7
مون کي اهو ٻڌائڻ وسري ويو ته موجوده مودي جي حڪومت جڏهن ڪشمير جي آئين مان انھيءَ شڪ کي خارج ڪيو ته ڪشميرين کان سواءِ ڪشمير ۾ ڪو به ماڻھو جائيداد نٿو وٺي سگهي ۽ هت ڪشميرين کانسواءِ ڪوبه ماڻھو نوڪري نٿو ڪري سگهي، اهو تازو سيپٽمبر ٻه هزار اويڻهه 2019ع ۾ هندستان جي پارليامنيٽ بل پاس ڪيو ۽ انھيءَ جي رد عمل ۾ مسلسل هڪ مھينو هنگامن ڪري ڪرفيو لڳو ۽ ڪيترا ڪشميري ڀارتي فوج هٿان شھيد ٿيا، انھيءَ موضوع تي هندستان ۾ انھيءَ جي حمايت ۾ سيمينار ڪرايا ويا. اهڙي هڪڙي سيمينار ۾ رام ڄيٺملاڻي مرڻ کان چندڏينھن اڳ پنھنجو مؤقف ٻڌايو ته ڪشمير هندستان جو حصوئي ڪونھي جيستائين اُت اقوام متحده جي زير اهتمام راءِ شماري نٿي ڪرائي وڃي، تيستائين هندستان ڪشمير متعلق پنھنجو ڪوبه قانون پاس نٿو ڪرائي سگهي. اهو جيڪو مودي پارليامنيٽ مان بل پاس ڪرايو آهي ان تي ڪشمير ۾ عمل ئي ڪو نه ٿو ٿي سگهي، سندس اهي دليل اڄ به فيس بڪ تي پيا آهن. سندس انھيءَ مؤقف ڪري سڄي هندستان ۾ مٿس ڏاڍي تنقيد ٿي پر کيس انھيءَ جي ڪا به پرواهه ڪانه هئي.
فنڪشن ۾ هند سنڌ جي اديبن خوب ڊانسون ڪيون ۽ موج مستيون ڪئون. هي فنڪشن رات جو دير سان ختم ٿيو ۽ اسان به دير سان هوٽل تي پھتاسين ۽ اچڻ شرط سمھي پياسين، صبح سوير تيار ٿي اسان هوٽل وارن کي چيو ته هوٽل خالي ڪري واپس پاڪستان روانا ٿي وينداسين، پر ريل روانگي کان اڳ اسان هت مختصر خريداري به ڪرڻ چاهيون ٿا سو اهڙي ڪا اسانکي سٺي ويجهوئي مارڪيٽ ٻڌايو ته ڪجهه خريداري ڪري پوءِ توهانجي هوٽل تان سامان کڻي سڌو دهليءَ جي ريلوي اسٽيشن پھچي وڃون اسان کي هنن چيو ته بل ٺھڻ ۾ ڪجهه وقت لڳندو، تنھنڪري توهان هت ويجهو ئي غفور مارڪيٽ آهي، اتان خريداري ڪري اچو ته توهان جو بل تيار هوندو. سو اسان هتان تيار ٿي ٽئڪسي ڪري سڌو غفور مارڪيٽ آياسين، هيءَ تمام وڏي مارڪيٽ هئي هت ڪنئين وڏا شاپنگ مالس هئا. جن مان ڪن ۾ لفٽون به لڳل هيون هت ڪافي دڪان مسلمانن جا به هئا، هت مِنا سينڊل ۽ واچ ورتي، مون جُتو ۽ چشمون ورتو، پارس به واچ ۽ ٻيو ننڍو ننڍو سامان ڪافي خريد ڪيو، اسان ماني به هت، کاڌي ۽ پوءِ ٽئڪسي ڪري هوٽل وارن کي پيسا ڏيئي، انھيءَ ٽئڪسي ۾ ئي اچي دهلي جي ريلوي