3
غالب 27 ڊسمبر 1797ع ۾ آگري ۾ ڄائو، پاڻ يارهن سالن کان شاعري لکڻ شروع ڪيائين پاڻ آگري کان دهلي لڏي ويو، جت سڄي زندگي رهيو، هت ئي وفات ڪئين ۽ هت ئي ڍڪيو، پاڻ مائٽن جي مرضي سان 13 تيرهن سالن جي عمر ۾ شادي ڪئي ستن ٻارن مان سندس هڪ ٻار به زنده نه بچيو. آخري مغل بادشاهه ظفرشاهه کيس دبيرُالمُلڪُ جو اعزاز 1850ع ۾ ڏنو. هن 15 فيبروري 1869ع م وفات ڪئي. مرڻ بعد هن جي گهر کي ” غالب ميموريل“ ڪري ٺاهيو ويو. شآعري ۾ هن غزل،قصيدا، (رُباعي) قطعا، ۽ مرثيا، لکيا.
اسان مزار اندر داخل ٿي کيس قُل بخش ڪيا، اسان غالب جي عظمت کي سلام ڪندا هتان ٻاهر نڪري آياسين.
اڄ ٻنپهرن جو اسان کي سپريم ڪورٽ جي وڪيل، امر لعل پنجواڻيءَ، دهليءَ جي مشهور انٽرنيشنل سينٽر ۾ ٻنپهرن جي مانيءَ جي دعوت ڪئي. سندس عمر اسي سال هئي پاڻ ٻڌائين ته سنڌ مان ايندڙ سنڌين جي آئون ضرور هت دعوت ڪندو آهيان. پاڻ چئين ته جڏهن نهرو ماسڪو ويو ته اهڙا ڪئين سينٽر هن ماسڪو ۾ ڏٺا ان کانپوءِ هن اهڙو سينٽر هت دهليءَ ۾ به قائم ڪيو. اسان کي ڏاڍي سٺي ماني کارايائين ڪافي دير هت رهڻ بعد پوءِ اسان هتان اُٿي دهليءَ جو مشهور لال قلعو گهمڻ وياسين ۽ ڪجهه خريداري ڪرڻ بعد ان جڳهه تي وياسين، جت هڪ اوپن ائير ٿيٽر ۾ هن قلعي بابت ۽ سڄي هندستان جي اسڪرين تي ڊاڪومينٽري ڏيکاريائون ۽ هڪ رُعِبدار آواز ذريعي ٻڌائون ته هندستان ۾ ڪهڙيون ڪهڙيون قومون آيون ۽ جن اچي هت حڪومتون ڪيون هن پروگرام کي ڏسڻ وارن ۾ غير ملڪي ماڻهو به وڏي تعداد ۾ پنهنجي فيملين سان گڏ موجود هئا، هي پروگرام ڪافي دلچسپ هو.
لال قلعو يعني ڳاڙهو قلعو، شاهجهان بادشاهه پنهنجي ملڪ جي راجداني آگره شهر کان منتقل ڪري دهليءَ شهر ۾ قائم ڪرڻ بعد سن 1638ع ۾ پنهنجي مخصوص محلي شاهجهان آباد جي تعمير شروع ڪرائي ڇڏي ۽ 16 اپريل 1639ع ۾ پنهنجي جهان پناهه يعني لال قلعي جي تعمير جو سنگ بنياد نصب ڪيو. 16اپريل 1648ع ۾ يعني پورن نون سالن جي عرصي ۾ هي قلعو جڙي راس ٿيو. هن قلعي جي تعمير تي اٽڪل هڪ ڪروڙ رپيا خرچ ٿيا. ۽ قلعي اندر عمارتن تي انهيءَ رقم جو اڌ يعني پنجاهه کن لک کپي ويا. هن قلعي جي تعمير ۾ گهڻو ڪري ڳاڙهي رنگ جو پٿر ڪم آيل آهي. تنهنڪري ان تي لال قلعو يعني ڳاڙهي رنگ وارو قلعو نالو رکيو ويو. هي قلعو اٺ ڪنڊي جي شڪل تي تعمير ٿيل آهي. منجهس اولهه ۽ اوڀر طرف واريون ٻه ديواريون باقي ڇهن پاسن جي ڀيٽ ۾ ڊگهيون آهن. جيڪي سندس مستطيل وانگر طوالت ڏيکارين ٿيون. قلعو اٽڪل 900 ميٽر ڊگهو ۽ 550 ميٽر ويڪرو آهي. انهيءَ قلعي جي ٻاهرئين ڪوٽ جي چوڌاري ڪل ڊيگهه اڍائي ڪلو ميٽر کن ٿيندي. جيڪا شهر جي طرف وٽان ارڙهن ميٽر اوچي آهي. قلعي جي اترئين پاسي وٽان هڪڙي پُل ٺهيل آهي. جيڪا قلعي کي شهر جي سليم ڳڙهه نالي محلي سان ڳنڍيندڙ آهي.
