1
هڪ ڏينھن تاج بلوچ فون ڪيو ته هندستان ۾ ڪا ادبي ڪانفرنس ٿي رهي آهي، جي توهان انڊيا هلو ته سڀاڻي شام منھنجي آفيس اچو ته ويزا فارم ڀري اسان اسلام آباد جي هندستان جي سفارت خاني موڪليون، ويزا لاءِ اسان وَٽ هندستان ۽ دهليءَ جو ليٽر آهي. اُن جي بُنياد تي اسان کي ويزا يقيني ملي ويندي. مون مِنا سان ذڪر ڪيو مِنا چيو ته ڀلي، پر اڳوڻن ٽوئرن ۾ پاڻ سان هڪ ڀيري نور محمد ٻي ڀيري فرخ هو. هاڻ ڊاڪٽر پارس کي وٺي هلبو.
مون پنھنجي پراڻي يار غلام حسين رنگريز سان به انھيءَ پروگرام بابت ذڪر ڪيو ته تون اسان سان گڏ هل. پاڻ چئين ته آئون سُڀاڻي توهان کي ٻُڌائيندس. صبح مون وري کيس فون ڪيو ته پاڻ اسان سان ها ڪئي. اسان ٻي ڏيھاڙي آءِ آءِ چندريگر روڊ تي ٿورو اندر گهٽيءَ ۾ سوجهري جي آفيس وياسين ته تاج بلوچ اسان جي انتظار ۾ ويٺو هو. پاڻ ڪانفرنس بابت سربستو احوال ٻُڌايو. انھيءَ وقت هندستان جي هِڪ اديب لڇمڻ ڪومل جي آتم ڪٿا جو ڪتاب سوجهري رسالي ۾ قسطن ۾ شايع ٿيندو هو ۽ هندستان ۾ سنڌي اڪيڊمي طرفان هن فنڪشن کي لڇمڻ ڪومل ئي آرگنائيز ڪري رهيو هو. تنھن ڪري پاڪستان لاءِ هِن سڄو ڪم تاج بلوچ حوالي ڪيو هو ۽ پاڪستان مان ويندڙ هِن وفد جو سربراهه به پھريائين تاج بلوچ هو. پر پوءِ هنن تاج بلوچ جي جڳھه تي هِڪ ٻي اديب ۽ رٽائرڊ ڪاموري قمر شھباز کي وفد جو اڳواڻ مقرر ڪيو. تاج بلوچ اسان کي چار ويزا فارم ڏِنا جيڪي ٻي ڏينھن اسان في جي پيسن سميت سندس حوالي ڪيا. پر ڪافي وقت گُذري ويو ڪابه اُن باري ۾ چُرپُر نظر نه آئي ۽ تاج بلوچ ته ڄڻ انھيءَ سڄي پروگرام کان لاتعلق ٿي ويو. ڪافي ڏينھن کانپوءِ مون کي قمر شھباز فون ڪري چيو ته توهان جا پاسپورٽ ويزا لڳي اچي ويا آهن. هي پروگرام 20 کان 27 مارچ 2004ع ۾ دهليءَ ۾ آهي، توهان پنھنجي مرضيءَ سان ڀلي هوائي جھاز يا ريل ۾ اچو. پاڻ هاڻ دهليءَ ۾ مِلنداسين.
اسان ويزا مِلڻ بعد هندستان وڃڻ جي تياري ۾ لڳي وياسين. اسانجي گروپ جي هِڪ دوست غلام حسين رنگريز اسان سان هندستان هلڻ جي معزرت ڪئي، باقي آئون مِنا ۽ منھنجي ڌيءَ ڊاڪٽر پارس ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ جي تياري ۾ لڳي وياسين. هِن کان اڳ آئون ٻه دفعا هندستان ويس ۽ ٻئي دفعا آئون باءِ ايئر ويس. سو هينئر اسان پروگرام ٺاهيو ته باءِ ٽرين واگها بارڊر کان ٿيندا دهليءَ وڃون. پر جڏهن پاڪستاني پنجاب ۽ هندستاني پنجاب اسان ٽرين هلندي ڏٺو ته اسان کي سواءِ هڪ تفاوت جي ٻيو سڄو هڪجھڙو نظر آيو. اُهي ئي هڪ جھڙا گهر، هڪ جھڙا ماڻھو، هڪ جھڙا فصل ۽ هڪ جھڙيون زمينون، هڪ جھڙا شھر ۽ ڳوٺ هڪ جھڙا روڊ رستا، هِڪ جھڙيون هوائون ۽ وڻ وڻڪار، هِڪ جهڙا جانور ۽ پکي پکيئڙا، هڪ جھڙا کاڌا ۽ مشروب، هڪ جھڙيون سائيڪلون، موٽر سائيڪلون، ڪارون، بسون، ٽرڪون، هڪ جھڙا ماڻھن جا مزاج ۽ هڪ جھڙو آسمان اُن ۾ تارا چنڊ ۽ سج، هِڪ جھڙيون برسات جون بُوندون، هِڪ جھڙا گاهه ۽ پيچرا، هِڪ جھڙاوڻن گُلن ۾ ميوا ۽گُل ۽ اُنھن جي خوشبو ۽ لذتون هڪجھڙيون هوائون ۽ واچوڙا، هڪ جھڙا بئراج ۽ شاخون، واٽر ڪورس ٻيو ته ٺھيو پر پليٽ فارم تي اُڏامندڙ مکيون ۽ جيت به هڪ جھڙا هئا. تفاوَت هو ته صرف پاڪستان جي پنجاب جي شھرن ۽ ڳوٺن ۾ مسجدون هيون ۽ هندستان جي پنجاب ۾ شھرن ۽ ڳوٺن ۾ گرد وارا هئا. ٻيو مڙوئي ٿيو خير ۽ هندستاني پنجاب ۾ گرد وارن کي محفوظ ۽ پناهه ڏيڻ لاءِ پنجاب کي ٻه ٽڪرا ڪيو ويو. هِن ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ جيڪا 30-29-28 مارچ 2004ع ۾ ٿيڻي هئي، اُن ۾ شرڪت لاءِ هندستان مان جن اديبن کي دعوت مِليل هئي اُنھن جا نالا هئا.