اسٽيشن تي پھتاسين اسان جي ريل پليٽ فارم کان پري بيٺل هئي، تنھنڪري اسان ڪوليءَ کان سامان کڻائي اچي ريل ڀيڙا ٿياسين اسانجون سيٽون رِزَروڊ هيون سو اسان اچي پنھنجي بوگي جي انھن سيٽن تي ويٺاسين ۽ پنهنجو سامان مٿي رکي ويهي رهياسين. هن ريل جو پھريون اسٽاپ هندستان جي اٽارِي اسٽيشن هو. هندستان تمام وڏو ملڪ آهي تنھنڪري هنن پنھنجي ريلوي نظام تي ڪافي ڌيان ڏنو آهي، خاص ڪري جڏهن لالو پرشاد ريلوي جو وزير هو هندستان جو ريلوي نظام سڄي دنيا اندر چوٿون نمبر وڏو ريلوي نظام آهي هِن ريلوي نظام جي پٽڙين جي پکيڙ پنجھتر هزار چار سئو چاليھه ميل آهي، هن ريلوي جو ٽيٽيهه سيڪڙو ڊبل ٽريڪ Tracked سسٽم آهي ۽ هن ريل نظام ۾ ڪافي ريلون بِجليءَ تي هلنديون آهن. هندستان ۾ انگريز پھريائين بمبئي ۾ ريلوي 16 اپريل 1845ع ۾ هلائي، ريل ٽي لڳي پنجويھه منٽن تي بمبئي کان ٿاڻي تائين هلي، منجهس چار سئو مسافر هئا. گاڏيءَ کي ايڪيھن توبن جي سلامي ڏني وئي، گاڏيءَ ۾ ٽي انجڻيون هيون هڪ جو نالو سنڌ هو. ان ڏينھن بمبئي ۾ عام موڪل ڪئي وئي هئي، ريلوي انجنيئر جان بوٽن هو، جنهن سنڌ ۾ به 1858ع ۾ ڪراچيءَ کان ڪوٽڙيءَ تائين ريل هلائي هئي. پاڪستان جي ريل جو هيڊ ڪوارٽر لاهور ۾ آهي ۽ هندستان جي ريل جو هيڊ ڪوارٽر دهليءَ ۾ آهي، هندستان جي ريل جا تيرهن لک اسي هزار پڪا ملازم آهن انڊين ريلوي ارڙهن زونن ۾ ورهايل آهي ۽ هن جون سڄي ملڪ ۾ ست هزار ٽي سئو پنجاهه ريلوي اسٽيشون آهن، هنن جو تيز ۽ سٺو روٽ دهليءَ کان بمبئي ۽ دهليءَ کان اگرا آهي، جت نوي ميل ڪلاڪ اسپيڊ سان ريل هلندي آهي، هي پنھنجي نئين ريل لائين دهليءَ کان لکنو ۾ وڇائي رهيا آهن. ان جي اسپيڊ هوندي هڪ سئو ٻارهن ميل جيڪو هڪ ڪلاڪ ۾ سفر ڪندي، سڄي هندستان ۾ انڊين ريلوي جون نو هزار ٻه سئو ريلون هلنديون آهن سال ٻه هزار ارڙهن 2018ع ۾ هندستان جي ريل گاڏين ۾ اسي لک ڇويھه هزار مسافرن سفر ڪيو. يورپ ۽ جپان ۾ ته ملڪ جو اسي سيڪڙو آدمشماري ريل ۾ چڙهي، ڇو ته اُتي جو ريلوي نظام ايڏو ته سٺو ۽ تيز آهي، جو ماڻھو پنھنجي گاڏين کان به وڌيڪ ريل کي ترجيح ڏين ان ڪري يورپ ۽ جپان ۾ روڊ رستن تي ڪارن جي پنھنجي ملڪ واري رش يا روڊ بلاڪ ٿئي ئي ڪو نه .
