مهاڳ: رحمت پيرزادو
شاعري ٻُڌائيندي آهي ۽ اهو اظهار ڪندي آهي ته جنهن شاعر جو اوهان مطالعو ڪري رهيا آهيو ان دنيا کي ڪيئن ڏٺو آهي يا دنيا ان تي پنهنجا ڪهڙا اڇوتا اسرار کوليا آهن ۽ ڏات جي ديوي ان ڪويءَ جي اوجاڳن تي ڪيئن پنهنجا عريان انگَ ظاهر ڪيا آهن جن جو اظهار هِن شاعر ڪيو آهي. هاڻي ڏات ۽ شاعر جي وچ تي هڪ ٽين دنيا به پنهنجا رستا کوليا آهن ۽ اها ٽين دنيا پڙهندڙ جو ذهن آهي. هڪ شاعر جي شاعري پڙهي، اهو احساس ٿيندو آهي ته هن پنهنجي دور ۾ ايتري ڏات ملڻ کان پوءِ دنيا کي ڇا ڏنو؟ هن کي ماحول ڪهڙو مليو ۽ ان ۾ هُن Input ڇا ڪيو، يا- Deliver ڇا ڪيو. پنهنجي آس پاس جي سڄي سماج ۾ هن ڇا ڏنو!؟ ڇا هُن رڳو تشبيهون، استعارا، ڪنايا، رمزون، اشارا ڏنا، گهڙيا، تخليق ڪيا، يا ليکڪ ۽ ڏات جي فني ۽ فڪري حاصلات مان ڪو پڙهندڙ کي پيغام به مليو يا نه!.
اصل تخليق Message Oriented آهي ۽ پيغام يا سبق ڏيندڙ ٿيندي آهي. اهو تخليق ڪار بدنصيب آهي ۽ ڏات جو محتاج آهي جنهن جي شاعريءَ ۾ ميسيج ناهي. پوءِ سوسائٽي ان جو ميسيج ڪڏهن ٿي سمجهي، سمجهي به ٿي يا نه ٿي سمجهي اهو حالتن تي منحصر آهي. گهڻا شاعر آهن جن جو ميسيج صدين کان پوءِ سمجهيو ويو ۽ ڪيتريون ئي بدنصيب قومون آهن جيڪي مرندي مري ويون پر پنهنجي پيغمبرن کي سُڃاڻي نه سگهيون.
جڏهن قومون ڪنهن شاعر کي سڃاڻنديون آهن ته گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ انهن جا گيت هوندا آهن، هر ٻالڪ ٻالڪ جي ٻاتي لهجي ۾ انهن جون سٽون سُرنديون رهنديون آهن. اهو وقت جو سچ آهي ته شيخ اياز جي جنهن بيت کي عابده پروين عالمي ڪانفرنسن ۾ ڳائي، استاد منظور علي خان به انهن سٽن کي محفلن ۾ ڳائي ۽ لاهوتيءَ جي اعلان ۾ ميلن تي به اهو بيت دهرايو وڃي سمجهو ته ان عوامي مقبوليت ماڻي ورتي. جاڳ ڀٽائي گهوٽ، توکي سنڌڙي ٿي سڏڙا ڪري،
مرن پيو مارويون، ۽ قابو آهن ڪوٽ،
اچ ته تنهنجي اوٽ، ڏاڍن کي ڏاري وجهون.
(اياز)
جيستائين ڏاڍ موجود هوندو شيخ اياز مري نه ٿو سگهي. اِها شاعري اُها آهي جيڪا هر طبقي کي هڪ جيترو متاثر ٿي ڪري. اصل شاعري اها ئي هوندي آهي. پوءِ اها خودبخود عوامي رنگ ۾ ڳائي ويندي آهي. منهنجو ذاتي رايو آهي ته ڳائي اها شاعري ويندي آهي جنهن ۾ درد هوندو آهي ۽ ان جي اظهار ۾ سچائي هوندي آهي. شيخ اياز جي ڌرتيءَ جي اڄ جنهن شاعر جي واين جو ڪتاب اوهان جي هٿن ۾ آهي، اهو پڻ عوام جي مقبوليت ماڻيندڙ شاعر آهي جنهن جو نالو آهي زاهد شيخ.
هي خوش شڪل، بااخلاق، يار ويس ۽ بي حد فضيلت ڀريو نوجوان دوست انتهائي سڄاڻ شاعر، سچو انسان ۽ شاعريءَ ۾ اُن اسڪول آف ٿاٽ جو ماڻهو آهي جن سماج کي پنهنجي شاعريءَ وسيلي ڪو پيغامُ، ڪو ميسيج، ڪو تحرڪ ۽ ڪا واٽ ڏني آهي، ڇڙو محبت جي روايتي تشبيهن، استعارن، محرڪن ۽ لفاظيءَ جو اظهار نه ڪيو آهي پر لفظن ۾ جذبو ڀريو آهي ۽ سُتل قوم کي ڇرڪايو آهي ۽ هڪ دور جي شاعريءَ تي پنهنجو اثر ڇڏيو آهي.