1- آءِ. ايس. اسراڻي (سابق چيف جسٽس هاءِ ڪورٽ)
2- ڊاڪٽر موتي لال جوتواڻي.
3- ڊاڪٽر ڄيٺلي
4- وينا شرنگي
5- شالني ساگر
6- روي ٽيڪچنداڻي
7- رام پنجواڻي
8- ايم. ڊي ڀاوناڻي
9- آنند کيماڻي.
10- گهنشام هوتملاڻي
11- هيرو ٺڪر
12- ڊاڪٽر گهنشام پرڪاش
13- اسلم پيرزادو، هي هندستان ۾ رهندڙ سنڌي مسلمان هو.
14- ڪرشن راهي
15- مايا راهي
16- هري موٽواڻي
17- ٺاڪر چاوَلا
18- لعل پشپ
19- مدن جماڻي
20- اي. جي اُتم
21- کيمن مولاڻي
22- ٽيڪم آفتاب
23- جهامو ڇڳاڻي
24- لتا تھلياڻي
25- اندرا واسواڻي
26- موتي پرڪاش
27- ڪلا پرڪاش
28- ستيش روهڙا
29- ومي سدا رنگاڻي
30- هري دلگير
31- هيرو شيوڪاڻي
32- اندرا شھدادپوري (هاڻي پوني والي)
33- ريٽا شاهاڻي
34- سندر اگناڻي
35- لڇمڻ ڀمباڻي
36- ڪملا گوڪلاڻي
37- تيلو ميگهه
38- گوبند خوشحالاڻي
39- ارجن حاسد
40- لڇمڻ ڪومل.
سنڌ ۾ هنن اديبن سان گڏ ڪِن فنڪارن ۽ صحافين کي دعوتون ڏِنيون ويون هُيون.
1- ڊاڪٽر غلام علي الانا
2- شمشير حيدري
3- بشير مورياڻي
4- حميد سنڌي
5- قمر شھباز
6- آغا سليم
7- نوردين سرڪي
8- غلام حسين رنگريز
9- تاج بلوچ
10- هدايت بلوچ
11- شوڪت شورو
12- حميد ڀٽو
13- مومل پليجو
14- پارس پليجو
15- پروين جبين
16- شمع نورالدين
17- عطيه دائود
18- شمع خيبر
آئون، مومل ۽ پارس شالامار ٽرين ۾ ٽي A.C جون ٽڪيٽون وٺي صبح 9 بجي لاهور لاءِ روانا ٿي وياسين. سنڌ جي نھايت قيمتي ۽ سرسبز زمينن مان هلندي هلندي اڳتي وڃي رهيا آهيون. اسان ٻنپھرن جو گهران تيار ڪري آندل پَلي جو پُلاءُ ۽ سيئل آنين جي ڊش ساڻ مانجهاندو ڪيو. ماني کائي مون ٿورو آرام ڪيو. باقي مِنا ۽ ڊاڪٽر پارس ڪچھري ڪنديون هليون.
جنھن ريل گاڏيءَ ۾ اسان اڄ سفر ڪري رهيا آهيون. اُن جي نظام جي شروعات سورهين صديءَ عيسوي ۾ انگلينڊ ۾ ٿي. پھرين ننڍي ريل يا ٽرام ڪوئلي يا پٿر کي کاڻين مان ڪڍي کڻي اچڻ لاءِ ٺاهي وئي. پھرين ريل جون پٽڙيون ڪاٺ جون هونديون هيون، ريل گاڏيءَ کي جانور ڇڪي هلندا هئا. هِن ننڍي پئماني تي ريل نظام ڪري مال وڏي تعداد ۾ کاڻين مان نِڪرڻ لڳو. ڪافي ورهيه پوءِ اُن ريل جي پٽڙين کي لوهه سان تيار ڪيو ويو.