دنيا اندر جديد مواصلات ڪري انسان جو صدين کان هلندڙ ڪلچر ۽ تھذيب به آهستي آهستي تبديل ٿيڻ لڳي، جيئن پھريائين وڏا سامونڊيءَ جھاز تيار ٿيا، انھن تي فوج چاڙهي ڪيترا ملڪ فتح ڪيا ويا، اسلامي حڪومت ۾ پھريائين باقاعده سامونڊي ٻيڙا امير معاويه تيار ڪرايا جڏهن يورپ جي ملڪن وڏا وڏا سامونڊي جھاز ٺاهيا ته ڪئپٽن ڪڪ آسٽريليا ڳولي لڌي ۽ ڪولمبس آمريڪا ڳولي لڌي. اهڙي طرح يورپي قومون هندستان، آمريڪا آسٽريليا ۽ آفريڪا کنڊن جون حاڪم ٿي ويھي رهيون، آفريڪا آسٽريليا ۽ آمريڪا ۾ هنن ڪروڙن جي تعداد ۾ مقامي ماڻھن کي ماريو ۽ سڄي دنيا جا حاڪم ٿيا ته جت جت هنن کي ماڻھن جي زياده ضرورت ٿي، ته اُت ماڻھن کي غلام بنائي، هڪ کنڊ کان ٻئي کنڊ تائين پھچايو ۽ ڏسندي ڏسندي يورپ سڄي دنيا جي خزاني جو مالڪ ٿي ويو، سنڌ تي به پورچو گيزن حملو ڪري ٺٽي کي باهه ڏئي، سنڌ جي سڄي دولت کڻي ويا ۽ انگريز ته سئو سالن تائين سنڌ جا حاڪم ٿي ويا ۽ اڄ به آمريڪا، آسٽريليا ۽ ڪجهه آفريڪن ملڪن تي هي قابض آهن، اڻ سڌي طرح ته دنيا جي وڏي ۾ وڏي دولت تيل تي سندن ئي ڪمپنين جو قبضو آهي، جڏهن سامونڊي جھاز پنھنجي ملڪ پھچندا هئا، ته سوين ماڻھو اچي انھن کان ٻين ملڪن جا حال احوال پڇندا هئا، سامونڊي جھازن ڪري يورپين جڏهن سڄي دنيا تي قابض ٿيا ته وري انھن قبضي وارن ملڪن جو سڄو مال يورپ موڪلڻ لاءِ هنن انھن ملڪن ۾ هڪ کنڊ کان ٻي کنڊ تائين ريل جون پٽڙيون وڇائي انھن ملڪن جي زراعت جو مال يورپ موڪلي اُت ڪارخانا قائم ڪري پنھنجي ملڪن کي وڌيڪ مضبوط ۽ طاقتور بنايو ۽ جڏهن انھيءَ مال مان بي انتھا دولت گڏ ڪئي، ته وري سفر کي آسان بنائڻ لاءِ پليون ٺاهيون، اهي پُليون انگلينڊ ۾ ئي ٺھنديون هيون، هت صرف اچي فٽ ڪيون وينديون هيون.
انگريزن سنڌ 1843ع ۾ فتح ڪئي سنڌ ۾ ريلوي هنن 1858ع ۾ هلائڻ شروع ڪئي، يعني سنڌ تي قبضي کان پندرهن سالن بعد، پر سنڌ ۾ هنن درياءَ تي پُليون سکر ۽ ڪوٽڙي ۾ ٺاهيون 1889ع ۾، يعنيٰ ريل هلائڻ کان 31 سال پوءِ هنن پلين جو نقشو انجنيئر سرالينگزانڊر رينڊل ٺاهيو، پر هُن نه سنڌ ۽ نه ئي سنڌو ندي ڪڏهن ڏٺي.!
ريل هلي ته دنيا اندر هڪ نئين تھذيب جي ابتدا ٿي، ريلوي اسٽيشن اندر مسافرن لاءِ رهائش جا ڪمرا، دڪان، ڊائينگ هال، ڪتابن جا دُڪان، هوٽلون، عام استعمال جي شين جا دڪان ريلوي اسٽيشن کان ٻاهر به هوٽلون مھمان سراءِ دڪان، ٽانگا اسٽينڊ، ٺاهيا. ڪراچي ريلوي اسٽيشن جي ٻاهران پھرين هوٽل هڪ روسي عورت، ”ڪارلٽن“ نالي هوٽل قائم ڪئي، جنھن ۾ ٻاهرين ملڪن مان ايندڙ ملازم ٺيڪيدار ۽ انجنيئر اچي رهندا هئا، ريلوي پليون ٺھيون ۽ سامونڊي جھاز هليا ته ماڻھو پري جو سفر ڪرڻ لڳا، سنڌ جا ماڻھو بمبئي سعودي عربستان انگلينڊ پڙهڻ گهمڻ ۽ زيارتن لاءِ وڃڻ لڳا، ۽ سنڌ جا ماڻھو اتان شاديون ڪري اچي هت رهڻ لڳا، ائين ماڻھو پري پري مسافريون ۽ شاديون ڪرڻ لڳا ته هڪ نئون ترقي يا فته سماج وجود ۾ آيو، ۽ ڪنئين سنڌي ماڻھو سرڪاري نوڪرين ۾ بِه آيا پھريائين گهرن ۾ پوءِ پاڙن ۾ پوءِ ڳوٺن ۽ شھرن ۾ وڏيون تبديليون آيون.
