5
اسان رات جي ماني به ٻاهر هڪ هوٽل تي کاڌي، اسان جڏهن انڊيا ويا هئاسين 2004ع ۾ تڏهن موديءَ جي حڪومت ڪانه هئي، هاڻ موديءَ جي حڪومت بي، جي، پي جي غنڊن جي حوالي ٿي وئي آهي. هر روز مسلمانن لاءِ گهيرو تنگ ڪندي وڃي، مون ڏٺو آهي ته هندستان ۽ پاڪستان جي ماڻهن جي دوستي ٿي نه ٿي سگهي، ڇو ته ٻنهي جي سوچ هڪ ٻئي جي خلاف نفرتن تي قائم آهي، ۽ هندو مسلمانن کان وڌيڪ مذهبي ڪٽر پڻي جو شڪار آهن.
جنهن جو مثال سنڌي هندن طرفان سڀني سنڌي مسلمانن کي ”ڄٽ“ ڪري چوڻ آهي اهو به ته هڪ قسم جو نفرت جو اظهار آهي، آغا سليم پنهنجي هندستان جي سفر نامي جهولي لال جي صفحي 46 تي لکي ٿو ته جڏهن سنڌ ۾ انگريزن جي حڪومت قائم ٿي ته هندن کي پراڻو پلئو ڪرڻ جو وارو ملي ويو. هندن مسلمانن جي پئسي جي زور تي نوڪرين توڙي واپار ۾ معاشي ناڪابندي ڪئي ۽ مسلمانن جون جايون ٻنيون گروي رکي وياج ۾ ڦٻايون ۽ کين شهرن مان ڌڪي ڪڍي ڇڏيو ته هو تعليم ۽ واپار کان هميشه لاءِ ڌڪجي پري ٿي ويا.
اسان دير سان پنهنجي آگري واري هوٽل ۾ اچي آرامي ٿياسين، صبح سوير تاج محل اڳيان ورتل سنگمرمر جي سامان کي چڱي طرح پيڪ ڪري ٿيلهي ۾ بند ڪري پوءِ ناشتو ڪري آگري جي گهٽين مان هلندا اچي آگري جي پراڻي قلعي تي پهتاسين، اسان اُتي ڪافي فوٽا ڪڍيا، پوءِ هي ڀڳل قلعو ڏٺو، هن قلعي کي اڪبر جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، هي قلعو سورهين صديءَ ۾ اڪبر بادشاهه جي رهائش لاءِ ٺهرايو ويو هو، جيڪو درياءَ جمنا جي ڪناري تي ٺهيل آهي، هي قلعو تڏهن ٺهيو جڏهن آگره مغل شهنشاهت جو گاديءَ جو هنڌ هو، هن قلعي کي1983 کان U.N.O طرفان ورلڊ هيريٽيج ۾ شامل ڪيو ويو، هن قلعي کي ٺهڻ ۾ اٺ سال لڳا، هن قلعي جي خاص ڳالهه جهانگير جو محل آهي جيڪو به اڪبر پنهنجي پٽ لاءِ ٺهرايو هو، هي محل بادشاهه جي محل کان به وڏو ۽ سٺو محل آهي، هت ٺهيل موتي مسجد شاهجهان بادشاهه ٺهرائي هئي. بادشاهه جي ويهڻ لاءِ شاهي تخت جيڪو پوءِ اورنگزيب کڻائي دهليءَ جي قلعي ۾ وڃي لڳايو، هن قلعي اندر ٻيا به ڪيترا محل جن ۾ شاهجهان طرفان سندس پياري راڻيءَ ممتاز جو محل به هو جنهن تي ئي پوءِ شاهجهان تاج محل ٺهرايو، جنهن تي آئون اڳ تفصيل سان لکي چڪو آهيان هي ساڳوڻو قلعو آهي جنهن ۾ تخت تي ويهي شاهجهان بادشاهه حڪومت ڪئي، اهوئي قلعو يارهن سال شاهجهان بادشاهه لاءِ جيل به هو جت پاڻ اونگزيب جي وقت ۾ قيدي ٿي رهيو. يعني 1655ع کان 1666ع تائين جيسين وڃي پاڻ هت جيل ۾ ئي وفات ڪئي اسان قلعي کان پوءِ فتح پور سڪري روانا ٿياسين، جيڪو آگري کان 23 ميلن جي مفاصلي تي آهي، هندستان ۽ پاڪستان ۾ ماڻهو مغلن جي ٺاهيل قلعن ۽ محلن مسجدن ڏانهن گهمڻ وڃن٬ جيئن اسان هت قطب مينار لال قلعو فتح پور سڪري تاج محل ۽ آگرو ڏسڻ وياسين، پر هت هڪڙي به اهڙي انگريزن ۽ هندن جي يادگارجڳهه ٺهيل ڪانه هئي جنهن کي اسان ڏسڻ وڃون، جڏهن ته انگريزن به سڄي هندستان تي سوين سال حڪومت ڪئي، پر انگريزن هتان ڪمائي انگلينڊ کي ٺاهيو پر مغلن مڙي به پنهنجو اصل ملڪ ڪونه ڏٺو هت مئا ۽ هت ئي دفن ٿيا.بابر کان وٺي آخري مغل بادشاهه بهادر شاهه ظفر تائين هو دفن ته قيدي جي حيثيت ۾ برما ۾ ٿيو پر شعرن ۾ هي بيت به هندستان ۾ دفن ٿيڻ لاءِ چيو ويو ته
اتنا ہے بہ نصیب ظفر کہ دفن کے لئے٬
دوگز زمیں بھی نہ ملی کوئے یار میں!
