3
برن شھر جو ٻيو عالم اديب Chasles Victor De Bonstetten چارلس وڪٽر ڊي بونسٽيٽن، خوشحال گھراڻي سان تعلق رکندڙ هڪ آزاد خيال ۽ فرينچ ادب کان متاثر ٿي فرينچ اسٽائيل ۾ لکندڙ اديب هو. برن شهر جو اڃا ٻيو ليکڪ Beat Ludwig Von Muralt (1665ع کان 1749ع) بيٽ لُڊوگ وون ميورالٽ هو. جنھن پنھنجي وطن جي عوام کي ڄاڻ ڏيڻ خاطر يورپ ۽ دنيا جي اهم قومن جي سماجي صورتحال جو ڳوڙهو تجزيو پنھنجي لکڻين ۾ پيش ڪيو.
ائين وري سنڌي ۾ ٻين ٻولين جا ڪئين علمي ادبي مطلب ته هر قسم جا ڪنئين ڪتاب ترجما ڪري مرزا قليچ بيگ سنڌي ادب کي مالامال ڪري ڇڏيو. شايد ئي ڪو اهڙو موضوع هجي، جنھن جو مرزا قليچ بيگ ترجمو نه ڪيو هجي. ائين ڪري مرزا صاحب سنڌي ادب جي وڏي خدمت ڪئي.
سن1755ع ۾ Sur les anglaeset les francais عنوان تحت سندس لکيل مضمون سندس مکيه ڪاوش طور ڳڻيا وڃن ٿا. جيئن شيخ اياز سنڌ جي هر ماڳ مڪان کي پنھنجي نثر ۽ نظم ۾ محفوظ ڪيو ۽ اسان جي ڳوٺ ٻني جو ذڪر ڪيو. سيميوئل وٽنباڪ Samuel Wyttenbach (1830ع – 1748ع) برن شھر جو رهاڪو، سير ۽ تفريح جو مون وانگر بي حد شوقين هو. هن پنھنجي ملڪ کي خوب طرح گھمي ڏٺو ۽ پنھنجي سير ۽ سفر جو احوال پنھنجي لکڻين ۾ نھايت خوبصورت انداز ۾ پيش ڪري پنھنجي وطن کي ڏيھه توڙي پرڏيھه ۾ وڏي پذيرائي حاصل ڪرائي. برن جي هڪڙي ٻئي اديب گوٽليب سگمند گريونرَ Gottlieb Sigmund Gruner 1760ع ۾ سوئيزرلينڊ جي برف پوش پھاڙين جي سونھن کي بيحد دِلڪَش انداز ۾ پنھنجي تصنيف ۾ بيان ڪري، سندس همعصر اديب جوهان جارج الٽمانس 1758ع 1677ع Johann Geoeg Altmanns کي اِرادتاً شھه ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي پڻ سن 1751 ۾ Versuch einer historiscen und phy sischen Beschriebung dee helvetischen Eisgcbirge عنوان تحت تاريخ ۽ طب بابت تاريخي اهميت جي حامل تصنيف تحرير ڪئي هئي. علم جي هڪ ٻئي شعبي سان وابسته عالم اديب البرٽ وون هالر جي پُٽ Gottlieb Emmantiel Von Haleler گوٽليب ايمانٽيل وون هالر(1786ع – 1735ع) سوئيزرلينڊ بابت لکيل تاريخي ڪتابن مقالن ۽ مضمونن جي سلسلي ۾ Bibliothek dee Schwzergeschichte عنوان هيٺ ڇھن جلدن تي مشتمل هڪ نهايت طويل فهرست مرتب ڪئي، تنهن ۾ انھن ڪتابن مقالن ۽ مضمونن جي ليکڪن جو تعارف ۽ انھيءَ سموري مواد تي فڪر انگيز تجزيو لکيو. اهو ڪتاب ملڪ جي اعليٰ تعليمي ادارن جي نِصاب ۾ شامل ڪيو ويو ۽ اڃا تائين پڙهايو پيو وڃي. اهي ڪتاب مون به سوئيزرلينڊ مان ٻين ڪتابن سان گڏ خريد ڪيا. ارڙهين