اسانجي ريل جي گارڊ جڏهن سائي جھنڊي ٻاهر لوڏي ته ريل آهستي آهستي هلڻ لڳي، جينئَن ته هِيءَ ريل هندستان کان پاڪستان وڃڻ واري هئي، تنھنڪري هن ريل تي سندن مٽ مائٽ به جام هنن کي ڇڏڻ آيا هئا، ڪي هڪ ٻئي سان گلي ملي موڪلائي رهيا هئا، ته ڪي موڪلاڻيءَ مھل هڪ ٻئي کان روئي موڪلائي رهيا هئا، ته ڪي وڏا وڏا مانيءَ جا ٽفن باڪس کين ڏئي رهيا هئا، ته ڪي وڃڻ وارن کي هار به پھرائي رهيا هئا، ڪي مسافرن کان موڪلائي هليا ويا ته ڪي ريل جو ڪافي پري وڃڻ تائين هٿ لوڏي هڪ ٻئي کي الوداع ڪري رهيا هئا، ريل ڪافي پري هلي وئي ت ريل جي دروازن تي بيٺل ماڻھو به دروازا بند ڪري اچي اندر ويھي رهيا، ۽ اسان به آرام سان ويھي رهياسين، ڪافي دير تائين ريل ۾ بلڪل خاموشي ڇانئجي وئي، اسان شام ويلي هريانا ۽ پنجاب جي سر سبز وادين، ميدانن، ڳوٺن، شھرن ۽ گُردوارن جا نظارا ڏسندي، هلندي هلندي اچي نيٺ اٽاري ريلوي اسٽيشن پھتاسين، هيءَ هندستان جي آخري ريلوي اسٽيشن ۽ اميگريشن پوائنٽ هئي، جيئن ته اسان وٽ سامان تمام ٿورو هو، تنھنڪري سواءِ ڪنھن پڇ پڇان جي اسان جي سامان تي چاڪ ۽ پاسپورٽ تي اسٽيمپ هڻي اسان کي پنھنجو سامان ۽ پاسپورٽ واپس ڏئي ڇڏئون ڪافي وقت انتظار بعد ريل واگها اسٽيشن ڏانھن هلڻ لڳي، ته اسان ڪو ڪتاب يا اخبار پڙهڻ شروع ٿي وياسين، ڇو ته ٻاهر هاڻي بلڪل اوندهه ٿي وئي هئي، ۽ ڪجهه به ڏسڻ ۾ ڪو نه ٿي آيو، اڳوڻي زماني ۾ ريلن جي ايڪسيڊنٽ ۽ ريلوي حادثي ۾ ماڻھو مرڻ وارن جو باقائده رڪارڊ رکبو هو، ۽ ان جي مڪمل تحقيقات ڪئي ويندي هئي، ته اهو حادثو ڪھڙي سبب ڪري ٿيو، جئين وري آئنده اهڙو ڪو حادثو نه ٿئي، پاڻ وٽ سنڌ ۾ ڪافي سال اڳ سکر ويجهو سانگي ڳوٺ وٽ ريل جو وڏو حادٿو ٿيو، جنھن ۾ ٽن سئون کان به وڌيڪ ماڻھو مري ويا هئا، ان علائقي جي ماڻھن کي هي خوفناڪ ريل حادثو اڃان به ياد آهي، دنيا اندرٻين ملڪن ۾ ريل حادثو يا هوائي حادثو ٿيندو آهي، ته ان کاتي جو وزير استيعيفا ڏئي ڇڏيندو آهي، پر پنھنجي ملڪ ۾ ايئن ڪو نه ٿئي. اسان دهلي ۽ آگره ۾ سخت مصروف وقت گذاريو هو، تنھنڪري اسان ريل اندر خوب آرام ڪيو. انگريزن جي دؤر حڪومت ۾ هڪ بلڪل عجيب ۽ چڙ ڏياريندڙ رواج هوندو هو، ريلوي جي قانون مطابق ريل اندر ڊائينگ هال يا ڏٻي اندر ماني آرڊر تي نه پر مينو مطابق ملندي هئي، ۽ انھيءَ مينو ۾ هر کاڌي وقت کاڌي ۾ سوئر جو گوشت به ضرور ڏنو ويندو هو، جيڪو مسلمان ۽ هندو ته ڪو نه کائيندا هئا، پر انھن کي بل ۾ سوئر جي گوشت جي به هر کاڌي يعنيٰ بريڪ فاسٽ لنچ ۽ ڊنر تي پيمينٽ ضرور ڪرڻي پوندي هئي، اهو هو انگريزن جو قانون ته جينئن سوئر جي گوشت کي هندستان ۾ فروغ ڏجي ۽ نه کائيندي به هي پنھنجي اڳيان پليٽ ۾ پنھنجي کاڌي ۾ سوئر جو گوشت ضرور ڏسن ۽ ڌپ وٺن، هنيئر ٿوري ڳالھه تي وڏيون وڏيون تحريڪون هليو وڃن، پر انگريز دؤر حڪومت ۾ انھيءَ قانون کي ختم ڪرڻ جو ڪنھن به مطالبو ڪو نه ڪيو، انھيءَ وقت ۾ هندن ۽ مسلمانن جي ديني رهنمائن به ريل ۾ سفر ضرور ڪيو هوندو ، پر مون اهو ڪٿ به ڪو نه ٻڌو ياپڙهيو. جڏهن مون سينٽرل ريلوي بورڊ ۽ ريلوي فنانس بورڊ جي ميمبر سر محمد يامين جي آٽو بايو گرافي ”نامه اعمال“ پڙهي ته انھيءَ هن ڳالھه جو پنھنجي آتم ڪٿا ۾ تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي.
