4
(1) هي لکي ٿو ته هن شهر ۾ ايڏيون ته وڏيون محلاتون هيون جو ڪن محلاتن ۾ هڪ هزار ٿنڀا هوندا هئا.
(2) هن شھر پناهه جو سڄي دنيا ۾ ملڻ مشڪل آهي.
(3) پاڻ لکي ٿو ته شاهه بلبن بادشاهه جي وقت ۾ گدامن مان پيل ان ڪڍئون ۽ ان اناج کي نوي سال اڳ ۾ گدامن ۾ وڌئون هون. ان اناج جو رنگ ٿورو ڪارو ٿي ويو هو پر کائڻ ۽ سواد ۾ ايڏو پراڻو هوندي به ڪو فرق ڪونه آيو آهي. (ڪتاب ابنِ بطوطه جو سفر صفحو 38)
مرتب: عمر حسين الخشاب
مترجم: محمد ابراهيم عباسي
(4) شھر جي قلعي جون ديوارون ايتريون ته ويڪريون هيون جوديوارن تي سپاهي گهوڙن تي چڙهي قلعي جي نگهباني ڪندا هئا.
(5) شهر جا قبرستان اهڙا ته سهڻا هئا جو هر قبرتي گنبذ نه ته محراب ضرور آهي. سڄي قبرستان جي وچ ۾ خوشبودار وڻ يا گُل پوکيل آهن. گلن ۾ 1 گُل شنبو 2 رابيل 3 گل نسرين ۽ ٻياقسمين قسمين ٻوٽا ۽ گل پوکيل هوندا هئا. هت هڪ اهڙي مسجد آهي جنھن ۾لڳل مينار جھڙو مينار سڄي دنيا ۾ ڊگهو ڪين هوندو. هي مينار ڳاڙهي پٿر سان ٺھيل آهي. هن جي اندر جيڪا مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ ٺھيل آهي. انهيءَ تي هاٿي به ڏاڍي آسانيءَ سان مٿي چڙهي سگهي ٿو. ابنِ بطوطه لکي ٿو ته مون کي هڪ عمر رسيده ماڻھوءَ ٻڌايو ته مون اکين سان پٿر کڻي مٿي چاڙهين تي چڙهندي هاٿين کي ڏٺو.
(6) هن شهر ۾ ايڏا ته وڏا ٻه حوض آهن هڪ شھر جي وچ ۾ ۽ هڪ شھر کان ٻاهر، جن ۾ ماڻھو ٻيڙين ۾ ويھي. سير ڪندا آهن حوض جي وچ ۾ ٻه منزلا گنبذ ٺھيل آهن ماڻهو ٻيڙين مان لھي انھن گنبذن ۾ ويھندا آهن. مطلب ته دهلي ابنِ بطوطه جي وقت به ايڏو سهڻو شهر هو.
دلچسپ ڳالهه انھن سڀني ۾ اها آهي ته هت نوي سالا اَنُ به گدامن ۾ محفوظ هوندو هو. اسان وٽ اڄ جڏهن جديد ٽيڪنالاجي آهي ته به هزارين ٽن اناج خراب ٿيو وڃي. يا گدامن جا رکوالا ڪروڙن روپين جو اهو اناج وڪڻيو ڇڏين اهي خبرون ٽي، وي اخبارن ۾ ڇپجن پرڪڏهن به اهڙن ماڻھن کي سزا اچي اها خبر ڪانه ڇپجي ڇو ته انھن ڪروڙن مان اڌ حاڪمن کي کارايو آزاد ٿيو وڃن.
اسان جي گاڏي جڏهن دهليءَ جي حدن مان نڪري يو، پي صوبي جي حدن ۾ داخل ٿي ته اسان کان اُن صوبي وارن هڪ هزار رپيه ٽئڪس ورتو. سڄي هندستان جا رستا اهڙا سٺا ڪونه آهن. اسان پھريائين دهلي ۽ آگري وچ ۾ هڪ سٺي ۽ وڏي هوٽل ۾ ماني کاڌي ۽ ڪجهه آرام ڪيو.هت اسان کان باٿ روم ۾ داخل ٿيڻ جا به پئسا ورتئون. مون پاڪستان ۾ ڪٿ به باٿروم ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ڪنھن کي پيسو ڪونه ڏنو آهي. هت رستي تي هڪ وڏي شگرمل جو بورڊ لڳل هو. مون چاهيو ٿي ته آئون مل وارن کان هت ڪمند جو اگهه ۽ ڪمند جي مختلف قسمن جي باري ۾ پُڇان ۽ ٻي پڻ معلومات وٺان پر وفد ۾ ٻياهمراه مونسان متفق نه ٿيا. تھنڪري اسان هتان پوءِ وڃي هندن جي مقدس شھر مٿرا ۾ بيٺاسين هت مندر جي کلڻ جو به هڪ ٽائيم هو. تنھنڪري اسان کي هت ڪجهه وقت مندر جي کلڻ جو انتظار ڪرڻو پيو. هتي وڏو خوبصورت سرن سان تلاءَ ٺھيل هو. جنھن ۾ چاڙهين تان لھي هيٺ ٿي لھڻو پيو. مونکي تلاءَ جي ٺھڻ جي جوڙجڪ ڏاڍي وڻي.