منهنجي ذات جي ويجهو، منهنجي دل جي داخلي دنيا ۾ زاهد شيخ جا اهي سمورا گيت گنگنائجي پڙاڏا بڻجندا رهندا آهن جيڪي سرمد سنڌيءَ جي شهرت جو سبب بڻيا هئا ۽ اهو تاثر عام هئو ته سرمد ڳائي ته زاهد جي شاعري ڳائي. ٻيو منهنجي اندر جي دنيا ۾ زاهد شيخ جي بافضيلت شخصيت به پنهنجي ڀرپور جوڀن ۾ موجود آهي، هو انهن دوستن منجهان آهي جن جي ڪنهن به ڳالهه تي انڪار نه ٿو ڪري سگهجي. زاهد شيخ سنڌ جو ”سڪي لڌو“ فرزند آهي ۽ سڄي سنڌ هُن سان مون وانگر محبت ڪري ٿي. ڇو ته هو سنڌ جو آواز آهي. هُن جون وايون وقت جا وار پٽن ٿيون، احتجاج ڪن ٿيون ۽ صدا هڻن ٿيون ته اوهان سنڌ کي برباد ٿا ڪيو، ڏسو ته سنڌ ڇاهي! اهو زاهد شيخ جي هن ڪتاب جو ميسيج آهي:
بيت سمورا سنڌ جي ساگر جا موتي،
وايون سنڌوءَ ڄايون آهن
بيوس هر ڪنهن ڀيڻ لئِه منهنجا هٿ پوتي-
وايون سنڌوءَ ڄايون آهن. (زاهد)
يا هي عالمِ انسانيت لاءِ سنڌ جو پيغام ڏسو:
سنڌ ڀومي آهيان
ڌرتيءَ گولي تان- منهنجو نانءُ نه ميٽيو-
وارث اٿم واهرو،
نڌڻڪي ناهيان. منهنجو نانءُ نه ميٽيو- (زاهد)
زاهد شيخ سدائين جاکوڙيندڙ ۽ متحرڪ شاعر رهيو آهي، هو ماٺ ڪري ويهڻ، سُستي، ڪاهلي ۽ جمود جو ساٿي ناهي رهيو، اڳتي وک وڌائڻ ۽ ازلي منزل طرف هلڻ جي ڳالهه ڪري ٿو. زاهد جو سنڌ جي آجپي ۾ ويساهه آهي. هو ڪاغذي شاعر ناهي پر ”شعلا شعلا واءَ ۾“ وارو شاعر آهي. سندس هڪ خوبصورت وائي آهي ته:
سورِ وِکن کي سورِ،
چورِ چپن کي چورِ- مهل نه آهي ماٺ جي-
جُهوني جُهورِ سماج کي-
بيهي ڀڃي ڀورِ، مهل نه آهي ماٺ جي- (زاهد)
هڪڙو اهڙو دور آيو جو زاهد پاڻ ڳائڻ شروع ڪيو هُو وڪٽر هارا وانگر محفلن ۽ ميڙاڪن ۾ مائيڪ وٺي پاڻ ڳائڻ لڳو. اها هُن جي روح جي سچائي آهي ۽ تخليق سان سندس بي پناهه پيار جي نشاني آهي. سندس جذبا جوان آهن، مگر صبح ٿيڻ کان پهريان رات وڌيڪ ڪاري ۽ ڀيانڪ ٿي ويندي آهي. پر سچائيءَ سان ڪيل شاعري خود شاعر لاءِ به مشعل بڻجي ويندي آهي پنهنجي شاعري هڪ سُونهين جو ڪردار ادا ڪندي آهي ۽ جذبن جي سچائي اُن پوئين پُور مان پار ڪرائيندي آهي. زاهد چئي ٿو:
وستيءَ وستيءَ واسَ،
ڄاڻ ته پُني آسَ- باقي ٿوري رات الا
زاهد نيٺ ته روڪبا،
راهُن ۾ راڪاسَ- باقي ٿوري رات الا. (زاهد)
زاهد پُراميد آهي، هُن حالتن جي ٻاٽ ۾ گهٻرايو ناهي ۽ چوي ٿو ته روشني ضرور ايندي:
رولي ڪڍئون رات،
سُرندو ايندو سج- رِڙهندي ايندي روشني-
هينئڙا پئُه نه هارجي،
جيئڙا يار نه جِهڄُ- رِڙهندي ايندي روشني- (زاهد)
مون جڏهن به ڪنهن جي واين تي لکيو آهي يا ڪنهن جون وايون پڙهيون آهن ته هڪڙي سهڻي سنڌي شاعر مشتاق باگاڻيءَ جي هڪ وائي مون کي هميشه ياد ايندي آهي ته:
توجو ڀانيو ڀت،
ريڍارن جو رت- ٺاري ٺاري کائجانءِ! (مشتاق باگاڻي)-
ان وائيءَ ۾ ڪيڏو درد آهي، ڪيڏي سچائي آهي. اهڙي ئي هڪ پُرسوز وائي زاهد شيخ جي هن ڪتاب ۾ ٿر جي ٻارڙن جي حوالي سان آهي، زاهد لکي ٿو:
مان ڪيئن پيئان کيرُ،
منهنجو ٿر ۾ وِيرُ- آيل اُڃ مري ويو- (زاهد)
هنن سٽن ۾ ڪا به تشبيهه ناهي، هي سٽون سماجي حقيقت نگاريءَ جو مجسمو آهن. وائيءَ جي وراڻيءَ سميت انهن ٽن سٽن ۾ ڪا به ڊمانڊ ناهي، پر اهي سٽون هڪ لڪير آهن، جيڪا ذهنن ۾ سرحدون طئِه ڪندي آهي، سرحدون جيڪي ملڪ بڻائينديون آهن، اهي ٽي سٽون اها لڪير ٿيون ٺاهن جيڪا دنيا جي نقشي ۾ ظاهر ٿي ٿئي. هي سٽون اُهو منظوم سچ آهن جن کان اسان جا سياسي نمائندا لاتعلق آهن. ٿر جي اگهاڙن ماڻهن جي نالي ۾ ووٽ کڻي کڻي گرم صحرا مان ٿڌين گاڏين ۾ گذرندڙ ۽ پارليامينٽ جي وڏن هالن ۾ ڪشادين ڪرسين تي ويٺل اهي ڀوتار جنهن رياست ۽ سامراج جي ڀڙوت ٿا ڪن، اها روش هاڻي رهڻي نه آهي. ڇو ته ديس جا شاعر، ليکڪ، باشعور قلم ڪار ۽ سُرن جا سفير سجاڳ آهن- هاڻ ڪو به ٻار مرندو ته ڌرتيءَ جي دل گڏجي ڌڙڪڻ لڳندي.
آئون جنهن Massage Oriented شاعريءَ جي ڳالهه ڪيان ٿو، ان ۾ پنهنجي دور جي سچ کي آرٽسٽڪ نموني بيان ڪرڻ، هڪ اهم نُڪتو آهي. پنهنجي دور جي سماجي حالتن کان خالي شاعري ڪهڙو پيغام ڏئي سگهي ٿي. ان لاءِ ضروري آهي ته ڏات جي روانيءَ سان گڏ شاعر جي مطالعي ۽ مشاهدي، محنت ۽ سچائيءَ سان گڏ پنهنجي دور جي سچ جو ساٿاري ٿجي ته شاعري عوام ۾ پاڻ مقبوليت ماڻيندي.
باقي عوام کان ڪٽجي جيڪا شاعري ٿئي ٿي اها يا ته جهنگ جا جانور سمجهي سگهن ٿا يا اِيلين مخلوق ان مان فائدو وٺي سگهي ٿي. پوءِ مڃتا جو سوال ماڻهن کان ڪرڻ نه کپي. جڏهن شاعري مظلوم قوم لاءِ ڪجي ٿي ته ان پرک به ٿيندي ۽ پرک جا پئمانا به طئِه ٿيندا. شاعري ڪهڙي طبقي سان تعلق رکي ٿي؟ اهي سوال به پڇيا ويندا. زاهد شيخ شاهه لطيف جي انهن مظلوم طبقن جو شاعر آهي، جيڪي محنت ڪندڙ ماروئڙا آهن، جيڪي سُجاڳي چاهن ٿا، ۽ پوءِ زاهد شيخ انهن کان اهو سوال به ڪري سگهي ٿو ته:
ڪو ته ڪيو کڙڪو
باهه جيان ڀڙڪو- آهيو ڪنهن جي آسري.
زاهد پنهنجي دل منجهان
دور ڪيو ڌڙڪو- آهيو ڪنهن جي آسري. (زاهد)-
ڏسڻو اهو آهي ته زاهد پنهنجي شاعريءَ وسيلي ديس جي دل مان اهو ڌڙڪو ختم ڪري سگهي ٿو يا نه! مگر ان ڳالهه ۾ ڪو شڪ ناهي ته زاهد پنهنجي مڪمل سچائيءَ سان مسلسل لکي رهيو آهي. سندس خيال جڏهن عشق جي وجدان، مان ٻاهر نڪرن ٿا ته هُو ائين به سوچي ٿو ته:
ڳايو ٿو ڳايان،
بيٺو جاڳايان- جاني جاڳن ئي نه ٿا-
منزل ڏاڍي ڏور آ،
پر موٽيو ناهيان- جاني جاڳن ئي نه ٿا- (زاهد)
مگر زاهد کي پنهنجي محبوب قوم سان جيڪا محبت آهي. ان جو ڪو مُلهه ئي ناهي. اهو ڏينهن ضرور اچڻو آهي جڏهن مارو جاڳندا ۽ هڪ حسين سوجهرو ”سنڌو ديس“ جي نالي ۾ ظاهر ٿيندو. ان ڏينهن انهن آوازن کي، انهن نغمن کي مانُ ملندو، ان ڏينهن ڌرتيءَ جي هنج ۾ شهيد جوانن جا لاش جرڪڻ لڳندا. هي گُهٽ ۽ ٻوسٽَ ان صبحِ- صادق جي نويد آهي، جنهن جي جستجوءَ ۾ زاهد شيخ هي رنڊا روڙيا آهن.
[b]رحمت پيرزادو
[/b]