پنجاب صوبي ۾ انگريزن جي دؤر حڪومت ۾جليا نِوالا ۾ فائرنگ جو واقعو ٿيو جنھن ۾ سوين ماڻھو مئا ۽ انھي واقعي جو اڄ تائين ذڪر ٿيندو رهندو آهي، پر هندستان ۾ موپلي جي مقام تي هڪ هزار کان وڌيڪ مسلمان انگريز فوج ۽ پوليس هٿان شھيد ٿيا، پر انھيءَ واقعي کي ايڏي شھرت ڪا نه ملي. موپلي ۾ هندو زميندارن جا هاري سڀ مسلمان هئا، ۽ انھن جا هڪ ٻئي تي ڪورٽن ۾ ڪيس سدائين هلندا رهندا هئا، هڪ دفعو هت هڪ هندو زميندار جي گهر ۾ ڌاڙو لڳو، ۽ مسلمانن جي گهرن جي تلاشي ورتي ويئي، پر هنن جي گهرن مان ڪجهه به ڪو نه مليو. انھيءَ دوران ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ کي خفيه انفارميشن ملي ته مسلمان وڏي پئماني تي هٿيار پيا گڏ ڪن. سو ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ پوليس ۽ فوج جي مدد سان هنن موپلان مسلمانن جي گهرن تي ڇاپا هنيا ويا. نه رڳو گهرن پر مسجدن ۽ مدرسن جي به تلاشي ورتي وئي، پر هنن کي هتان ڪجهه به ڪين مليو، هنن هڪ مذهبي پيشوا کي هرو ڀرو گرفتار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، تنھن تان هنن کي سخت ڪاوڙ لڳي ۽ هنن ٻه ڏينھن حڪومتي پراپرٽي جي ڀڃ ڊاهه ڪئي ۽ ڪافي سرڪاري آفيسن کي باهه ڏني. ضعلي جو ڪليڪٽر ۽ ٻيا سرڪاري ملازم شھر ڇڏي ڀڄي ويا، پر هنن مسلمانن هڪ به هندؤ جي ملڪيت کي نقصان ڪو نه پھچايو نه وري ڪو هنن ڀڃ ڊاهه ۾ هنن سان هڪ به ڪو هندو گڏ هو، ٻن ڏينھن کانپوءِ هندن جي ملڪيتن کي به نقصان پھچايو ويو، پر انھيءَ سڄي نقصان ۽ عمل جو ذميوار ضلعي جو ڪليڪٽر هو، جنھن ڪري هي فساد ٿيا، ۽ نقصان ٿيو، انھيءَ واقعي بعد سب ڊيوزنل آفيسر جي نگراني ۾ هنن موپلي مسلمانن جي مٿان مشين گن هلائي وئي، جنھن ۾ ڪيترائي انسان قتل ٿيا، ماڻھن جي مَرڻ جي باري ۾ حڪومت صحيح انگ اکر ظاهر ڪو نه ڪيا، پر انھيءَ دوران اخبارن لکيو ته مئلن ماڻھن جو انگ هڪ هزار کان مٿي هو.