مون - مِنا ۽ ڊاڪٽر پارس هت ڪافي هڪ ٻئي جا فوٽا ڪڍيا. هن علائقي کي برج ڀومي سڏيندا آهن اهو هندن جو سڀ کان وڏو زيارت گاهه آهي. چوڻ ۾ اچي ٿو ته وشنو ڀڳوان جو اوتار رام ڪرشن هن سرزمين تي پيدا ٿيو هو. سندس اوائلي زندگيءَ جون ڪيتريون ڪھاڻيون هن خطي سان واڳيل آهن. هن ڀيڻيءَ کي بلڪل ويجهو ورنداوَن يا ورندابن نالي ماڳ موجود آهي. جتي ڪرشن گوپين سان راند روند ڪندو هو. ڪرشن جي پوڄارين جا هتي وڏا آسٿان موجود آهن.
مٿرا وارو ماڳ گهڻ رُخي ثقافت سان وابسته فني مرڪز آهي. جنھن تي هندو ديو مالا جي گهري ڇاپ آهي. اهڙي ريت اهو قديم مذهبي ۽ ثقافتي مرڪز جي صورت ۾ موجود آهي. هتي ٺھيل ٻودي مذهبي عمارتن جي تعمير ۽ ٻڌمت جي تبليغ لاءِ مکيه ڪردار مھاراجا اشوڪ سرانجام ڪيو. يورپي سياح ٽالمي ۽ چيني سياحن فاهيان ۽ هيون سانگ مٿرا جي ٻوڌي تعليمي ۽ تبليغي مرڪزن جو ذڪر ڪيو آهي.
سن 1017ع ۾غزنيءَ جي جنگي سردار محمود غزنوي مٿرا تي حملو ڪيو. اورنگزيب هتي مسجد اڏائي سن 1757ع ۾ احمد شاهه ابداليءَ مٿراجي شھر تي ڪاهه ڪئي.
مٿرا ۾ جنم ڀومي نالي هنڌ وٽ هڪڙي ننڍي ڪوٺي ٺھيل آهي.
جنھن ۾ هڪڙو پٿر رکيل آهي. چوڻ ۾ اچي ٿو ته اٽڪل 3500 سال اڳي رام ڪرشن ان پٿر تي ڄائو هو. ان پٿر جي وڏي عقيدت سان پوڄا ڪئي وڃي ٿي. ڪيترا ان پٿر تي سيس گسائيندا آهن. ته گهڻا ان کي چمندا به آهن روايت موجب رام ڪرشن جو هن سَنسان هنڌ تي پيدا ٿيڻ جو سبب اهو هو ته ان وقت ۾ ظالم حاڪم ڪانسا سندس مائٽن کي قيد ڪري رکيو هو.
جنم ڀوميءَ کان سؤ کن ميٽرن جي مفاصلي تي هڪڙي ٻئي مقام کي پڻ جنم ڀومي ڪري ليکين ٿا. ان جي ڀر ۾ پوتڙا ڪُنه نالي ماڳ آهي جتي ننڍڙي ڪرشن جا ڪپڙا ڌوپندا هئا.
مٿرا شهر مان وهندڙ جمنا نديءَ تي شهر جي ڪيترن ئي هنڌن تي گهاٽ ٺهيل آهن. وشرام گهاٽ غسل لاءِ سڀ کان وڌيڪ اهميت جو حامل آهي ڇو ته چون ٿا ته ظالم بادشاهه ڪانسا کي مارڻ کان پوءِ رام ڪرشن هن گهاٽ تي اچي آرامي ٿيو هو.
وشرام گهاٽ جي ڀرسان ستي برج نالي هڪڙو چار طبق مينار جئپور جي راجا بهاري مل جي پٽ پنهنجي ماءُ جي يادگار طور سن 1570ع ۾ اڏايو هو.
