هڪ اڻ ورچ ۽ محنتي ڪردار سائين بشير احمد جوکيو (هميرڪا)
سائين بشير احمد جوکيو پڻ ڪوهستان جو مانُ مٿاهون ڪندڙ هڪ عظيم ڪردار آهي.
سائين بشير احمد جوکيو هڪ پڙهيل، ڳڙهيل، برجستو، متحرڪ، اڻ ورچ ۽ محنتي انسان هو. سندس سڃاڻپ هڪ استاد ۽ اورچ ماڻهوءَ جي آهي. جڏهن ته منجهس سمايل علم ۽ عقل جي ڀنڊارن، سندس سلجهيل ذهن ۽ سوچ، اڻ ورچائي، هردم هروقت، چاڪ وچوبند، سڏ ۾ سڏ ڏيڻ وارين اعليٰ وصفن کان شايد هرڪو ماڻهو واقف نه هجي.
سائين بشير احمد جوکيو جڏهن اين.جي.وي اسڪول ۾ استاد هو تڏهن منهنجو ماروٽ اختر بڪڪ وٽس شاگرد هو، جنهن جڏهن اسڪول ۾ منهنجي لکيل نعت،
مديني ۾ مون کي گهرايو محمدؐ
منهنجي التجا هيءَ اگهايو محمدؐ
جنهن جي آخري سٽ هئي:
منگهاڻيءَ کي پنهنجي بنايو محمدؐ
پنهنجي مٺڙي آواز ۾ ڳائي ته سائين جوکيو هڪدم ڇرڪي پيو. وٽس اچي پڇيائين، ”اها نعت ڪٿان آندئي؟“ تڏهن اختر کيس ٻڌايو ته اها نعت منهنجي پڦاٽ ج.ع. منگهاڻيءَ جي لکيل آهي. اهو ٻڌي پاڻ ڏاڍو خوش ٿيو. مون کي هڪ نهايت تفصيلي خط لکي اختر جي هٿان موڪليو، جنهن ۾ هن پنهنجي خوشيءَ جو اظهار ڪيو. منهنجي لکيل انهن ليکن کي جيڪي مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپيا هئا انهن کي واکاڻيندي لکيائين ته، ”آئون ج.ع. منگهاڻيءَ کي هڪ هندو ڇوڪرو سمجهندو هئس، مون کي ڪهڙي خبر ته اها منهنجي ئي ڪوهستان جي لائق نياڻي آهي.“
سائين بشير احمد جوکيو نياڻين جي تعليم جو حامي هو. هميشه منهنجي هر لکڻيءَ کي فراخ دليءَ سان ساراهي منهنجي همٿ افزائي ڪندو هو. منهنجي ڪنهن ليک ۾ نج ڪوهستاني لفظ ۽ پهاڪا آيل هوندا هئا ته ڏاڍو خوش ٿي، هڪدم مون کي فون ڪري ان جي تعريف ڪندو هو.
جَيڪَسُ جَيلاَهِين، مَارُونَاههِ مَلير ۾
مُنهنجي تَيلاَهڀين، اَچيو ڪَو نه ڪَرَ لَهي
(شاهه رح)
(شايد ملير ۾ منهنجا مائٽ ڪونه آهن تڏهن ته ڪوبه اچي منهنجي سار نه ٿو لهي.)
لطيف سرڪار جي ڪلام ۾ آيل ڪوهستاني لفظن جي غلط معنائن جي درستيءَ واري ڪم مهل، سائين جوکئي صاحب مون کي هر طرح جي مدد ڪرڻ جي پيشڪش ڪئي. خاص ڪري منهنجي ڪم سان لاڳاپيل ڪتابن جي. مون کي جڏهن به ڪنهن ڪتاب، لغت يا مواد جي ضرورت پيش آئي ته اها پاڻ نهايت خوشي مان منهنجي گهر اچي پهچائي ويو.
پَاند نه پکي لَڏَجو، سَداجِن پَرياڻ
وِياڳُڻن ساڻِ، ماروئڙا ٿَرُ اُڪَرِي.
(شاهه رح)
انهيءَ ڪم دوران هڪ لفظ، ’تاڙي‘ جي معنيٰ پاڻ ڄاڻندي به هن کان پڇيم ته، هڪدم جواب ڏنائين، ”ڪوهستان ۾ ’تاڙو‘ ڏيڏر کي چوندا آهن.“ جڏهن مون کيس چيو، ”مون اهو لفظ سواءِ پنهنجي امان وڏي (ڏاڏي) جي ٻيو ڪنهن به گهر ڀاتيءَ کان نه ٻڌو آهي.“ تڏهن پاڻ هڪدم سنجيده ٿي چيائين، ”هاها، بلڪل درست، آئون ته ذاتي طور ڄاڻان ٿو ته ’تاڙو‘ ڪوهستان ۾ ڏيڏر کي چيو ويندو آهي، ان جي باوجود جيئن ته هي تنهنجو ڪم نهايت نازڪ ۽ جوابداريءَ وارو تحقيقي ڪم آهي، ان جي لاءِ آئون جبل ويندس ۽ اتي جي ماڻهن کان لفظ، ’تاڙي‘ جي معنيٰ پڇندس.“ پوءِ واقعي به اهو سچار ڪوهستاني ماڻهو جبل ڏانهن ويو. اتي ’ڌڻ‘ ۽ ’ڪيراڳ‘، چاريندڙ ڌراڙن کان به لفظ ’تاڙي‘ جي معنيٰ پڇي اچي مون کي ٻڌائي ته، ”جبل ۾ ’تاڙو‘، ڏيڏر کي چيو وڃي ٿو نه ڪي پکيءَ کي“ وري پوءِ پنهنجي دل گهرئي دوست محترم احسن جوکئي صاحب کان پڻ لفظ ’تاڙي‘ جي معنيٰ پڇي مون کي ٻڌائي ته، ”احسن به چوي ٿو ته تاڙو ڏيڏر کي چيو ويندو آهي.“
اهڙو ئي ذميدار ۽ زمين سان ڪميٽڊ ماڻهو هو سائين بشير احمد جوکيو صاحب.