”ڪتاب نامه اعمال صفحو 86-87“
اسان کي ريل آڻي واگها ريلوي اسٽيشن پھچايو هت به ڪسٽم ۽ اميگريشن وارن اسان کي جلد فارغ ڪيو، پر هت هرو ڀرو اسانکي پاڪستان کان ايندڙ ريل جي انتظار ۾ ست اٺ ڪلاڪ سخت بوريت ۾ گذارڻا پيا، ريل هلي ته جلد اچي لاهور ريلوي اسٽيشن پھتاسين.
انگريزن جي وقت ۾ بمبئي، لکنؤ ۽ لاهور ريلوي اسٽيشون هندستان جون سٺيون، وڻندڙ ۽ لاجواب ريلوي اسٽيشون هيون. چون ٿا ته جڏهن بمبئي جي ريلوي اسٽيشن ڪنھن گورنر جنرل جي زال پھريائين ڏٺي، ته ٽوڪ هڻندي چئِين ته هندستان ۾ اهڙي سٺي ريلوي اسٽيشن ! هنن ماڻھن کي زيب نٿي ڏي، هن ريلوي اسٽيشن جو نالو راڻي وڪٽو ريا جي نالي پٺيان وڪٽوريا ٽرمنيل آهي، پر بمبئي جا ماڻھو هن کي وي-ٽي ڪري سڏين.
انگريزن ريل جو هندستان ۾ ڄار صرف ٻن ڳالھين جي ڪري وڇايو، هڪ ته سڄي هندستان مان هر شيءَ جلد سي پورٽ پھچي، اتان انگينڊ پھچي، ته جئين انگلينڊ جا ڪارخانا سدائين پيا هلن ۽ سندن ملڪ خوشحال ٿئي، ٻيو ته سڄي هندستان اندر هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه تائين فوج کي يڪدم پھچائي سگهجي، 1857ع ۾ پنجابي فوج گهرائي دهلي ۽ سڄي هندستان تي قبضوڪري انگريزن هندستان تي وڌيڪ نوي سال سامراجي حڪومت ڪئي، انگريزن لاهور ريلوي اسٽيشن ته صفا قلعي نما جنگي حڪمت عمليءَ مطابق تيار ڪرائي، جنھن جي ڇتين تي مورچا ٺاهيا ويا، داخلا جي سڀني دروازن تي وڏا وڏا لوهي دروازا ۽ رات جو انھن سان ريلوي اسٽيشن کي مڪمل طرح سان بند ڪيو ويندو هو، رات جو لاهور ريلوي اسٽيشن تي ريل گاڏين جي اچ وڃ ڪا نه ٿيندي هئي.
لاهور ريلوي اسٽيشن جي وڌيڪ اڏپ جو ٺيڪو، اسٽيشن ٻاهران سائيڪلن بيھارڻ جي ٺيڪيدار، سلطان کي ڏنو ويو، جنھن کي پوءِ جڏهن لاهور ميونپالٽي ٺاهي وئي، ته ان جو اعزازي ميمبر به ڪيو ويو. سلطان هيءَ ريلوي اسٽيشن مغلن جي محلن کي ڀڃي پوءِ ٺاهِي، جت بيشمار سرون زير زمين اڳ ئي پيون هيون ۽ هُنن مغلن شھزادن جون سڀ رهائش گاهون جنھن ۾ دارا شڪوه جو محل به شامل هو، کي ڀڃي ان جون سرون ڪڍي ۽ انھن جي بنيادن مان لکين سرون ڪڍي هي ريلوي اسٽيشن ٺاهي مغلن جي محلن کانسوءِ ٺيڪيدار اُن دؤر جي ڪيترين پراڻين مسجدن کي به شھيد ڪيو. هن ستارا بيگم جي دؤر جي هڪ لاجواب وڏي مسجد ان جي ڀرسان مدرسا ۽ حُجرا به ڀڃائي، ان جون سرون ڪڍي لاهور ريلوي اسٽيشن ٺھرائي ۽ ائين هيءَ ريلوي اسٽيشن ٺھي راس ٿي، جيڪا اڄ به قائم آهي، نه رڳو لاهور پر سڄي ملڪ ۾ انگريزن جون ٺاهيل ريلوي اسٽيشنون اڄ به وڏي تعداد ۾ قائم آهن، اسان جي ٺٽي ضلعي ۾ انگريزن جي دؤر جون جڳهيون ٺھيل ڪو نه آهن، سواءِ جنگ شاهي ۽ ٻي ڪا هڪ ٻه پراڻي ريلوي اسٽيشن ۽ هڪ ٻه ڀڳل اسپيڪشن بنگلا مس هوندا، پر مغلن جي ٺاهيل ٺٽي جي باد شاهي مسجد اڄ به پراڻي ۾ پراڻي آهي. هيءَ مسجد اڳم ايڏي وڏي ۽ سھڻي ڪانه هئي پر شھيد ڀُٽي هن اڳيان سيدن جي فيمليز جا گهر ٻي هنڌ انھن کي پلاٽ ۽ پيسا ڏئي شفٽ ڪرائي پوءِ مسجد جي مرمت سان گڏ، اُن اڳيان پارڪ، پاڻي، جا تلاءَ ٺھرائي انھن کي ڦوهارا ۽ ٽائلس لڳائي ان جو مان شان اڃان به وڌرائي ڇڏيو، جيڪا هاڻ وري به مرمت ٿي گهري.