1767ع ۾ پھريون ڀيرو هِڪ برطانوي فرم ڪاسٽ آئرن سان ريل تيار ڪئي ۽ پوءِ 1811ع ۾ لوهي ڦيٿن سان ريل گاڏي هلڻ لڳي. هي جديد ريلوي نظام اوڻھين صديءَ جي ابتدا ۾ انگلينڊ ۾ تيار ٿيو. ريل جي موجوده جديد نظام جو سھرو جارج اسٽيفن نالي ماڻهوءَ ڏانهن وڃي ٿو. سندس پھرين ٺاهيل ريل ٻارهن ميل في ڪلاڪ اسپيڊ سان هلڻ شروع ڪيو پر انھيءَ ۾ مسافرن لاءِ ڏٻا پنج سال پوءِ هِن ئي لڳائي ريل کي ماڻھن جي استعمال ۾ آندو ۽ هن ئي ريل جي اسپيڊ هڪ ڪلاڪ ۾ ٽيھن ميلن تي آندي. هِن ريل جي پٽڙي جو باقاعده افتتاح 15 سيپٽمبر 1830ع ۾ ڪيو ويو، ۽ اُنَ ريل ۾ ڇھه سئو مسافر هئا جن کان ڀاڙو ڪونه ورتو ويو. ڄڻ ته اُهي مھمان هئا. پوءِ جيئن ريل جو نظام وڏي پئماني تي شروع ٿيو ته جبلن اندر رستا ٺاهي ۽ جبل هموار ڪري مفاصلن کي گهٽايو ويو. ته ماڻھن جو هڪ جڳھه کان ٻي جڳھه ڏانھن اچڻ وڃڻ آسان ٿي پيو اها خبر جڏهن يورپ جي ٻين مُلڪن ۽ آمريڪا تائين پھتي ته اُنھن به پنھنجي ملڪن ۾ ريل جو نظام شروع ڪيو.
رضا علي عابدي B.B.C واري پنھنجي ريل ڪھاڻيءَ ۾ لِکيو آهي ته انگلينڊ کانپوءِ ريل فرانس. آمريڪا، جرمني، روس، اٽلي، اسپين ۽ ميڪسيڪو ۾ شروع ٿي ۽ انگريز جي دؤر ۾ گڏيل هندستان ۾ پھريائين ريل گاڏي 16 اپريل 1853ع تي هلي. جيڪا بمبئي کان ٿاڻي تائين هلائي وئي. ٽي لڳي پنجويھه منٽن تي جڏهن ريل هلي ته منجهس چار سئو مسافر هئا. گاڏي هلڻ مھل گاڏيءَ کي 21 توپن جي سلامي ڏِني وئي. ريل ۾ چوڏهن گاڏا ۽ ٽي انجيڻيون هيون. هرهِڪ انجڻ جو نالو سنڌ، سلطان ۽ صاحب هو. اُن ڏينھن بمبئي ۾ عام موڪل جو اعلان ڪيو ويو هو.
سنڌ ۾ انگريزن 1858ع ۾ ريل گاڏي جي پٽڙي وڇائڻ شروع ڪئي. جڏهن پٽڙي ۽ ريل تيار ٿي ته گاڏا اڃان ڪونه ٺھيا هئا، ۽ سنڌ جو ڪمشنر فريئر بدلي ٿي وڃي رهيو هو. تنھن ڪري ريل سان ڪاٺ جو هڪ کُليل ڏٻو ٺاهي ڪمشنر کي اُن ۾ ويھاري ريل جو افتتاح ڪيو ويو. هن منظر کي ڏِسڻ لاءِ ستر هزار ماڻھو گڏ ٿي ويا ۽ عام ماڻھن جو خيال هو ته هِن کي شيطان هلائي رهيو آهي. جڏهن پھرين سنڌ ۾ ريل هلڻ شروع ڪيو ته گاڏن ۾ بينچون ڪونه هونديون هيون ماڻھو بسترا کڻي ايندا هئا. اُنھن تي ويھندا ۽ سمھندا هئا ۽ سنڌ ۾ هِن ريل جو نالو هو سنڌ ريلويز.
اسان جي هِن سفر ۾ نور محمد مُنھنجي پُٽ جو هڪ دوست جنھن جو نالو هو ”عناد“ به گڏ هو. سڄو وقت لاهور ۾ کيڏي ويندڙ ون ڊي ڪرڪيٽ مئچ ڏسي رهيو هو، ۽ پاڻ ساهيوال ۾ اسان کان موڪلائي ريل مان لھي هليو ويو، ريل ۾ ٻيا سنڌي به وڏي تعداد ۾ چڙهيل هئا. جيڪي گرونانڪ جي درگاهه سان گڏ ٻي ڪنهن درگاهه جي زيارت لاءِ وڃي رهيا هئا اسان سنڌ ڇڏي پنجاب جي سر زمين تي سفر ڪري رهيا هئاسين، سنڌ ۾ واهن بئراجن ۾ پاڻي گهٽ ڏسڻ ۾ آيو پر جيئن پنجاب ۾ داخل ٿياسين بئراج، واهه شاخون پاڻيءَ سان ٽمٽار ڀريل نظر آيون.
