۾ لاڳاپيل عورتن جي دانهن جو تدارڪ ڪيو. اتي پاڻيءَ جون لائنون پهچائي ڏنيون ۽ ٻين به ڏکين سنڌي وسندين لاءِ ڪي.ايم.سي ۾ ويٺل پوش علائقن (ڊفينس ۽ ڪلفٽن وغيره) جي ڪائونسلرن کان سندن حصي جا پيسا ائين ورتا ته، ”اوهان وٽ ڪهڙا مسئلا آهن؟ اوهان جا پيسا ته ڦٽ پاٿن کي آئل ڪلر ڪرڻ ۽ اهڙن ئي ڪمن ۾ ڪم ايندا، منهنجا ماڻهو اڃيا ۽ ڏکيا آهن.“ ائين هن نه رڳو پنهنجي ڳوٺ جا پرسڀني سنڌي وسندين جا ڏک هلڪا ڪيا. جتي جا ماڻهو اڄ به کيس هٿ مٿي کڻي دعائون ڪن ٿا ته، ”اسان کي توهان پاڻي ۽ سک ڏنا الله ڪندو ته هُتي خوش ۽ سکي هوندين ۽ بهشت جا جام پيو پيئندين.“ (آمين)
”اِني لا اُحُب الا فلين“ يعني، جٽاءُ نه ڪندڙ شين سان منهنجي پريت ڪانهي.
قادر بخش بڪڪ جو سڄو پورهيو جٽاء دار آهي، ۽ ايترن سالن پڄاڻان به ماڻهن انهن سکن مان فيضياب ٿي رهيا آهن. حضرت دائود عليه السلام فرمايو آهي ته، ”جيڪي ماڻهو زندگيءَ کي هڪ مقدس فرض سمجهي گذارين ٿا اهي ڪڏهن به ناڪام نه ٿا ٿين.“
سندس ورسيءَ جي مناسبت سان لکيل هي مختصر ۽ ننڍڙو ليک رڳو سندس ياد جو ورجاءُ آهي.
لَائي جَو وِيا، سَو مَنجهين ٿَو مَچُ ٻَري
سَو اُجهامي ڪِئان، جنهن جو سَوريندلُ سُپرِين.
(شاهه رح)
(قادر بخش بڪڪ، 02 فيبروري 1988ع تي وفات ڪئي).