اسان لاهور جي ريلوي اسٽيشن تي لٿاسين ته هت ڪولين جي هڪ وڏي فوج بيٺي هئي، هن ريلوي اسٽيشن تي مونکي دهلي ريلوي اسٽيشن کان به وڌيڪ ڪولي نظر آيا، پر انھن ۾ ڪافي تعداد ۾ ڪولي وڏي عمر جا پوڙها به نظر آيا، جيڪي سامان کڻڻ مھل بلڪل جوان ٿي لڳا اسان وٽ سامان ايترو ته ٿورو هو، جو اسان ڪنھن ڪوليءَ جي ضرورت ئي محسوس نه ڪئي، اسٽيشن کان ٻاهر نڪري اسان ٽيڪسي ڪري اچي آواري هوٽل ڀيڙا ٿياسين. اسان ٽن ڄڻن لاءِ هڪ ڪمرو ورتو. اسان ٿڪل هئاسين سو ماني هوٽل ۾ ئي کائي سمھي رهياسين، ڇو ته اسان کي ٻه ڏينھن لاهور گهمي پوءِ واپس وڃڻو هو، اسان صبح جو مفت جو ناشتو ڪري، شھر گهمڻ لاءِ روانا ٿي وياسين.
لاهور شھر تي سندس نالي بابت تاريخ دانن پنھنجي پنھنجي راءِ ڏني آهي، مسٽر ريناڊ پنھنجي ڪتاب فريگ مينٽس ۽ ايليٽ پنھنجي ڪتاب ۾ لاهور شھر جو نالو لوهاور، لھارو ۽ لھور لکيو آهي. حضرت امير خمسرو دهلوي تيرهين صديءَ جي آخري دؤر ۾ پنھنجي ڪتاب ”قرآن المسعديف“ ۾ لاهور کي لھارنو لکيو آهي، پھريون دفعو رشدالدين 1310ع ۾ پنھنجي ڪتاب جامع التواريخ ۾ لاهور شھر کي سندس موجوده نالي سان ”لاهور“ لکيو آهي،هو لکي ٿو ته هن شھر ۾ ڪو به مضبوط قلعو ڪونھي البيروني به لاهور جو ذڪر لکيو آهي ۽ سندس گاديءَ جي هنڌ کي مندهو لکيو آهي، پر سڀ ليکڪ انھيءَ ڳالھه تي متفق آهن ته لاهور شھر جو نالو، ”رام“ جي پُٽَ جي نالي پٺيان رکيو ويو آهي. لاهور جي اوائلي تاريخ بلڪل گمنام آهي، تنھنڪري هن شھر جي باري ۾ اسان ڪا به چٽي ۽ واضع تاريخ لکي نٿا سگهون.
اڪثر چيني سياح هن ڳالھه تي متفق آهن ته پنجاب جي گاديءَ وارو ”ٽڪي“ يا ”اسارو“ شهر ستين صديءَ تائين پنجاب جي گاديءَ وارو شھر هو، جيئن حيدرآباد پنھنجي چاڙهين ۽ پڙن جي نالن سان مشھور آهي، مثلا =
1- تلڪ چاڙ هي،
2- ڀائي خان جي چاڙهي
3- قدم گاهه واري چاڙهي
4- ڇٽل چاڙهي
۽ پڙن ۾
1- فقير جو پڙ
2- ناهين جو پڙ
3- دادن شاهه پڙ
4- گنج بخش پڙ
تيئن دهلي، پشاور ۽ لاهور شھر وري پنھنجي دروازن ڪري مشھور آهن، لاهور شھر جا مشھور دروازا هي آهن.
