4. چوٿون حصو
1912ع “پيٽرزبرگ” جي پورهيتن لينن جي حمايت سان هڪ قانوني بالشويڪ اخبار ڪڍي، جنهن جو نالو “پروادا” يعني “سچائي” هو، ان اخبار جي لينن رهنمائي ڪندو رهيو، ۽ ان جي ادارتي بورڊ سان سندس دلچسپ لکپڙهه هلندي رهي، جنهن ۾ نظرياتي ۽ عملي ٻنهي معاملن ۾ سندس هدايتون ۽ تجويزون ادارتي بورڊ کي ملنديون رهنديون هيون ، لينن زور ڀريو ته مزدرون کي اخبار سنئون ڪارخانن ۽ صنعتي ادارن ۾ وڃي وڪڻڻ کپي. هُن چيو ته مزدورن کي اخبار جي ويڙهو طبقاتي ڪردار جو حامل هئڻ گهرجي. تنهنڪري ضروري آهي ته هو انقلاب ۽ مزدورن جي دشمن کي بي باڪيءَ سان بي نقاب ڪن ۽ مصلحت کي پاڻ جي ويجهو به ڀٽڪڻ نه ڏين. تقريباً روزانو ‘پراودا’ جي صفحن تي بالشويڪ پارٽيءَ جي اڳواڻ جي حيثيت سان لينن پورهيتن کي مارڪسي تعليم کان واقف ڪندو ۽ انقلاب جي حڪمت عمليءَ تي روشني وجهندو هو. 1912ع کان 1914ع جي وچ واري عرصي ۾ لينن جا 280 مضمون ان اخبار ۾ ڇپيا، جيڪي مختلف فرضي نالن سان لکيا ويا هئا.
جون 1912ع ۾ لينن روس جي ويجهي رهڻ جي ضرورت محسوس ڪئي، تنهنڪري هو پئرس مان اچي پولينڊ جي شهر ‘ڪراڪوف’ ۾ رهيو. پهرين مهاڀاري لڙائيءُ جي شروعات تائين هو اتي رهيو. ان عرصي دوران هو سرديون ڪراڪوف ۽ گرميون هڪ ڳوٺ يورونين ۾ گذاريندو هو. جنگ جي شروع ٿيڻ کان پوءِ آسٽريا جي حڪومت کيس زار روس جي لاءِ جاسوسي ڪرڻ جي بي بنياد الزام ۾ گرفتار ڪيو، هن جي گرفتاريءَ تي آسٽريا جي راءِ عامه پنهنجي حڪومت وٽ سخت احتجاج ڪيو ۽ جاسوسي ءَ جي ڪوڙي الزام جو ڀانڊو ڦاٽي پيو، تنهنڪري ٻن هفتن کان پوءِ کيس آزاد ڪيو ويو. آزاديءَ کانپوءِ هن محسوس ڪيو ته هڪ اهڙي ملڪ ۾ جيڪو جنگ ۾ شامل هجي، رهي زار شاهيءَ سامراج جي خلاف جدوجهد ڪرڻ آسان ڪونهي. تنهنڪري هن سوئزرلينڊ ۾ رهائش اختيار ڪرڻ جي اجازت حاصل ڪئي. جتي هو پهرين برلن ۽ پوءِ زيورچ ۾ رهيو ۽ مارچ 1917ع تائين اتي ئي هو. 1914ع جي گرمين ۾ سامراجي جنگ جي شروعات ٿي. جنهن کي پهرين مهاڀاري لڙائيءَ جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو. ان وقت لينن يورونين ۾ هو، جنگ جي شروعات کان