عيسوي صديءَ ۾ سوئيزرلينڊ جو شھر زيورڪ سوئيزرلينڊ ۾ جرمن ٻولي ڳالھائيندڙ ماڻھن جي ڏاهپ ۽علم ادب جو مکيه مرڪز هو. زيورڪ شھر جي آڳاٽن عظيم علمي ادبي شخصيتن مان هڪڙو جوهان جيڪب اسڪيوڪزر Johamn Jakob Scheuchzer هو، جنھن سڄو سوئيزرلينڊ ملڪ گھمي ڏٺو ۽ انھيءَ سير سفر جو احوال لاطني ٻوليءَ ۾ تمام دلچسپ انداز ۾ قلم بند ڪيو. هو اعليٰ تعليم يافته شخص هو. سندس گھاٽو واسطو علم طبعي جي وڏي ماهر نيوٽن ۽ همعصر انگريز سائنسدانن سان هوندو هو. پر خالص طرح علمي ادبي پھلوءَ جي حوالي سان جي بوڊمر Bodmer J.J ۽ سندس سنگتي جو هان جيڪب بريٽنگر Johamn Jakob Breitimger (1772 1702) سڀني کان وڌيڪ اهميت جا حامل هئا. هنن ٻن دوستن جي گڏيل ڪوشَشِن جرمن ٻوليءَ ۾ ادبي تخليق جو زور ٽوڙيو ۽ ان جي جاءِ تي انگريزي ٻوليءَ ۾ ادب سرجڻ ۽ سهِيڙڻ بابت جوڳا قدم کنيا ۽ انگريز اديبن ۽ شاعرن جهڙوڪ شيڪپسئر، ملٽن ۽ ٻين جي واکاڻ سان زيورڪ جي ادبي حلقن کي واسي ڇڏيو. هنن سنگتين جي خيالن ۽ خواهش جي اُتي موجود Saxon School جي اڳواڻ اديب گوٽسڪينڊ Gottsched سخت مخالفت ڪئي ۽ هنن جي خلاف منظم تحريڪ هلائي اها تحريڪ سوئيزرلينڊ ۾ جرمن ادب جي تاريخ جو حصو آهي. بوٽمر ۽ بريٽنگر سن 1721ع کان 1723ع جي وچ ۾ گڏجي Discourse Der Mater نالي سان هڪ مخزن يا رسالو شايع ڪرڻ چالو ڪيو، جنھن وسيلي پنھنجي ادبي خيالن ۽ رجحانن بابت ليک لکي پرچار ڪرڻ لڳا. شاعريءَ بابت بوڊمر جو سن 1740ع ۾ لکيل تمام گهڻي اهميت جو حامل ڪتاب Kritische Abhandlung Von dem Wunderbaren in der poesir ۽ سال 1740ع ۾ بريٽنگر جو لکيل ڪتاب Crityische Dichtkunst پڻ اهم ادبي تخليق آهي. سندن اڻٿڪ ڪاوشن، سندن پوين اديبن لاءِ ساڳئي ڏس ۾ اڳتي وڌڻ لاءِ گھربل رستو هموار ڪيو، جنھن سبب کين مشعل راهه بنائيندڙ اديبن جھڙوڪ ڪلو پسٽاڪ Klopstock وائيلينڊWieland ۽ ليسنگ Lessing وغيره سندن مقصد جي حصول لاءِ جدوجھد جاري رکي. زيورڪ شھر جو ٻيو به هڪڙو دهقاني شاعر نالي سولو مون گيسنر Solomon Gesner ارڙهين صديءَ جو مشھور شاعر ٿي گذريو آهي. زيورڪ شھر ۾ ارِڙهين صديءَ عيسوي دؤران ٻيا به ڪيترائي عالم ۽ اديب پيدا ٿيا، جن ۾ ڪجھه عالمن، فاضلن، شاعرن ۽ تعليمدانن جا نالا هتي درج ڪجن ٿا. جي، ليويٽر JK Lavater ، جنهن کي سائنسدان ليکڪ ليکيو ويندو هو. جي ڪي ايڇ پيسٽالوزي J.H. Pestalozzi 1828 ، هڪ تعليمدان هو. جوهان ڪيسپر Johann Casper Hirzol (1725ع کان 1803ع) هيلوٽيڪ سوسائٽي قائم ڪندڙ عالمن / اديبن مان هڪ هو.