1- روشنائي دروازا
2- ڪشميري دروازا
3- مستي دروازا
4- يڪي دروازا
5- دهلي دروازا
6- اڪبري دروازا
7- موچي دروازا
8- شاهه عالمي دروازا
9- لاهوري دروازا
10- مودي دروازا
11- ڀائي دروازا
12- ٽڪسالي دروازا
13- خضري دروازا
يعنيٰ لاهور شھر پنھنجي دروازان ڪري مشھور آهي، اسانجي پھرئين منزل لاهور جي مشھور بادشاهي مسجد هئي جت اسان پھرئين اندر ٻاهر فوٽا ڪڍيا، پوءِ اندر گهڙي سڄي مسجد گھمي ۽ مسجد اندر نفل پڙهيا ۽ دعا گهري. لاهور جي هيءَ عظيم الشان مسجد مغل بادشاهه اورنگ زيب 1673ع ۾ ٺھرائي هيءَ مسجد زمين کان ڪافي مٿي ٺھيل آهي، مسجد ۾ ٻاويھه چاڙهيون چڙهي پوءِ اندر داخل ٿِبو آهي، هيءَ مسجد مڪي جي مشهور الوليد مسجد جو نقل آهي، هن مسجد جا وڏا مينار پري پري تائين ڏسڻ ۾ ايندا آهن، هر مينار جي ڊيگهه هڪ سئو ٽيتاليھه فٽ ڇھه انچ آهي، راجا رنجيت سنگهه جي دؤر حڪومت ۾ هيءَ مسجد اسلح خانا ۽ فوجي گدامن طور استعمال هيٺ هئي، پر جڏهن پنجاب انگريزن فتح ڪيو ته هيءَ مسجد 1856ع ۾ انگريزن مسلمانن جي حوالي ڪري ڇڏي. اسان هيءَ مسجد گهمي پوءِ لاهور جو مشھور قلعو ڏسڻ وياسين.
جنھن بابت ملڪ اندر ڪئين قصا مشھور آهن، هي قلعو مشھور مغل بادشاهه اڪبر ٺھرايو هو، قلعي اندر هڪ محل به ٺھيل آهي، جنھن ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ٻه دروازا آهن هڪ ديوان عام ڏانھن جت عوام کي بادشاهه هرروز ديدار ڪرائيندو هو، ۽ سندن مسئلا ٻُڌي حل ڪندو هو ۽ ٻيو دروازو ديوان خاص ڏانهن وڃي ٿو، جت بادشاهه رات اٺين وڳين کان ٻارهين وڳي تائين اميرَن سان ملڪي مسئلن تي ڳالھه ٻولھه ڪندو هو، هن محل جي جھانگهير بادشاهه جي دؤور حڪومت ۾ واڌ ڪئي وئي. نه رڳو هن محل جي، پر جھانگهير سڄي لاهور شھر کي خوبصورت بنائڻ ۾ ڪا به گهٽتائي ڪانه ڪئي قلعه لاهور کي چئين مغل بادشاهن ٺھرايو، وڌايو ۽ قلعي جي مرمت ڪرائي هئي.
اڪبر قلعي اندر محل ٺھرايو، جھانگهير هن ۾ ديوان عام ۽ ديوان خاص ٺھرايا، مينارن جي ديوار شاھجھان ٺھرائي، اورنگزيب به هن قلعي ۾ وڌيڪ اضافو ڪرايو، شاهي عورتون ۽ شھزاديون هن قلعي جي جنھن دروازي مان نڪري ٻاهر گهمڻ وينديون هيون انھيءَ دروازي کي ”هاٿي پير دروازو“ چيو ويندو هو، قلعي اندر شاهي خاندان جي عورتن لاءِ هڪ لاجواب مسجد سفيد سنگمرمر سان ٺھرائي وئي هئي جنھن کي ”موتي مسجد جي نالي سان سَڏيو ويندو هو، رنجيت سنگهه، سک بادشاهه، جڏهن پنجاب جو بادشاهه ٿيو، تڏهن هن موتي مسجد کي مندر ڪري استعمال ڪيو، ۽ سندس نالو موتي مسجد تبديل ڪري موتي مندر رکيو ويو، ۽ پنھنجي مندرن ۾ شامل ڪري ڇڏيو هو.