ئي هو اُن جي خلاف هو، جنگ سامراج جي ٻن ڪئمپن جي وچ ۾ منڊين جي ورهاست لاءِ لڙي پي ويئي. جنهن ۾ هڪ طرف جي اڳواڻي جرمني ڪري رهيو هو ته ٻي طرف جي برطانيا، فرانس ۽ زار شاهي روس. ٻنهي طرفن کان اها جنگ خود غرضي ۽ مفاد پرستيءَ تي ٻڌل هئي. ان جو مقصد فقط سامراجي مفادن جي پٺڀرائي هو، هيءَ جنگ غير متوقع هرگز نه هئي ۽ لينن اڳ ۾ ئي ان جي اڳڪٿي ڪري چڪو هو ۽ ان جي خلاف جدوجهد حامي هو. بين الاقوامي سوشلسٽ ڪانگريس ان جنگ بابت پنهنجي سماجي جمهوريت پسندانه حڪمت عملي طئي ڪئي. اولهه يورپ جي سوشلسٽ پارٽين جا اڳواڻ ان جي خلاف جدوجهد جو عزم رکندا هئا ته جيئن جيڪڏهن جنگ ڇڙي وڃي ته هو مزدورن جي اڳواڻيءَ ۾ سرمائيداريءَ جي قلعي تي ڀرپور وار ڪري سگهن. پر جڏهن جنگ ڇڙي ته هنن کلم کلا مزدورطبقي جي مفاد سان غداري ڪئي ۽ فرانس، برطانيا ۽ بيلجيم ۾ هنن حڪومتي عهدا قبول ڪيا ۽ جرمنيءَ ۾ هنن پنهنجا ووٽ جنگ جي فائدي ۾ استعمال ڪيا. هنن پنهنجي ملڪن جي سرمائيدار پرماريت پسند حڪومتن جي حمايت ڪرڻ شروع ڪئي ۽ عوام کي ان ۾ حصو وٺڻ جون اپيلون ڪرڻ لڳا. هو بنهه بي شرمائيءَ ۽ نڪ جي پڪائيءَ سان اِهو چوڻ لڳا ته مزدورن جي بين الاقوامي ڀائيچاري ۽ هڪجهڙائيءَ واريون ڳالهيون امن واري زماني جون ڳالهيون آهن ۽ جنگ جي وقت کين طبقاتي جدوجهد کي هڪ پاسي رکي، پنهنجي حڪمران طبقي سان ملي وڃڻ کپي ۽ انهن سوشلسٽن کي سماجي تعصب پسندجو نالو ڏنو ويو، ڇو ته هو فقط زباني سوشلسٽ هئا، پر عمل ۾ تعصب پسند قومپرست هئا، روس ۾ سماجي تعصب پسنديءَ جي اها پاليسي پليخانوف، الڪسنسڪي ۽ ماسلوف وغيره اختيار ڪئي. سوشلسٽن جي هڪ ٻي گروهه ان وقت مرڪزيت پسندن جو روپ اختيار ڪري ورتو. هي عمل ۾ سماجي تعصب پرستن کان ذرو به مختلف نه هئا ۽ انهن جي حمايت ڪندا هئا. روس ۾ ٽراٽسڪي ۽ جرمنيءَ ۾ ڪاٽسڪي ان گروهه جا مُک هئا.ان صورتحال جو نتيجو هي نڪتو جو “ٻي سوشلسٽ انٽرنيشنل” جا اڳواڻ ٻن مختلف ڌڙن ۾ ورهائجي ويا ۽ پورهيتن کي جنگ جي خلاف جدوجهد جي لاءِ اُڀارڻ بدران خود سرمائيدارن جي جنگ ۾ پنهنجن پنهنجن سامراجي ملڪن جا ٻانهن ٻيلي بنجي بيٺا.