1- پاڪستان ٺھڻ کان اڳ قرار داد پاڪستان ۾ لکيل هو ته سڀني رياسين States جي پنھنجي وسيلن تي پنھنجي مالڪي هوندي، جيڪا به رياست فيڊريشن کان الڳ ٿيڻ چاهيندي ته علحده ٿي سگهندي.
2- وَن يُونِٽ ٺھڻ مھل چئون ته سڀ خرچ ننڍن صوبن تي ڪيو ويندو ۽ وَن يُونِٽ ٺھڻ ڪري ننڍا صوبا امير ٿي ويندا.
3- نوازشريف د ﺂر حڪومت ۾ پاڻيءَ جو صوبن ۾ ٺاهه ٿيو جنھن کي 1990ع وارو پاڻيءَ جو ٺاهه چيو وڃي ٿو، پر اڄ ٽيهه سال گذرڻ باوجود ان تي عمل نٿو ٿئي، 2019-5-22 تي ڪاوش اخبار ۾ سنڌ جي نمائيندي چيو ته ارسا جي ميٽنگ ۾ مونکي پنجاب جي نمائيندي گاريون ڏنيون ته ارسا جي چيئرمين وضاحت ڪئي ته ائين اڪثر ميٽنگ ۾ ٿيندو رهندو آهي.
رات جي مانيءَ ۾ به اسان گهران ٺاهي آندل شامي ڪباب مختلف تريل سبزيون پٽاٽا ۽ کير چانورن سان کاڌا ماني کائڻ بعد تقريبا ٻه ڪلاڪ بعد لاهور ريلوي جنڪشن تي پھتاسين ته اُت حميد ڀُٽي اسان جي آجيان ڪئي ۽ پاڻ اسان کي ٻڌائين ته مون ريلوي اسٽيشن تي ٻه ائيرڪنڊيشن ڪمرا بُڪ ڪرائي ڇڏيا آهن. هڪ ۾ توهان ۽ هڪ ۾ آئون ۽ شمشير حيدري رهنداسين ۽ صبح سويرَ پاڻ ريل ذريعي دهليءَ هليا هلنداسين، اسان شمشير سان به ملياسين. شمشير سان منھنجو ۽ بابا جو ڪيتري وقت کان دوستيءَ جو واسطو رهيو آهي شمشير جھڙو هو سٺو شاعر اهڙو ئي پاڻ سٺو انسان هو، صوفي منش زندهه دل فقير طبيعت جو ماڻهو هو.
اسان سڄي ڏينھن جي مسافريءَ جا ٿَڪل هئاسين، تنھنڪري يڪدم سمھي رهياسين ۽ صبح سوير ريلوي اسٽيشن تي ناشتو ڪيوسين لاهور ريلوي جنڪشن پاڪستان جي وڏي ۾ وڏي ريلوي اسٽيشن آهي، ۽ پنجاب جي گاديءَ جو شھر هئڻ ڪري ۽ ون يونٽ ٺھڻ ڪري چئني صوبن جو خُود به خُود به گاديءَ جو شھر ٿي ويو، پاڪستان ۾ هر ترقياتي ڪم پھرين لاهور ۾ ٿيندو آهي، مثلا پاڪستان ۾ پھرين ٽيليويزن اسٽيشن لاهور ۾ قائم ٿي، ان وقت نه لاهور سڄي ويسٽ پاڪستان جي گاديءَ جو هنڌ هو نڪو پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو شھر هو ته به T-V اسٽيشن اُت قائم ڪيو ويو، سڄي دنيا اندر موٽرويز جي شروعات پورٽ وارن شهرن کان ٿئي. پر پاڪستان ۾ موٽروي پورٽ ڪراچيءَ شھر کان نه پر لاهور کان اسلام آباد ٺاهيو ويو، پاڪستان ۾ جڏهن گئس دريافت ٿي ته پھرئين بلوچستان کان گئس لاهور شھر کي ڏني وئي، پھرئين گرين بس سروس لاهور شھر ۾ چالو ٿي، پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو ڊپارٽمينٽ واپڊا آهي، ان جو هيڊ ڪوارٽر به لاهور ۾ آهي، پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو ديني اجتماع به راءِ ونڊ لاهور ۾ ٿئي، پھريئن اهو اجتماع ٽنڊي آدم ۾ ٿيندو هو، بينظير ڀٽو چوندي هئي ته تخت لاهور جي وزير عظم لاءِ قانون جدا آهي، ته سنڌ مان چونڊيل وزير اعظم لاءِ قانون جدا آهي، پنجاب جي حاڪمن ۽ عوام جو اهو حڪم آهي ته جيئن اسين سوچيون ته سنڌي به ايئن سوچين. تخت لاهور جو ذڪر ٿئي، ۽ راڻا رجيت سنگهه جو ذڪر نه ٿئي، اهو ڪئين ٿو ممڪن ٿي سگهي.