امبر جي راجا مانسگهه ڪانس قلعو درياءَ جي ڪَپَ تي اڏايو هو. هتي واري جامع مسجد ابو نبير خان 1661ع ۾ ٺهرائي هئي. گواليار جي سيٺ گوڪلداس هتي سن 1814ع ۾ دوارڪا ديس مندر اڏائي رام ڪرشن کي منسوب ڪيو. هي مندر اڄڪلهه مٿرا جو سڀ کان وڌيڪ اهميت جو حامل مندر سڏجي ٿو.
هتي قائم ڪيل آرڪيالاجيڪل ميوزيم پڻ ڏسڻ وٽان آهي. جتي مٿراجا ڪيترائي نواردات ۽ عجائبات نمائش خاطر آويزان آهن.
ورنداون ۾ ٺهيل گووند ديو مندر هڪڙي دل پذير عمارت آهي. گووند لفط جي معنيٰ آهي ڳئون چاريندڙ يا ڳنوار يعني ڪرشن جيڪو ڳئون چاريندو هو. اتر هندستان ۾ هي مندر تمام وڏي اهميت رکي ٿو. اهو مندر راجا مانسگهه سن 1590ع ۾ جوڙايو هو.
رنگ جي مندر سن 1851ع ۾ تعمير ٿيو. ان جي تعمير ۾ گهڻن ئي قسمن جون اڏاوتون نظر اينديون، جهڙوڪ ورانڊو اطالوي طرز تعمير، مکيه دروازو راجپوت طرز جو باقي حصن ۾ به ڏکڻ هندستان جي طرز تعمير اختيار ڪيل آهي. گيٽ وٽ مورتين جو ناٽڪ ڏيکاريو وڃي ٿو. جنهن ۾ رامائڻ ۽ مهاڀارت جي ديومالا پيش ڪئي وڃي ٿي. هن مندر ۾ غير هِندُن کي اندرين ڀاڱن ۾ داخل ٿيڻ جي منع ٿيل آهي.
هتي ٻيا به ڪيترائي ننڍا ننڍا مندر اڏيل آهن، جن ۾ بابڪي بهاري، مدن موهن، پاگل باب ۽ ندي وان وغيره مندر اچي وڃن ٿا. انٽر نيشنل سوسائٽي آف ڪرشنا ڪانشسنيسِ international society of kirshna conseiousness نالي عالمي هندو جماعت جو هندستان وارو دفتر مٿرا ۾ قائم آهي.جتي هن سوسائٽي وارن ڪرشن بالا رام نالي مندر ۽ مقبرو اڏي هن پنٿ جي باني سوامي پرڀوپد جي يادگار قائم ڪئي آهي. هر سال هن پنٿ جا پوئلڳ ساري دنيا جي ملڪن مان ڪهي اچي هتي ٿيندڙ مذهبي رسمن ۽ مجلسن ۾ شريڪ ٿيندا آهن. پارس ۽ مِنا هت به ڪيترائي فوٽو ڪڍيا. اسان ٻنپهرن جي ماني هت کاڌي ۽ ٻه ٽي ڪلاڪ هت رهڻ کان پوءِ ”میا موری میں نے ہی ماکہن کہایو“ گانو دل ئي دل ۾ جهونگاريندا دهليءَ ويندڙ شاهراهه تي چڙهي دهليءَ روانا ٿي وياسين.