Die Wirthschaft eines Philosophischen Baners جي سري هيٺ هن سن 1761 ۾هڪ اهم ڪتاب لکيو، جوهان جارج سُلرز (1720ع کان 1779ع) جنهن جي مکيه تصنيف Allgemeine Theorie Der Schonen Kumste آرٽ ۽ فنون لطيفه جي اصولن متعلق نھايت اهميت جي حامل ڪاوش آهي. اُهو ڪتاب لکڻ ۾ کيس چار سال لڳي ويا. Johann Georg Zimrnerman جان جارج زِمَرمانِ (1728ع کان 1795ع) پنھنجي تصنيف لکڻ ۾ کيس 28- 29 سال نُور نچوئڻو پيو تنھن جو عنوان هو. Betrachtungen fiber die Einsamkeit منھنجو ڪتاب ”واقعات عالم“ مون ڏهن سالن ۾ لکي پورو ڪيو. زمر مان برگ شھر ۾ ڄائو هو. سندس ڪتاب همعصر ادبي لڏي تي تمام گھرا اثرات مرتب ڪيا. Johannes Von Muller جهانس وون مولر پھريون عالم هو، جنھن سوئيزرلينڊ جي هڪ مستند تاريخ تصنيف ڪئي. J.G.Ebel جي جي ايبل سن 1793ع ۾ سوئيزرلينڊ بابت هڪ تمام اهم تصينف، هڪ جامع گائيڊ بُڪ تيار ڪيو. جيڪو ايندڙ وقت جي مهااديبن، مُري ۽ بيڊڪر جي دور تائين سڀني کان وڌيڪ اهم دستاويز طور طبع آزمائي خاطر ڪتب ايندو رهيو. سياحن جي ڄاڻ متعلق ته جيئن هو ٻِئي ملڪ گھمڻ وڃن ته انهيءَ ملڪ بابت هو باخبر هجن، سياحت جي مک مرڪزي ميوزمن پارڪن ۽ هوٽلن ۽ ٻئي معلومات بابت ننڍي ۽ وڏي سائيز ۾ ڪيترن ملڪن جي معلومات بابت هڪ انگريزي پبلشر ڪمپني D.K ڊي ڪي وارن پڻ بيشمار ڪتاب لکيا، پر اڄڪلھه اهي ڪتاب پاڪستان ۾ ڪونه ٿا ملن هاڻ ته net سڀ مسئلا حل ڪري ڇڏيا آهن.
سوئيزرلينڊ جي هڪ ٻئي عالم هينرڪ زسڪوڪ Heinrich Zschokke (1771ع کان 1848ع) سن 1822ع ۾ ملڪ جي عوام کي سجاڳ ڪرڻ خاطر سوئيزرلينڊ جي هڪڙي تاريخ لکي، اها عوام ۾ گهڻي مقبول ٿي. سوئيزرلينڊ ۾ اوڻيهئِين عيسوي صديءَ جي ادبي تاريخ ۾ سڀني کان مٿي ٽن عالم اديبن جا نالا ڄاڻائيل آهن. البرٽ بٽزيئس Albert Bitzius، جنهن ايمينٿل علائي جي هاري طبقي جي زندگيءَ بابت ڪهاڻين جو ڪتاب لکيو، اهو تمام گهڻو مقبول ٿيو. ٻيو گوٽفرائيڊ ڪيلر Gottfried Keller سوئيزرلينڊ جو عظيم ناول نگار ۽ قومي شاعر ٿي گذريو آهي. ٽيون اديب ۽ شاعر ڪونريڊ فرڊيننڊ ميئر Conrad Ferdinand Meyer پڻ هڪ عاليشان شاعر ۽ ناول نگار هو. جنهن جي لکڻين ۾ عالمي ادبي سرگرمين ڏانهن رغبت جو رجحان موجود هو، جيڪب برڪ هارڊٽ Jakob Burkhardt اٽليءَ جي آرٽ تي ڳوڙهي انداز سان لکڻ سبب، ملڪ ۾ مشهور ۽ مقبول ٿيو. جڏهن ته جيڪب فري Jakob Frey (1824ع کان 1875ع) بَٽِزِئَس جي ادبي عنوان کي جاري رکندي سوئيزرلينڊ جي سموري هاري ۽ کيت مزدور طبقي جي زندگي کي پنھنجي طبع زاد ڪھاڻين ۾ حقيقي صورتحال موجب عيان ڪيو. اهو ڪم سنڌ ۾ حيدربخش جتوئي پنھنجي لکڻين ذريعي ڪيو. اُلرڪ هيگنر Ulrich Hegner (1759ع - 1840ع) پنھنجي ناولن ۾ مَڪاني يامقامي ماڻھن جي زندگيءَ جا سمورا عڪس اجاگر ڪيا. تنهن ڪري سندس لکڻين کي مڃتا ملي مشهور مصور ڊيوڊ هيس David Hess (1770ع کان 1843ع ) پڻ اُلرڪ هيگنر وانگر ڪھاڻين تي طبع آزمائي ڪئي هئي. جان مارٽن اُسٽري Johann Martin Usteri (1763ع کان 1827ع) انهن آڳاٽن شاعرن مان هڪڙو هو، جن پنهنجي مائٽياڻي لهجي ۾ بيت لکيا هئا.