قلعي کي ڪوٽ جي ٻاهران چوڌاري هڪڙي کاهي حائل آهي. اها نديءَ سان مليل آهي. قلعي جي اڀرندي پاسي رهائشي جايون ٺهيل آهن. ۽ ٻه ٽماڙ شاهي دروازا تعمير ٿيل آهن. جن تي نيم اٺ ڪنڊا ٽاور ٺھيل آهن. انھن مان هڪڙو لاهوري دروازو ۽ ٻيو دلي دروازو سڏجي ٿو. دلي دروازي جي ٻاهران هاٿين جا ٻه مجسما نصب ٿيل آهن. اهي هاٿين جا مجمسا هندستان جي انگريز وائسراءِ لارڊ ڪرزن سن 1903ع ۾ نصب ڪرايا هئا چوڻ ۾ اچي ٿو، ته انهيءَ هنڌ نصب ٿيل اصلوڪا هاٿين وارا مجسما شهنشاهه اورنگزيب مسمار ڪرائي ڇڏيا هئا.
قلعي ۾ داخل ٿيڻ وارو مکيه لنگهه لاهوري دروازو آهي. جتان قلعي اندر ويندڙ رستو ڇت سان ڍڪيل آهي. انهيءَ جي پاسن تي ڪيتريون ئي رهائش جون جڳھيون آهن. هن هنڌ کي ڇته چوڪ سڏجي ٿو. اُهي اپارٽمنٽ هاڻي دڪانن طور استمعال ۾ آهن. قلعي ۾ عام رهائش جي ٻين ڀاڱن ۾ شهنشاهه جا درٻاري ۽ حواري وغيره رهندا هئا.
قلعي جي هنن مکيه دروازن تي شهنشاهه اورنگزيب مورچه بند چوڪيون جوڙايون هيون.
قلعي ۾ داخل ٿيڻ لاءِ انهيءَ کي ٻين طرفن وٽان ٻيا به دروازا ٺهيل هئا. پر اهي هاڻي بند ڪيا ويا آهن.
لال قلعي جا مکيه معمار اسحاق احمد ۽ حامد هئا. هن تعمير جي نگراني شهنشاهه طرفان مقرر ڪيل اعليٰ عملدارن جي حوالي هئي.
قلعي اندر گهڻين عمارتن ۾ هڪ ڀيرو انگريزي لشڪر اچي رهيو هو. انھيءَ لشڪر جڳھين جي ڀتين تي تمام نازيبا نشان ڇاپيا هئا. تنهنڪري هندستاني حڪمرانن خلاف يلغار ۽ ملڪ تي قبضي کان پوءِ انھن بدنما داغن ۽ نشانن جي نه ڊهي سَگھڻ سبب ڪجهه جائين کي مسمار ڪيو ويو. مسلمان بادشاهن سوين سالن تائين هن قلعي ۾ ويهي سڄي هندستان تي راڄ ڪيو. هن پروگرام ۾ صرف آئون، مِنا ۽ ڊاڪٽر پارس هئاسين، پروگرام جي داخلا في به ڪافي ڳري هئي، جيڪا اسان پنهنجي کيسي مان ادا ڪئي. اسان جي هوٽل، پهاڙ گنج علائقي ۾ هئي. اسان ماني به هن هلائقي جي هڪ سِکَ جي هوٽل تي کاڌي. ماني ڏاڍي سٺي هئي. سڄي هندستان ۾ سِکن جون هوٽلون اِئين آهن، جيئين پاڻ وٽ ڪوئيٽا جي پٺاڻن جون شهرن ۾ عام جام هوٽلون آهن. اسان ٽيڪسي ڪري، هوٽل تي اچي آرامي ٿياسين. اسان جي رهائش واري هوٽل کان ٻاهر، ڀرپاسي وارين هوٽلن جا ناشتا مون کي ڏاڍا وڻندا هئا. انهن هوٽلن ۾ کاڌي جا قسمين قسمين آئٽم کائڻ لاءِ ملندا هئا. انهن ۾ دال پوري، آچار، چڻا، پورين جا به ڪنئين قِسم جن ۾ ننڍيون وچوليون ۽ وڏيون ڪُرٽڻيون پاپڙيون، ڪنئين قسمن جا ۽ مختلف رنگن جا حلوا، آلو پراٽا، چَئين پنجن قسمن جو ڏاڍيون مزيدار چٽڻيون، پورين ۾ ويڙهيل ڪباب ۽ ڪڪڙ جي گوشت جون قيمون، سائوٿ جي ناشتي جا ڪئين قسم جن جا ته پاڻ کي نالا به ڪونه اچن. ناشتي ۾ رهائش واري هوٽل جي بيري کان اسان هر روز اهو ناشتو گهرائي کائيندا هئاسين. هاڻ ته ڪراچي ڪلفٽن تي تين تلوار وٽ انھن ناشتي جي کاڌن جون هوٽلون کُلي ويون آهن. جن تي انڊيا جي انھن ناشتن کان وڌيڪ سوادي ناشتا ملن. پر جي ناشتي کي ٿورو وڌيڪ کائجي ٿو ته ماڻھو صفا سُست ٿيو پوي. تنھنڪري اهڙو ناشتو ماڻهو صرف آرتوار تي ڪري، سڀ مال کائي، ليٽي پوي. ۽ ڏينهن جو ٻپهري بلڪل نه ڪري، وري وڃي رات جو ماني کائي. نه ته اسان جي پنجھتر سال عمر وارن جو پيٽ يقنياّ خراب ٿي پوي. ميڊيڪل سائنس چئي ٿي ته ناشتو ضرور ڪريو اسان کي اسان جي ڏاڏي ٻن سالن جي عمر کان گهر ۾ ناشتو زوريءَ ڪرائيندي هئي. ۽ مونکي ياد ڪونھي ته آئون ڪڏهن به سڄي زندگيءَ ۾ ناشتي کانسواءِ گهر کان ٻاهر نڪتو هجان.