اسان اتر پرديش صوبي جي سرسبز آباد ٻنين، جن ۾ ڪيترن ئي قسمن جا فصل پوکيل هئا. هيڏن سُٺن فصلن جا هاري به خودڪشي ڪن.! هندستان جو هاري دنيا اندر زياده ۾ زياده تعداد ۾ خودڪشي ڪري هندستاني پنجاب ۾ ته هر اٺن ڪلاڪن ۾ هڪ هاري قرض نه ڏيڻ ڪري خودڪشي ڪري. پاڪستان ۾ ماڻهو خود ڪشي ڪن پر ايڏي وڏي تعداد ۾ خودڪشي مون ڪونه ٻڌي خاص ڪري هارين جي خودڪشي مون ڪونه ٻڌي خاص ڪري هارين جي خودڪشي جي ڳالهه ته مون ڪڏهن به پاڪستان جي اخبار ۾ ڪانه پڙهي آهي. تازو اخبار ۾ خبر پڙهيم ته اميتاب بچن پنج ڪروڙ رپيا مختلف بئنڪن کي ڏيئي ڪيترن هارين جي زندگي بچائي ورتي. اها تقريب ٽي، وي تي به ڏيکاريائون ماڻهن کي بئنڪ ڪليئرس جا ليٽر اميتاب بچن جي ڌيءَ هن تقريب ۾ ڏئي رهي هئي سلمان خان پنهنجي ڪمائي مان نوي سيڪڙو خيرات ڪندو آهي مون دنياجا 46 ملڪ گهمي ڏٺا آهن پر منهنجو پنهنجو رايو آهي ته زراعت ۽ سياحت جا سٺا مرڪز جيڪي پاڪستان ۽ هندستان ۾ آهن سي شايد ئي دنياجي ڪنهن ملڪ ۾ هجن. آمريڪا ۽ جپان ۽ ٻيا به ڪيترا ئي ملڪ جيڪي زراعت تي صرف ٻه چار پرسنٽ خرچ ڪن سي پنهنجي ضرورت کان وڌيڪ اناج پيدا ڪن ۽ ٻين ملڪن کي به اناج وڪرو ڪن. جڏهن ته هندستان ۽ پاڪستان ۾ ته ستر سيڪڙو ماڻهو زراعت سان ڳنڍيل آهن پر تڏهن به ڪنهن سال ٻئي اناج ٻاهران گهرائين اهڙي طرح سان هندستان ۽ پاڪستان ۾ سياحت جو به تمام وڏو اسڪوپ آهي. هندستان ۾ هاڻ سياحت ڪافي زور وٺي رهي آهي. پاڪستان ۾ انگريز دؤر حڪومت ۽ سڪسٽيز تائين تمام گهڻي سياحت هئي، پر هاڻ پاڪستان ۾ سياحت انڊسٽري ته بلڪل ختم ٿي وئي آهي. نه ته پاڪستان جي هر صوبي ۾ آثار قديمه، هِل اسٽيشن، درياهن ۽ ڍنڍن جو ته ڄڻ هڪ ڄار وڇايو پيو آهي. سنڌ ۾ آثار قديمه جي لحاظ سان موهن جي دڙي وٽ ميوزيئم آهي. ان کان سواءِ ڪوٽڏيجي، ڀنڀور، مڪلي، رني ڪوٽ دنيا جون وڏيون ڍنڍون، منڇر، اڙل، ڪينجهر، سونهريءَ، هاليجي، لاڙڪاڻي ۽ سجاول ضلعي ۾ شڪار لاءِ ڍنڍن جو ته ڄڻ ڪو ڇيهه ئي ڪونهي. انهن ۾ دنيا جا ڪئين سربراهه شڪار ڪري ويا آهن. تنهنکانسواءِ دادو ضلعي ۾ ڪئين حسين هل اسٽيشنس ۽ برسات ۾ ڪارونجهر جبل ڪئين قدرتي چشما ۽ سڄي سنڌ وچان وهندڙ سنڌو درياه ۽ ان جي ڪچي وارو علائقو ۽ سنڌ جو حسين ساموندي ڪنارو پاڪستان جو ناردرن علائقو ته يورپ کان به وڌيڪ سُٺو سهڻو ۽ وڻندڙ آهي. پر پنهنجي ملڪ ۾ مٿئين کان هيٺئين ليول تائين انتها درجي جي رشوت ستانيءَ کانسواءِ ماڻهن جو ٻي ڪنهن ڳالهه ڏانهن ڌيان ئي ڪونهي.
سڄي ملڪ جي هر ماڻهوءَ جو ڌيان ناجائز دولت ڪمائڻ ڏانهن آهي. ڪي ماڻهو پاڻ کي پوتي پاڪ ڪري پيش ڪندا آهن. پر منهنجو تجربو آهي ته انهن کي موقعو ڪونه مليو ناجائز دولت ڪمائڻ جو، تڏهن ٿا اهڙيون ڳالهيون ڪن. ناردرن علائقن ۾ سوات وادي، ناراڻ، ڪاغان گلگت، اسڪردو، ڍنڍ سيف الملوڪ، چترال ۽ ٻيون ڪيتريون ناردرن علائقن جون خوبصورت جڳهيون ڏاڍيون سرسبز گل و گلزار ۽ من موهيندڙ ۽ حيران ڪن حسن رکن ٿيون پراُت جو انفرا اسٽرڪچر، سيڪورٽي ۽ ترقي بين الاقومي اسٽينڊرڊ جي ڪانهي. تنهن هوندي به سڄي پاڪستان جا سياح لکن جي تعداد ۾ اُت اچن. پر غير ملڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ئي هوندو. دنيا اندر سياحت تي مختلف ملڪن سياحن کي پنهنجي ملڪ ڏانهن متوجهه ڪرڻ لاءِ ڪيترائي ٽڪساٽ ڪيا آهن. جيئن لاس اينجلس ۾ ڊزني لينڊ، يونيورسل اسٽوڊيو، لنڊن ۾ لنڊن آئي پئرس ۾ يورو ڊزني ۽ايفل ٽاور اسپين ۾ بُل فائيٽ دبئي ۾دبئي فيسٽيويل هنن ملڪن پنهنجي سامونڊي ڪنارن تي سياحت لاءِ مختلف سهولتون مهيا ڪيون آهن.