ڪَوجَو وَهه ڪَاپائتين، ڪَتَن ۽ ڪَنبنَ
ڪَارڻ سُودَ سَواريون، آتڻ مَنجهه اَچن
اُنِ جي سُونهن سَيد چئي، ٿا صَراف سِڪن
اگهيا سُٽَ سَندن، پائي ترازيءَ نه تَوريا.
(شاهه رح)
سائين بشير احمد جوکئي کي ڪتابن سان عشق هو. انهيءَ جو پتو تڏهن پيم جڏهن ساڻس پنهنجي ڪتاب ’مانجو ڪوهستان‘ جي لکڻ جي ڳالهه ڪيم ته پاڻ بيان کان ٻاهر خوش ٿيو. چيائين، ”ڪنهن به معلومات يا ڪتاب جي ضرورت هجي ته مون وٽ نئين زندگي ۽ مهراڻ رسالن جا سڀ جلد آهن، اوهان کي جنهن به پرچي جي ضرورت هجي مون کي ٻڌائجو.“
آئون تڏهن ته وڌيڪ حيران ٿيس جڏهن رسالي ’سوجهرو‘ ۾ محترم قادر بخش بڪڪ صاحب تي نڪتل ڪارنر ۾ تاج بلوچ صاحب ايس.ايم ڪاليج جي مخزن ۾، ڇپيل سندس هڪ مضمون جي تعريف پنهنجي لکيل آرٽيڪل ۾ ڪئي هئي، جنهن کي پڙهي سائين بشير احمد جوکئي مون کي فون ڪئي ته آئون کيس محترم قادر بخش بڪڪ صاحب جا ايس.ايم ڪاليج ۾ پڙهڻ وارا سال ٻڌايان ته هو سندس ڇپيل مضمون پڙهي. پاڻ وڌيڪ ٻڌايائين ته وٽس ايس.ايم ڪاليج جا سڀ ڇپيل مخزن موجود آهن.
جِن کي دَور دَرد جَو، سَبق سُورپڙهن
ذِڪر ڦَرِهي هَٿ ۾، ماٺ مُطالعو ڪَن
پَنو سَو پڙهن، جَنهن ۾ پَسن پِرينءَ کي.
(شاهه رح)
سائين بشير احمد جوکيو گرامر جي هڪ ڪتاب ’نور گرامر‘ جو مصنف پڻ هو. جنهن بابت مون کي سنڌيءَ جي هڪ ذهين نثرنگار، شاعر ۽ مترجم شير مهراڻي ٻڌايو (جيڪو ڪراچي يونيورسٽي مان پي.ايڇ.ڊي ڪري رهيو آهي) ته، ”سائين بشير احمد جوکيو صاحب جو مرتب ڪيل گرامر جو ڪتاب ’نورگرامر‘ ڪراچي يونيورسٽيءَ جي شاگردن ۾ ڏاڍو مقبول آهي. هر شاگرد سائينءَ جوکئي صاحب جو ’نورگرامر‘ ئي خريد ڪرڻ چاهي ٿو. ڇو جو اهو ڪتاب مڪمل ۽ مددگار آهي.“
سائين جوکيو صاحب معاشي ۽ مالي طور ڪو سکيو ستابو نه هو. ظاهر آهي ته هڪ پرائمري يا سيڪنڊري ٽيچر اهو به ريٽائرڊ ان جي ڪمائي ڪيتري هوندي؟ پر مون ڪڏهن به سندس زبان تي اڻ هوند ۽ مهانگائيءَ جو ذڪر نه ٻڌو. جڏهن ته خاشا خاشا، ڏسڻا وائسڻا ماڻهو به ڏکين حالتن ۾ اڻ هوند جو ماتم ڪندي نظر ايندا آهن. اهڙي ٻوساٽيندڙ ماحول ۾ سائين بشير احمد جوکيو صاحب، تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهڻ وارو ۽ ڏکن کي سکن جي سونهن سمجهي مزو ماڻيندڙ، هڪ حيرت جهڙو باهمٿ اڻ مول انسان هو.
سدائين سَرهو، سدائين کلندڙ، ڄڻ کيس ڪو مسئلو، ڪو مونجهارو نه هو.