ان ڏکي تاريخي دور ۾ لينن ۽ سندس بالشويڪ پارٽيءَ، پرولتاري بين الاقواميت جو جهنڊو اوچو ڪيو بيٺي رهي ۽ سڄي دنيا ۾ لينن جي للڪار گونجڻ لڳي ته: “جنگ جي خلاف جنگ جو اعلان ڪريو.” لينن چيو ته مزدورن کي کپي ته هو هڪٻئي تي گوليون هلائڻ بدران پنهنجي بندوق جو رخ پنهنجي رجعت پسند حڪومت طرف موڙين. اِها انقلاب جي لاءِ واضع صدا هئي. ان زماني ۾ قوميتن جو مسئلو ڏاڍي اهميت اختيار ڪري ويو هو. جنگ جي دوران استعماري قوتن قومي اختلاف کي ڏاڍي هوا ڏني ۽ هڪ قوم کي ٻي قوم جي خلاف ڀڙڪائي پنهنجو مطلب پورو ڪندي رهي ۽ ائين مزدور طبقي ۾ ڦوٽ وجهڻ جون سازشون تيار ٿي رهيون هُيون. ان وقت لينن بالشويڪن کي هدايت ڪئي ته هو پورهيتن جي بين الاقوامي اتحاد کي برقرار رکڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪن. ڇو ته اهڙيطرح انهن جي طاقت اثرائتي رهي سگهي ٿي. خاص ڪري روس جهڙي ملڪ ۾، جتي بيشمار قوميتن جا ماڻهو رهن ٿا، اتي مزدور طبقي جو اتحاد ڏاڍو اهم هو. ‘قومي مسئلي تي تنقيدي نظر’ ۽ ‘قومن جي حق خودااختياري’ لينن جا اِهي ٻئي مقالا ان زماني ۾ ڇپيا، جن ۾ لينن بالشويڪ پارٽيءَ جو قومي مسئلي تي پروگرام ۽ ان جي مارڪسي نبيري کي پيش ڪيو، ان پروگرام جي بنيادي نقطن ۾ سڀني قوميتن جي برابريءَ جي حق کي تسليم ڪرڻ، قومن جي حق خود اختياري يعني علحدگيءَ جي حق جي مڪمل ضمانت ڏيڻ ۽ هڪ گڏيل پرولتاري تنظيم ۾ سڀني قوميتن جي پورهيتن کي متحد ڪرڻ شامل هو.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ، لينن سرمائيداريءَ جي جديد رجحانن تي هڪ مقالو لکيو. لينن اهو پهريون مارڪسي هو، جنهن سرمائيداريءَ جي نئين دور يعني اجارادار سرمائيداريءَ جي سامراجي دور تي روشني وڌي. ‘سامراج سرمائيداريءَ جي انتهائي شڪل’ نالي اُن مقالي ۾ لينن ٻڌايو ته ويهين صديءَ جي شروعات کان سرمائيداري هڪ نئين دور ۾ داخل ٿي چڪي آهي، اِهو دور سامراجيت جو دور آهي. ان مقالي ۾ پرولتاري انقلاب جي ڪاميابيءَ جي امڪانن تي به بحث ڪيو ويو آهي، هيستائين هي چيو ويندو هو ته هڪ ملڪ ۾ سوشلسٽ انقلاب جي ڪاميابي ممڪن ڪونهي. بلڪه هنن جي خيال ۾ ته سوشلسٽ انقلاب هڪئي وقت ڪيترن ترقي يافته سرمائيدار ملڪن ۾ اچي سگهي ٿو. پر لينن سماجي ارتقا جي نون انگن اکرن جي روشنيءَ ۾ اِها ڳالهه ثابت ڪئي ته سامراجيت جي دور ۾ سوشلسٽ انقلاب هڪ يا ڪجهه سرمائيدار ملڪن ۾ به اچي سگهي ٿو. سوشلسٽ انقلاب جي مارڪسي نظرييءَ جو اهو هڪ نئون پهلو هو، جنهن مان مزدور طبقي کي پتو پيو ته سامراجي جنگ جي دوران به هو انقلاب جي رستي تي هلي، سامراجي ظلمن جو مقابلو ڪري سگهن ٿا. جڏهن فيبروري1917ع ۾ روس ۾ بورزوا جمهوري انقلاب آيو ته ان وقت لينن سوئٽزرلينڊ ۾ هو، جيئن ئي کيس ان انقلاب جي خبر پهتي ته هُنَ روس جي بالشويڪن کي هڪ تار رواني ڪئي ۽ ‘پري کان هڪ خط’ لکيو جنهن ۾ هن پيدا ٿيندڙ مامرن جي باري ۾ پارٽيءَ جي رهنمائي ڪئي. جڏهن ته برطانوي ۽ فرانسيسي سامراج ٻين پارٽين جي جلاوطنن کي واپس روس وڃڻ جا موقعا فراهم ڪري رهيون هُيون، پر هنن لينن کي واپس روس وڃڻ نه ڏنو، ڇو ته هو انقلابي عوام تي لينن ۽ سندس ساٿين جي اثر کان خائف هئا.
پر لينن جي دل ۽ جان پنهنجي وطن ۾ هُيون، هن فيصلي جي ان گهڙيءَ ۾ هر حالت ۾ پنهنجي وطن کان پري رهڻ نه ٿي چاهيو، تنهنڪري هو سوئٽزرلينڊ جي سماجي جمهوريت پسندن جي مدد سان پنهنجي ساٿين جي هڪ ننڍي جٿي سان گڏ جرمنيءَ کان ٿيندو ڳجهي نموني روس پهچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.