تازو انگلينڊ وارن هڪ بحري جهاز تيار ڪرايو آهي جنهن ذريعي مسافر، دنيا جا ٽيونجهاهه ملڪ، هڪ سئو يارهن سامونڊي ڪنارا ۽ ڇهه کنڊ گهمندا، هي جهاز سياحن کي 245 ڏينهن سير ڪرائيندو. هي جهاز اٽليءَ جي ڪمپنيءَ ٺاهيو آهي. جهاز ۾ اٺ هوٽلون ٻه وڏا سوئمنگ پول آهن، هن جهاز جو ڀاڙو هڪ ماڻهو جو هڪ ڪروڙ ڇٽيهه لک آهي. هن بحري جهاز ۾ هڪ ئي وقت 930 ماڻهو سفر ڪري سگهندا. جهاز اڃان ٺهي پيو پرجهاز سفر جي شروعات انگلينڊ جي سامونڊي بندر ڊوور کان شروع ڪندو. هي حڪومتون جيترو خرچ ڪن ٿيون، ان کان سوين دفعا وڌيڪ ڪمائين ٿيون، ڪن ڪن ملڪن جي آمدني سواءِ سياحت جي دولت جي ٻيو ڪجهه به ڪونهي. ترڪيءَ جي سالياني سياحت مان ڪمائي چاليهه بلين ڊالر آهي. ۽ ملائيشيا جي سياحت مان سالياني ڪمائي ويهه بلين ڊالر آهي. ۽ وينس شهر جي آدمشماري ستر هزار آهي. پر صرف هڪ سال ۾ هت گهمڻ لاءِ ٻه ڪروڙ ماڻهو اچن. اسان تقريباّ چئين بجي ڌاري آگري شهر ۾ داخل ٿياسين، هي شهر هينئر صرف ضلعي هيڊ ڪوارٽر آهي. ماڻهو هت صرف تاج محل ڏسڻ اچن. پر مغل بادشاهه ظهيرالدين بابر جڏهن صرف ايڪيهه هزار سپاهين سان 1517ع ۾ سلطان ابراهيم لوڌيءَ سان پاني پٽ جي ميدان تي جنگ جوٽي، تڏهن ابراهيم لوڌي وٽ هڪ لک لشڪر ۽ هڪ سئو هاٿي هئا. بابر بادشاهه جنگ کٽڻ کان پوءِ آگري کي گاديءَ جو هنڌ مقرر ڪيو. بابر پنهنجي آتم ڪٿا بابرنامه لکي جيڪا اڄ به سڄي دنيا ۾ مشهور ڪتاب آهي. مونکي جيڪي چند آتم ڪٿائن جا ڪتاب پسند آهن تن ۾ بابر بادشاهه جي هي آتم ڪٿا به شامل آهي. آگره 1638ع تائين مغلن جي گاديءَ جو هنڌ رهيو. هت مغلن جو قلعو موتي مسجد ۽ درياءَ جمنا جي ڪپ تي تاج محل ٺهيل آهي. آگرو دهليءَ سان ريل رستي ۽ روڊ رستي ڳنڍيل آهي. هت جيڪا دهلي آگره وچ ۾ ريل هلي ان جو نالو به تاج ايڪسپريس آهي. مغل بادشاهه اڪبر هن شهر کي پنهنجي دؤر ۾ خوب سنواريو سينگاريو. 1803ع ۾ انگريزن هن شهر تي قبصو ڪيو هن کي صوبائي دارالحڪومت ٺاهيو. هينئر به هي شهر هندستان جي زراعت ۽ تجارت جو مکيه مرڪز آهي. اسان تقريباّ اڌ ڪلاڪ شهر مان گهمندي ڦرندي اچي تاج محل ٻاهران باغ اندر پارڪنگ ۾ پنهنجي گاڏي بيهاري ۽ ٽڪيٽ ورتيسين،هت مقامي ماڻهن لاءِ سستي ٽڪيٽ هئي پر غير ملڪي ٽڪيٽ مهانگي آهي.