ٿَوري قُوتَ قَرَارِيا، رَهَن سَٻَرَ سَتَ
کَٿيءَ ۾ کِھَ بُڪليا، ڀُڻَنِ اَهڙيءَ ڀَت
پَنوهارڪي پَتِ، پَيهي پُڇج مَلير ۾
(شاهه رح)
جسماني طرح پاڻ سنهو، تندرست ۽ ڦڙت هو. ڪراچيءَ ۾ اهڙي ڪابه ادبي تقريب نه هوندي هئي جنهن ۾ پاڻ شريڪ نه ٿيندو هجي. بشرطيڪ کيس دعوت مليل هجي. هونئن به سدائين هل هلان ۾ هوندو هو. 2009ع ۾ مون سان فون تي ڳالهائيندي ٻڌايائين، ”بدر ابڙي صاحب وارا جبل ڏانهن وٺي ويا هئا.“ وري کلندي چيائين. ”آئون هن عمر ۾ به جبل تي چڙهي ويو هئس ۽ ٻيا....“ ساڳئي اپريل مهيني ۾ (2009ع) يعني وڃڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ، جڏهن هو ڪنهن ڪتاب يا پرچي لاءِ سوجهرو جي آفيس ۾ آيو هو ته، مون کي تاج بلوچ صاحب ٻڌايو ته، ”بجلي نه هئڻ جي ڪري لفٽ بند هئي پر سائين بشير احمد جوکيو صاحب ست ماڙ مٿي چڙهي آيو هو. پاڻ بلڪل تازو توانو هو. نه ڪو ساهه چڙهيل هئس نه ڪو ٿڪل هو.“
سَدائين سَفَر ۾، رَمن مَٿي رَاهه
پُرن پُورب پَنڌ ڏي، مَنجهه مَوالي مَاهه
جي اَلک سين آگاهه، هَلو تُڪيا پَسون تِن جا.
(شاهه رح)
سائين بشير احمد جوکيو هڪ گمنام سپاهيءَ جي حيثيت رکندڙ، اهو ڪوهستاني سچيت هو جيڪو پنهنجي ڌرتي ۽ ڌرتيءَ وارن لاءِ، پنهنجي علم ۽ ڄاڻ سان ويڙهه وڙهندو اونداهيون ٽاريندو رهيو. جنهن جي سوڀ نور جيان پنهنجن جون راهون روشن ڪري وئي آهي.
مُنهنجي هڪ مضمون، ’ڪو جو قهر ڪلاچ ۾/ ڪراچيءَ جو ڪيڏارو‘ ۾ مورڙي جي قبر بابت معلومات ۽ کديجيءَ جي برباديءَ جا سڀ ئي داستان سائين جوکئي صاحب جا ٻڌايل آهن.
اها ئي کديجي جيڪا سندس جاءِ پيدائش به آهي ۽ جيڪا هاڻي سندس جاءِ دائميت به آهي. جتي پاڻ پيدا ٿيو ۽ جتي هاڻي دفن آهي. اها ئي کديجي جنهن جا ڏک سندس اکين ۾ آلاڻ ڀري ڇڏيندا هئا. اها ئي کديجي جنهن جي سونهن ۽ سرهاڻ سندس ساهه ۾ سمايل هئي ۽ جنهن جي ويرانيءَ جا تازا منظر سندس ماڻڪين ۾ چٽجي کيس درماندو ڪري ڇڏيندا هئا.
اهائي کديجي جنهن جي مٺي جهرڻي جون ساروڻيون کيس ٺاري ۽ جياري وينديون هيون. وري پيش منظر ۾ ساڳيو مٺو جهرڻو زهريلي پاڻيءَ جو وهڪرو بنجي سندس هانءَ کي ڪڙو زهر ڪري ٻاري ۽ ماري ڇڏيندو هو.
کديجيءَ جي مٺي جهرڻي جو پاڻي ڌارين ڌوتن جي ڪري زهر ٿيڻ تي مون کي انگريزي شاعر ڪالرج جي هڪ سٽ ياد اچي ٿي ته، ”پاڻي ئي پاڻي چئني پاسي پاڻي، پرپيئڻ لاءِ هڪ ڦڙو به نه!!“
اها ئي کديجي جيڪا اڄ لانگ بوٽن جي ڀيل هيٺ ساهه کڻي رهي آهي، جتي واقعي به پاڻي ئي پاڻي آهي زهيريلو پاڻي ۽ جتي واقعي پيئڻ لاءِ هڪ ڦڙو به ناهي.
جتي سائين بشير احمد جوکيو مورڙي وانگيان پنهنجي اباڻي پٽ ۾، پِڊ ۾ ڌارين وٽ قيد آهي غير محفوظ آهي:
کَنيائون کائر ڏي، سَاري هَاجَ هِئان
لاَهي لَڏَ لطيف چئي، پَرئين ٿَرِ ٿيا
ڇَڏي ڳُڻ وِيا، ماروئڙا مَلير ۾.
(شاهه رح)
(بشير احمد جوکيو صاحب، پيدائش: 1932ع، وفات: 2009ع)