مٿي ذڪر ڪيل اديبن ۽ شاعرن کان سواءِ سوئيزرلينڊ ۾ پوءِ پيدا ٿيندڙ شاعرن ۽ سگهڙن مان زيورڪ شهر سان واسبته چند شُعراءِ حضرات جو ذڪر ڪرڻ نا مناسب ڪونه ٿيندو جھڙوڪ هينرڪ ليوٿولڊ Henrich Leuthold (1827ع، کان 1879ع)، آگسٽ ڪوروڊي August Corrodi (1826ع کان 1885ع)، ليونهارڊ وِڊمَر Leonhard Widmer (1808ع 1868ع)، تنھن سن 1842ع ۾ morgenrot daher Trittstعنوان تحت هڪڙو عاليشان بياض تيار ڪيو. انهيءَ شعري مجموعي کي البيرڪ زويسگ Alberic Zwyssig نالي هڪڙي عيسائي راهب موسيقيءَ سان سجايو، سوئيزرلينڊ جي مکيه عالمن، اديبن ۽ شاعرن جي فھرست ۾ هيٺ ذڪر ڪيل حضرات کي به شامل ڪري سگھجي ٿو. مثال طور ارنسٽ زهن Ernst Zahm ، مينرڊ ذهن Meimard Zahm ، آرنالڊ اوت Arnold ڪارل اسپيٽيلر،Spitteler، فِرِٽِز مارٽي Fritz Marti ، والٿر سيگفرائڊ Walther Siegfried، اڊولف فري Adolf Frey ، هرمن هيس Hermann Hesse ، جيڪب ڪرسٽوف، Jakob Christoph جوزف وِڪٽر وِڊِمَين Josefph Victor Widmain ۽ گوٽفرائيڊ اسٽريسر Gottfried Strasser، مٿين مھان ليکڪن کانسواءِ شاعره آئسا بيلاقيصر Isabella Kaiser به بيت ۽ ڪجھه ڪھاڻيون لکيون هيون. هڪڙي ٻي عورت جوهانا اسپائري Joanna Spyri ٻاراڻيون ڪهاڻيون لِکِيون. اسپائري ايلِپس پھاڙي علائي جي هڪ ديو مالائي ڪردار، هيڊي Heidi بابت پڻ هڪ مقبول ڪهاڻي لکي هئي.
سوئيزرلينڊ جي جڳ مشهور اديب ڪارل اسپيٽيلر Carl Spitteler کي سن 1919ع ۾ ادب جو نوبل انعام مليو ۽ هرمن هيس کي ساڳيو ادب جو نوبل انعام 1946ع ۾ ڏنو ويو. رابرٽ ويلسر کي Robert Walser سندس وفات کان ڪيترائي سال پوءِ مڃتا ملي. ته هو ويھئين عيسوي صديءَ جي اوائل دؤران سوئيزرلينڊ جي عظيم جديد ليکارين مان هڪڙو هو. ساڳيو قلم عورت اديبه اينيميري اسڪوار زينباخ Annemarie Schwarzenbach سان به لاڳو رهيو. تنھن کي سندس وفات کان تقريباً پنجاهه سال پوءِ مڃتا ملي. فرائيڊرڪ ڊرينماٽ Friedrich Durrenmatt وڏو ناٽڪ نگار ۽ ناول نگار هو. سندس ناولن ۾ ڏوهاري سرگرمين متعلق دانشورانه اسلوب ۾ قابل فھم تنقيد ڪئي وئي آهي. ميڪس فرسِڪ Max Frisch به ناٽڪ نگار ۽ ناول نگار جي حيثيت سان مشهور هو. اَڊولِف مُسڪا Adolf Muscha هڪ اهم مضمون نگار ٿي گذريو. پيٽربڪسل Peter Bichsel ۽ اُرس وڊمر Urs Widmer قابل ذڪر ڪھاڻيڪار هئا. سوئيزرلينڊ جي ويھين عيسوي صديءَ وارن ليکڪن ۾ هيٺ درج ڪيل اديبن جا نالا لکڻ غير ضروري نه ٿيندو. جھڙوڪ ميلنڊا نيج ابونجي، سيمابل برگ، اريڪابرڪارٽ، جُرگ فيڊرسپيل، ليوڪاس هارٽ مان، ٿامس هُر ليمان، فرانزهوهلر، زوئي جيني، جُرگ لينڊريڪ، هيوگولوئيٽسڪَر، ڪُرٽ مارٽي، نڪلائوس ميئنبرگ، گرهارڊ ميئر، مائلينا موسر، اڊولف مُشگ، پائول، نزن، ارائڪا پيڊرئٽي، مارٽن، سيوٽر، پيٽرويبر، ۽ مارڪس ورنر. سن 1990ع کان پوءِ وارن اديبن ۾ پيٽر اسٽام، ليوڪاس بارفيس ۽ ڪرسچن ڪراڪٽ ناقابل فراموش اديب آهن. اميد ته ادب دوست سڄڻن کي منھنجي هيءَ ڪاوش ضرور پسند ايندي.