مورياڻي ۽ سندس بيگم ٽڪيٽ به غير ملڪي ڪائونٽر تان ورتي جيڪا اٺ سئو رپيا هڪ ماڻهو هئي. ۽ اسان جي پاڪستاني وفدجي باقي ميمبرن صرف ويهه روپين واري ٽڪيٽ ورتي تاج محل تمام وڏي ايراضيءَ تي ٺهيل آهي. جنهن ۾ مسافرن جي لاءِ سراءِ ۽ ان ۾ ڪئين ڪمرا تاج محل اڳيان هڪ وڏو باغ جيڪو ڪيترن ايڪڙن ۾ ڦهليل آهي. ان اندر تمام وڏا ۽ سُٺا ڦوهارا لڳل آهن. باغ جي وچ ۾ هڪ تمام وڏو پاڻيءَ جو حوض تاج محل جي ٻنهي پاسي ٻيون جڳهيون ۽ ڳاڙهي پٿر سان هڪ تمام وڏي مسجد ٺهيل آهي. تاج محل مون کي ايڏو خوبصورت ڪونه لڳو. جيڏو اهو منهنجي ذهن ۾ هو. شايد سالن جي تاج محل جي واکاڻ تي اهو پورو ڪونه لٿو. مون کي هن کان استنبول جي بلومسجد وڌيڪ پرڪشش ۽ پر وقار لڳي. تاج محل عمارت زمين کان پندرنهن ويهه فوٽ مٿي ٺهيل هئي. اسان تاج محل جي اندران ۽ ٻاهران ڪافي فوٽو ڪڍيا. تاج محل هندستان جي مغل شهنشاهه شاهجهان طرفان سندس محبوبه راڻي ممتاز محل جي تربت تي تعمير ٿيل مقبري جو نالو آهي. جنهن کي پنهنجي تعميراتي سونهن سبب اڃا تائين ڪا شهه ڪانه آئي آهي ۽ پنهنجي حسن ڪمال ۾ اڄ به يڪتا آهي. اهو پوري دنياجي چوٽيءَ وارن اٺن عجوبن مان هڪڙو ڄاڻايو ويو آهي.
تاج محل مڪمل طور سفيد سنگمرمر جو ٺهيل آهي، تنهنڪري چوڏهين رات جي سهائي دوران سندس تجلو ۽ جرڪو عجيب نوراني ڪيفيت برپا ڪريو ڇڏي. ڪوهيڙي واري صبح دوران جمنا نديءَ جي مخالف ڪناري وٽان اهو فضا ۾ ترندو محسوس ٿيندو آهي.
ڪي ماڻهو هن حسين مقبري کي شاهجهان بادشاهه جي خواب جي تعبير سمجهن ٿا، ته ڪجهه احباب سخن انهيءَ کي سنگمرمر سان لکيل مرثيو Elegy in marble تصور ڪن ٿا. راڻي ممتاز محل جي قبر مقبري جي هيٺين حصي ۾ موجود آهي، شاهجهان جي قبر پڻ پوءِ انهيءَ جي ڀرسان ئي جوڙي وئي.
تاج محل جي تعمير ٻاويهن سالن ۾ مڪمل ٿي. انهيءَ ڪم ۾ ڪاريگرن سميت ويهن هزارن مزدورن لڳاتار پورهيو ڪيو. تاج محل ٽي ڪروڙ ويهه لک رپين جي خرچ سان سن 1648ع ۾ جڙي راس ٿيو. تعمير جي دستاويزن مان معلوم ٿيو ته هن جو اڳواڻ ڪاريگر وقت جي اسلامي عمارتسازيءَ جو ماهر” استاد عيسيٰ “ هو جيڪو ايران کان خصوصي طور گهرايو ويو هو. دهلي، قنوج، لاهور ۽ ملتان جا مهان ڪاريگر به سندس نگرانيءَ ۾ هن ڪم ۾ شامل هئا. تنهن کان سواءِ بغداد، شيراز ۽ بخارا جا وڏا ڪاريگر به هن جي اڳواڻي ۾ تعمير ۽ تدوين جي ڪم ۾ مشغول هئا.
هي مقبرو اصل ۾ هڪ شاهي منصوبي جو فقط هڪ ڀاڱو آهي. ان عظيم منصوبي ۾ شاهي دروازو عاليشان باغ کاٻي طرف تي ٺهيل مسجد ساڄي طرف مهمان سراءِ ۽ ٻيون ڪيتريون ئي شاندار عمارتون شامل آهن.