راڻا رنجيت سنگهه جنهن کي شير پنجاب ۽ دنيا اندر پھريئن سک رياست جي باني طور سڃاتو وڃي ٿو، تنھن موجود پنجاب ۾ ٻيا صوبا فتح ڪري گريٽر پنجاب ٺاهيو، نه ته هن جي پيءُ مھا سنگهه جي مرڻ کان پوءِ ھي صرف گجرانوالا شھر جو حاڪم ٿيو، تڏهن هن جي عمر صرف پندرهن سال هئي، هن گجرانوالا جو حاڪم ٿيڻ کان پوءِ 1799ع ۾ پنجاب جي گاديءَ جي شھر لاهور تي قبضو ڪيو، 1801ع ۾ هن پنھنجي مھا راجه هئڻ جو اعلان ڪيو، هڪ سال بعد هن سکن جي مقدس شھر امرتسر تي قبضو ڪيو.
1818ع ۾ ملتان جي خود مختيار حڪومت تي قبضو ڪري پنجاب سان شامل ڪيو، اهو قبضو اڃان تائين برقرار آهي، 1819ع ۾ هن پشاور کي پنھنجي قبضي ھيٺ ڪيو، ۽ پوءِ ڪشمير ۾ پٺاڻن جي حڪومت ختم ڪري هن کي پنھنجي ماتحت ڪيو ۽ آهستي آهستي سڄو پنجاب فتح ڪندي اچي سنڌ جي سرحد تي پھتو ان دؤرانِ هن پنھنجي فوج کي وڏي پئماني تي مضبوط ڪيو، هن جي فوج کي مضبوط ڪرڻ ۾ انگريزن جو به وڏو ڪردار هو، هن جي فوج ۾ سک مسلمان ۽ هندو سڀ شامل هئا، سڀ کان آخر ۾ هن لداخ فتح ڪيو، هن جو سنڌ کي فتح ڪرڻ جو ارداو هو، پر انگريزن هن کي وڌيڪ ملڪ فتح ڪرڻ کان سختيءَ سان روڪي ڇڏيو، هن چاليھه سال وڏي دٻدٻي سان حڪومت ڪئي نيٺ پاڻ لاهور ۾ وفات ڪئي سندس مقبرو به لاهور ۾ آهي، سندس مرڻ بعد صرف ڇھن سالن ۾ سک حڪومت جو وجود ئي ختم ٿي ويو، ۽ ائين 1849ع يعني سنڌ فتح ڪرڻ جي ڇَهن سالن بعد انگريز راڻا رنجيت سنگهه جي سڄي حڪومت تي پاڻ قابض ٿي ويا.
هندستان جي ويزا جون چار ڪئٽيگريز آهن، پاڪستانين لاءِ هڪ باءِ ايئر، ٻئي باءِ بس، ٽيون باءِ ٽرين ۽ چوٿون ويزا جو قسم هي لکن باءِ فٽ ان جو مطلب ته توهان واگھا بارڊر تي پھچي پاڪستان ۽ هندستان جي اميگريشن ۽ ڪسٽم کان ٿيندا پوءِ انڊيا جي سر زمين تي داخل ٿي پنھنجي مرضيءَ سان ريل بس يا پنھنجي پرائيوٽ ٽرانسپورٽ ڪري پنھنجي لڳل ويزا وارن شھرن ۾ پھچو، اهو ويزا جو قسم خاص ماڻهن کي ملندو آهي.
اسان جي دعوت جئين ته دهلي حڪومت ڪئي هئي، انھيءَ ڪري اسان کي به اها ويزا واري سھولت مليل هئي، پر اسان مان ڪنهن کي به ان ويزا واري اهميت جي خبر نه هئي، ۽ اسان لاهور کان پھرئين واگها پوءِ واگها کان اٽاري لاءِ ٽڪيٽون خريد ڪيون، جئين هر عام ماڻهو هندستان ويندا رهندا آهن، اسان ٽڪيٽ خريد ڪري ٽرين ۾ چڙهي پھريائين پاڪستان جي آخري ريلوي اسٽيشن واگها تي لٿاسين ٿوري ئي دير ۾ اميگريشن ۽ ڪسٽم مان واندا ٿي هندستان جي ريل ۾ چڙهي اسان اٽاري ريلوي اسٽيشن لاءِ روانا ٿياسين.
اسان کي واگها اسٽيشن تي هرو ڀرو اٺ ڪلاڪ انتظار ڪرڻو پيو ۽ ڏاڍي بوريت ٿي ۽ اسان کي ڏاڍو افسوس به ٿيو ته اسان هن مصيبت کان بھتر هو ته باءِ ايئر اچون ها پر سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ”پنھنجي وڍيءَ جو نه ويڄ نه طبيب“ سو چپ چاپ اهو سور سھي وياسين ۽ وري انھيءَ روٽ تي مسافريءَ کان هميشه لاءِ توبھه ڪئي سين.