تاج محل هن عظيم تعميراتي منصوبي جي بلڪل اندرئين دنگ تي اڏيل آهي. جنهن جي پويان جمنا ندي پئي وهي. تاج محل واري باغ ۾ چار وڏا تلاءَ ٺهيل آهن، انهن مان هر هڪ تلاءَ ۾ وڌيڪ چار تلاءَ ٺهيل آهن. ۽ انهن ننڍن تلائن مان به هرهڪ ۾ اڃان به ٻيا چار تلاءَ ٺهيل آهن، اهي عربي طرز تعمير موجب ٺهيل آهن.
آگرو شهر سورهين ۽ سترهين صديءَ جي اڌ تائين مغل سلطنت جي راڄڌاني ٿي رهيو. اهو هن وقت دهليءَ کان ايڪسپريس ريل گاڏيءَ وسيلي ڏيڍ ڪلاڪ جي پنڌ تي آهي. سڄي دنيا مان ڪهي ايندڙ سياح ۽ سيلاني توڙي اڪابر انسان آگري واري ڦٽل قلعي کي ڏسڻ لاءِ نه پر فقط هتي اڏيل عالمي تعميراتي عجوبي تاج محل جي ڏسڻ لاءِ ايندا آهن.
شاهجهان راڻي ممتاز محل سان سن 1612ع ۾ شادي ڪئي، هيءَ سندس ٻي زال پر حقيقي رفيق حيات، محبوبه ۽ سياسي توڙي سماجي صلاحڪار هئي، کيس انصاف،رعيت تي رحم ۽ مسڪينن جي مدد لاءِ آماده ڪيائين. هوءَ هميشه ساڻس گڏ هوندي هئي، ايتريقدر جو جنگي مهن دوران به ساڻس گڏ رهندي هئي. ممتاز محل مان بادشاهه کي ڪُل چوڏهن ٻار پيدا ٿيا. هوءَ برهانپور ۾ فسادن کي روڪڻ لاءِ جنگي مهم دوران به بادشاهه سان گڏ هئي، جتي سندس چوڏهون ٻار ڄڻڻ بعد وفات ڪيائين، وفات کان اڳ ۾ بادشاهه کان چئن ڳالهين جو وچن ورتائين.
1- بادشاهه راڻي ءَ جي قبر تي مقبرو جوڙائيندو.
2- بادشاهه اڃان به هڪڙي شادي ڪندو.
3- بادشاهه پنهنجي اولاد تي مهربان رهندو.
4- بادشاهه راڻي جي ورسيءَ جي موقعي تي سندس مقبري تي ايندو.
بادشاهه انهن مان ٻه وچن پاڙيا، هڪ ته مقبرو جوڙيائين ۽ ٻيو ته ممتاز محل جي وفات کان پوءِ به شادي ڪيائين.
بادشاهه کي پنهنجي محبوب راڻيءَ جي موت صفا ملول ۽ مغمُومِ ڪري گهائي وڌو. چند مهينن ۾ سندس ڏاڙهي بلڪل سفيد ٿي وئي ۽ پاڻ نهايت ڳري ويو.
راڻيءَ سان سندس حقيقي پيار کي دائمي طور برقرار رکڻ لاءِ بادشاهه واقعي تاج محل کي دائمي پيار جي سچي علامت طور اڏائڻ ۾ ڪوڏيءَ جي ڪسر به ڪانه ڇڏي! اهوئي سبب آهي جو تاج محل اڃان تائين دنيا جي محلن جو تاج ليکيو وڃي ٿو. انهيءَ تعميراتي سونهن ۽ نزاڪت کي ڏسي ماڻهو حيرا ن ٿيڻ کان نٿو بچي، ڪيترن ئي ماڻهن ۾ اها ڳالهه هلندڙ آهي ته ةاج محل جو نقشو جنن ۽ ديون جوڙيو ۽ اهو سونارن زيورن وانگر گهڙيو هو.
مقبرو سفيد سنگمرمر جي چورس چبوتري جي وچ تي ٺهيل آهي ۽ ڪنڊن تي چار عاليشان مينار اٿس. مقبري جي مکيه گنبذ هيٺان راڻيءَ جي تربت کي هيرن ۽ جواهرن جي جڙاءَ جو حسن جادوءَ وانگر اثر ڪندڙ آهي، مقبري جي سموري تعمير ۾ نسواني حسن طور تعميراتي جمال جي ڪمال، هن مقبري کي روءِ زمين تي اڏيل محل محلاتن جو واقعي تاج بنائي ڇڏيو ۽ معروضي دُوام بخشيو، جنهن ۾ باقي ڪابه شيءَ شامل يا منجهانئس خارج ڪري نٿي سگهجي، مقبري تي رکيل ڪتاب ۾ دنيا جي سربراهن جا ڏاڍا دلچسپ تاثر لکيل آهن جيڪي ڪوشش ڪري ضرور پڙهڻ گهرجن.
انگلينڊ جي راڻيءَ تاثر ۾ لکيو آهي ته منهنجو مڙس جي مون کي يقين ڏياري ته منهنجي مرڻ کان پوءِ مون تي اهڙوئي مقبرو ٺهرائيندو ته آئون اڄ ئي مرڻ لاءِ تيار آهيان.
آمريڪا جي صدر آئزن هاور لکيو آهي ته مون کي عجب آهي ته هي هيڏو سارو مقبرو آمريڪا جي امدادکان سواءِ ڪيئن ٺهيو!
تاج محل جي اندرئين ڏيک کان ٻاهريون ڏيک وڌيڪ وڻندڙ ۽ روح کي تسڪين ڏيندڙ ۽ پروقار آهي، تاج محل متعلق ڪيترن ئي وڏن شاعرن ڪنئين شعر لکيا آهن ساحر لڌيانوي جو تاج محل تي لکيل شعر ڪجهه هن ريت آهي.
ایک شہنشاہہ نے دولت کا سہارا لے کر
ساری دنیا کی محبت کا اڑایا مذاق
ان شعر جي جواب ۾ ٻئي هڪ شاعر لکيو آهي ته:
ایک شہنشاہہ نے بنواکے حسین تاج محل
ساری دنیا کو محبت کی نشانی دی ہے
تاج محل تي جيترا شعر لکيل آهن شايد ئي ٻئي ڪنهن مقبري يا مڪان تي ايترا شعر لکيل هجن، تازو اتر پرديش جي بي. جي، پي، جي حڪومت تاج محل جو نالو تاريخي ورثي وارين جڳهين ۽ قومي ورثي وارين عمارتن مان خارج ڪري ڇڏيو آهي. هندستان ۾ بمبئي جي پهريون نمبر هوٽل جو نالو به تاج محل لاهي تاج پريذيڊنٽ هوٽل ڪري ڇڏئون آهي.
ڊاڪٽر مبارڪ علي پنهنجي آتم ڪٿا ۾ لکيو آهي ته انگريزن جي دؤر حڪومت ۾ جڏهن يورپ ۾ سنگمرمر پٿر جو اگهه تمام گهڻو وڌي ويو، ته پوءِ وائسراءِ جي وقت ۾ انگريزن هندستان جي ڪيترن ئي محلن محلاتن تان سنگ مرمر لهرائي يورپ ۾ وڪيو ۽ ڪيتري دولت ڪمائي، هنن جو ارادو تاج محل تان به سنگ مرمر لهرائي وڪڻڻ جو هو. ان لاءِ مشنري به آگري ۾ تاج محل اڳيان پهچي وئي پر اوچتو اوچتو يور پ مارڪيٽ ۾ سنگمرمر جو اگهه صفا ڪري پيو پوءِ انگريزن هن مٿان سنگمرمر لهرائڻ جو ارادو بدلائي ۽ مشينري واپس موڪلي ڇڏي.
اسان سڄي ڏينهن جي مسافري ۽ شديد گرمي ڪري صفا ٿڪي پيا هئاسين. سو اسان اسانجي رهائش جي هوٽل ڏانهن روانا ٿي وياسين، جنهن جي بڪنگ اسان اڳ ئي ڪرائي ڇڏي هئي، هوٽل جو نالو اپولوAPOLO هو. هوٽل جا ڪمرا ايئرڪنڊيشن هئا. اسان شاور وٺي ڪجهه دير آرام ڪري پوءِ شهر گهمڻ نڪتاسين، آگري شهر ۾ مسلمان وڏي تعداد ۾ رهندا آهن ۽ انهن جا ڪافي دڪان ۽ ڪارخانا آهن، آگري ۾ اسان ڪجهه خريداري لاءِ ٻٽن مسلمانن جي دڪانن تي وياسين انهن اسان کان پڇيو ته توهان پاڪستان مان آيا آهيو، اسان کين ها جواب ڏنو ته پاڻ اسان کي ڏاڍي عزت ڏنئون حال احوال ورتائون ۽ چانهه پيارئون ۽ رات جي ماني جي سندن گهر دعوت ڏنائون.