اسان واگها کان جڏهن اٽاري ريلوي اسٽيشن تي پھتاسين ته انڊين اميگريشن وارن چيو ته توهان جي ويزا ۾ لکيل آهي ته توهان باءِ فوٽ By Foot ايندا تنھن ڪري اسان پنھنجي بالا آفيسرن سان ڳالھايون ٿا جي انهن توهان کي اجازت ڏني ته ٺيڪ نه ته سڀاڻي واپس هن ئي ريل ۾ لاهور هليا وڃجا، ڪانفرنس پنھنجي جاءِ تي پر هت ته وڏي مصيبت کي مُنھن ڏيڻو ٿي پيو نيٺ ڪافي دير کان کانپوءِ اسان کي اجازت ملي ته اسان انھيءَ ريل ۾ رات جو 8:30 ساڍي اٺين بجي چڙهي دهليءَ لاءِ روانا ٿياسين سڄي سفر ۾ رات هئي تنھن ڪري ڪجهه به نظر نٿي آيو صرف لائيٽن کان سواءِ هندستان جي ريل پاڪستان جي ريل کان هر لحاظ کان گهٽ معياري هئي، ماڻهن جو اسٽينڊرڊ به گهٽ نظر آيو.
اسان رات جو پنجين بجي پراڻي دهلي ريلوي اسٽيشن پھتاسين. ريلوي اسٽيشن تي اسان کي وٺڻ لاءِ هِڪ سنڌي صحافي شري ڪانت ڀاٽيا ۽ ٻين چئن ڄڻن گُلن جا هار وجهي اسان جو استقبال ڪيو. ڀاٽيا ڪافي سوشل ماڻھو هو. جنھن سان پوءِ انڊيا جي سڄي سفر ۾ ۽ وري جڏهن هو پاڪستان آيا ته سُٺي دُعا سلام ۽ ڪچھري ٿي. هِنن اسان کي گاڏي ۾ چاڙهي اچي پھاڙ گنج علائقي ۾ هوٽل ايئرلائين ۾ لاٿو اُت اسان جا ڪمرا اڳئي بُڪ هئا.
شمشير ۽ حميد ڀٽو هِڪ ڪمري ۾ رهيا ۽ اسان ٽيئي هِڪ ٽرپل بيڊ ڪمري ۾ رهياسين. هوٽل جي لکپڙهه کانپوءِ اسان وڃي آرامي ٿياسين. هوٽل رسيپشن تي ٻئي ڇوڪرا سنڌي هندو هئا ۽ هوٽل جو مالڪ سِک پنجابي هو. جنھن سان پوءِ اسان جي ملاقات ٿي.
اسان ننڊ مان اُٿي پھريائين ناشتو ڪيو پوءِ دهليءَ جو لال قلعو ۽ بادشاهي مسجد گُهمڻ وياسين. دهليءَ ۾ مون کي غريبت ڪراچيءَ کان وڌيڪ نظر آئي. دهليءَ شھر ۾ مون سَوَن مردن عورتن کي اُگهاڙين پيرين ڏِٺو. ڪراچيءَ ته ٺھيو پر مون منھنجي ڳوٺ ٻنيءَ ۾ به ڪڏهن ڪنھن فقير کي به اُگهاڙي پيرين ڪونه ڏِٺو آهي.
دهلي شھر کي 1193ع ۾ پرٿوي راج تعمير ڪرايو. 1193ع ۾ ئي قطب الدين هِن کي فتح ڪري دهلي کي ملڪ جي گاديءَ جو شھر بڻايو. جيتوڻيڪ دهلي شھر جو ذڪر عيسوي صديءَ جي شروع کان هِڪ صدي اڳ اسان کي تاريخ ۾ مِلي ٿو. دهليءَ ۾ مسلم فن تعمير جا لاجواب ۽ خوبصورت نمونا توهان کي وڏي تعداد ۾ مِلندا.
اڄ هندستان جو وزيراعظم قوم کي خطاب ۽ خاص ڏينھن تي خطاب دهليءَ جي لال قلعي مان ڪندو آهي، ۽ ملڪ جون وڏي پئماني جون تقريبون دهليءَ جي لال قلعي ۾ ئي ٿينديون آهن.
1857ع جي انگريزن خلاف جنگ کان پوءِ انگريزن ڪلڪتي جي جڳھه گاديءَ جو هنڌ دهليءَ کي مقرر ڪيو. جيڪو اڄ تائين هلندو اچي. دهليءَ ۾ مسلمانن جون محل محلاتون اڄ به دُنيا جي سياحن لاءِ وڏي ڪشش رکن ٿيون. جِت توهان کي هزارن جي تعداد ۾ سياح مِلندا جنھن ۾ لال قلعو، قطب مينار، لوڌي گارڊن، همايون جو مقبرو، بادشاهي مسجد، نظام الدين اولياءَ جي درگاهه، غالب جو مقبرو، چاندني چوڪ، بازار خاص قابل ذڪر آهن. دهلي ته ٻن حِصن ۾ ورهايل آهي هڪ نئين دهلي ته ٻي پُراڻي دهلي. هندستان ۾ دهلي بمبئي ۽ ڪلڪتي کانپوءِ وڏي ۾ وڏو شھر آهي. دهلي گهڻو وقت مغل بادشاهن جي گاديءَ جو شھر رهيو اُن ڪري هن شھر ۾ زياده ۾ زياده ترقي ٿي، خاص ڪري شاهجھان جي وقت ۾.
هِت دهليءَ يونيورسٽي پھريون دفعو 1922ع ۾ انگريز دؤرِ حڪومت ۾ تعمير ٿي دهلي شھر کي گهڻي ۾ گهڻو تباهه ۽ برباد تاتاري فاتح تيمورلنگ ۽ افغان بادشاهه شير شاهه سوريءَ ڪيو.
دهلي هينئر هندستان جي گاديءَ جو شھر هئڻ ڪري، سڄي هندستان جي شاهي رستن جو مرڪز آهي ۽ هڪ وڏو صنعتي ۽ سياسي مرڪز آهي.
اسان صبح سوير قطب مينار ڏسڻ وياسين هِتي ڪافي رش هئي. هندستان ۾ سڄي دُنيا جا سياح وڏي تعداد ۾ هِت اچن ۽ اُنھن جي سھولت لاءِ حڪومت ۽ پرائيويٽ سيڪٽر گڏجي ڪم ڪري رهيا آهن.
ففٽيز ۽ سڪسٽيز ۾ هندستان کان به زياده سياح پاڪستان ۾ ايندا هئا. پر مليٽري ڊڪٽيٽر ضياءُالحق جي دؤر ۽ افغان جنگ ۾ روس سان آمريڪي اشاري تي جنگ ڪري پاڪستان ۾ بيشمار هٿيار اچي ويا ۽ انھيءَ جو غلط استعمال ٿيڻ لڳو ۽ ضياءَ دؤر ۾ ته ماڻھن کي کُلئي عام شھرن جي اسٽيڊيم ۾ ڪپڙالاهي ڪوڙا هڻندا هئا. اهڙا لڪاءُ انھيءَ دؤر ۾ دُنيا جي اخبارن ۾ شايع ٿيا، سڄي دُنيا جا سياح پنھنجي اکين سان اِهو منظر ڏِسي ويا هئا. سڄي دُنيا ۾ پاڪستان خلاف گهڻو خراب اثر پيدا ٿيو ۽ ايئن آهستي آهستي ملڪ ۾ هٿيارن ڪري وڏي تعداد ۾ ڌماڪا ٿيا ۽ اُهي هٿيار گهر گهر پھچي ويا. خاص ڪري صوبي پختونخواه ۾ BBC 1970-8-18 تي پنھنجي پروگرام ۾ ٻُڌايو ته 1947ع کان اڳ يعني ورهاڱي کان اڳ هندستان ۾ مسلمانن جو نوڪري ۾ هجڻ جو تناسب ٻارنھن سيڪڙو هو. جيڪو هاڻ مسلمانن کي هندن جي حڪومت طرفان نظر انداز ڪرڻ ۽ مسلمانن سان تعصب ڪري گهٽجي وڃي صرف ٻه يا ٽي سيڪڙو رهيو آهي. انھيءَ پروگرام ۾ BBC ٻُڌايو ته مسلمان هِڪ ٻي کي سلام ڪندي به ڊڄندا آهن ته هندو ايئن نه سمجن ته هي ڪو خفيه ڪوڊ استعمال ڪري رهيا آهن، ۽ 1947ع کانپوءِ هندن هندستان ۾ مسلم قيادت کي اُڀرڻ ئي ڪونه ڏنو.
چوَن ٿا ته هندستان سيڪيولر ملڪ آهي پر هندستان ۾ ڳئون کي نه ڪوهڻ جو باقاعده قانون ٺھيل آهي جنھن جو نالو آهي. Cattle Prvant Act هن قانون جي ڀڃڪڙي جي سزا آهي پنج سال قيد ۽ ڏهه هزار رپيا ڏنڊ.
ڪاوش اخبار ۾ 2015-10-1 ۾ هي خبر لکيل هئي ته هندستان جي صوبي اُتر پرديش ۾ هِڪ مسلمان محمد اخلاق کي پنجاهه هندو ماڻھن گهر ۾گهڙي قتل ڪري ڇڏيو ۽ سندس زال ۽ پُٽ کي سخت زخمي ڪيو ته تنھنجي گهر ۾ ڳئون جو گوشت رکيل آهي. انھيءَ ڪري هن کي گهر مان گھيلي ٻاهر چوڪ تي پٿرن ۽ سرن سان تڙپائي تڙپائي شھيد ڪيو ويو.
هندستان ۾ جي هندُن تي حملو ٿيو ته به مسلمانن کي مارين ۽ پوليس گرفتار ڪري پر مزي جي ڳالھه ته هندستان ۾ جي مسجدن تي حملو ٿئي تڏهن به مسلمانن کي گرفتار ڪن تنھن جو مثال حيدرآباد دکن جي ”مڪه مسجد“ آهي جنھن ۾ بم ڌماڪي جي الزام ۾ به سَوَين مسلمانن کي گرفتار ڪري مٿن سخت ٽارچر ڪيو ويو.
هندستان جي اڳوڻي وزير خارجه جسوَنت سنگهه پنھنجي هِڪ ڪِتاب ۾ لِکيو آهي ته گانڌي پڪو تعصبي هندو هو ۽ هو هِڪ مقامي سوچ رکندڙ هو. انھيءَ جي مقابلي ۾ جناح قومي سوچ رکندڙ با اصول ۽ سيڪيولر سوچ رکندڙ هو. BBC پنھنجي پروگرام 2018-8-2 ۾ ٻُڌايو ته هندستان ۾ ڪيترن ئي شھرن جا نالا جيڪي مسلمانن جي نالي سان رکيل هئا. سي هاڻي لاهي اُنھن جا هندو نالا رکيا پيا وڃن. انھيءَ سلسلي جي ڪڙي طور هِڪ وڏي تقريب ۾ مغل سراءِ شھر جو نالو لاهي هڪ هندو نالو رکيو ويندو. جنھن ۾ صوبي جو وزيراعليٰ ۽ مرڪزي وزير شريڪ ٿيندا.
هندستان اندر بنگلاديش واري جنگ ۾ ماڻھو بنگلاديش مان لڏي هندستان ويا جن کي هاڻي پنجاهه سالن کانپوءِ هي چيو وڃي ٿو ته هاڻ ملڪ مان نِڪرو. تازو 2019ع جي اَوائل ۾ هندوستان جي موجوده حڪومت هڪ قانون پاس ڪيو آهي ته هندستان ۾ جيڪو به ماڻھو مسلسل ڇھه سال رهيو هوندو ته انھيءَ کي هندستان جي شھريت مِلندي پوءِ ڀلي هو ڪھڙي به رنگ نسل، مذهب سان واسطو رکندو هجي، پر اِها سھولت مسلمانن لاءِ بلڪل ڪانھي.
ڏهه ٻارنھن سال اڳ گُجرات صوبي ۾ مسلمانن لاءِ هڪ قيامت کان گهٽ واقعو ڪونه ٿيو. ٿيو ايئن جو هڪ ريل گاڏيءَ کي باهه لڳي جنھن ۾ ڏيڍ سئو کن ماڻھو مري ويا. انھيءَ کي بنياد بڻائي گُجرات صوبي ۾ اٽڪل ٽي هزار مسلمانن جي گهرن ۾ گهڙي اُنھن جي عورتن سان زنا ڪئي وئي ۽ کين گهرن اندر ساڙي ماريو ويو. يا هٿيارن سان کين ماريو ويو. انھيءَ ۾ گُجرات پوليس به مسلمانن کي مارڻ ۾ شامل هئي ايترا ماڻھو آمريڪا ۾ نائين اليوَن واقعي ۾ به ڪونه مئا هئا.
گُجرات جي وزيراعليٰ مودي جي سامھون جيڪو مسلمان اميدوار بيٺو هو تنھنجو نالو....... جعفري هو انھيءَ جي گهر تي ويھه هزار هندن حملو ڪيو ۽ عورتن سان زيادتي ڪري پوءِ مردن عورتن ۽ جعفري کي ڳڀا ڳڀا ڪري ماريوويو. انھيءَ جو ڏوهه صرف اِهو هو جو هِن موديءَ جي سامھون اليڪشن ڪئي. هندستان جي هندن کي هِن جو اِهو قدم اهڙو وڻيو جو وري اليڪشن ۾ هِن کي سڄي هندستان جو ٻه دفعا وزيراعظم وڏي اڪثريت سان چونڊيو ويو. اُنھن هنگامن ۾ لکن جي تعداد ۾ ماڻھو دربدر ٿي ويا جيڪي اڃا تائين دربدر آهن. هندستان جي هندن کي مسلمانن ۽ پاڪستان کان ايتري ته نفرت آهي جنھن جو اندازو به نه ٿو ڪري سگهجي. اهڙو اظھار ڪيترن مسلمانن پنھنجن سفرنامن يا نجي محفلن ۾ ڪيو آهي. ڊاڪٽر الانا ٻُڌايو ته آئون بمبئي ۾ هڪ فنڪشن ۾ ويس ته انائونسر چيو ته ڊاڪٽر الانا سنڌ يونيورسٽي ۽ علامه اقبال يونيورسٽي جو وائس چانسلر هاڻ خطاب ڪندو ته اُت ڪيترن پڙهيل لکيل هندن باهه ۽ ساڙ مان چيو ته ڄٽ اسان جي وڃڻ کانپوءِ ايترو پڙهي لکي ويا آهن جو وڃي ٻن ٻن يونيورسٽين جا وائس چانسلر ٿيا آهن. مون کي خود هندستان جي چوٽيءَ جي اديب اُتم چيو ته سنڌ جي هندن سان توهان جي همدردي صرف انھيءَ ڪري آهي جو توهان کي هندن جي ڇڏي ويل ملڪيت مان ڪجهه به ڪين مِليو.
هِن ڪانفرنس ۾ به اڌو اڌ هندن جو رويو تمام تعصباڻو هو. هندستان جي چوٽيءَ جي ٻن اداڪارن شبانا اعظميٰ ۽ سيف علي خان چيو ته اسان کي صرف مسلمان هئڻ ڪري بمبئي ۾ گهر نٿو مِلي. هاڻ ته ريل جو سفر به مسلمانن لاءِ هندستان ۾ غير محفوظ ٿي ويو آهي، ڪئين واقعا ريل ۾ اهڙا ٿيا آهن. جو هلندڙ ريل ۾ مسلمان فيملين کي ماريو ويو آهي.