پر انگريزن هتان هيرا جواهر يعني ڪوهنور هيرو به کڻي وڃي انگلينڊ جي راڻيءَ جي تاج ۾ هنيو، پر پاڻ هتان لاش به کڻي يعني مميز مصر مان کڻي وڃي انگلينڊ جي ميوزمن ۾ رکئون ۽ اڄ به انهيءَ جي ڏسڻ جي ٽڪيٽن مان حاصل ڪروڙين رپيا ڪمائين، ۽ انهن کي ڏسڻ اڄ به سياح مصر نه پر لنڊن وڃن راڻيءَ جي تاج ۾ لڳل اهو ڪوهنور هيرو به هاڻ ٽاور آف لنڊن ۾ رکيل آهي، جنهن کي مون ۽ مِنا به لنڊن م ڪيترا ڀيرا ڏٺو آهي.
ڪلديپ نيئر پنهنجي آتم ڪٿا ڪتاب ۾ لکيو آهي ته انگريزن جو خيال هو ته اسان جن جن ملڪن کي جيئن جيئن فتح ڪيو، تيئن تيئن اسان انهن ملڪن کي آزادي ڏئي، هتان هليا وڃون، يعني سنڌ، پنجاب، بينگال ميسور ۽ گجرات کي هڪ جدا جدا آزاد ملڪ جي حيثيت ۾ آزاد ڪري هليا وڃون، جيئن هينئر رشيا پنهنجي سڀني فتح ڪيل ملڪن کي پاڻ کان جدا ڪري عليحده عليحده ملڪ ٺاهي يعني يوڪرين، ازبڪستان، قازڪستان، آذربائيجان ۽ ٻين ملڪن کي جدا جدا آزاد ملڪن جي حيثيت سان آزاد ڪري پاڻ هتان فوجين سميت نڪري هليو ويو. رشيا جي هتان نڪري وڃڻ ڪري پنج نوان مسلمان ملڪ ڌرتيءَ جي گولي تي قائم ٿي ويا، هاڻ سڄي دنيا جا ماڻهو اُت دنيا جا مشهور شهر ثمرقند بخارا باڪو ۽ ٻيا ڪيترا شهر ڏسڻ وڃن، جڏهن رشيا انهن سڀني ملڪن ۾ راءِ شماري ڪرائي ته يورپ جي سڀني عيسائي ملڪن راءِ شماري ۾ رشيا کان عليحدگي جي حق ۾ فيصلو ڏنو پر سڀني مسلمان ملڪن راءِ شماريءَ ۾ روس سان گڏ رهڻ جي حق ۾ پنهنجي راءِ جو اظهار ڪيو انهن ملڪن جو مؤقف آهي ته اسان وٽ ايڏي تعليم ۽ ترقي ڪڏهن به ڪانه ٿئي ها جيڪا روس جي انقلاب کان پوءِ ممڪن ٿي، انهن مسلمان ملڪن پنهنجي پنهنجي ملڪن ۾ لينن جا ٽٽل اسٽيچوز جيڪي ڪنڊن پاسن ۾ سڙيا پئي، سي واپس کڻي ٺاهي پنهنجن شهرن جي مُک چؤڪن تي واپس لڳائي ڇڏيا آهن هنن جو مؤقف آهي ته اهو سڀ ڪجهه رشين انقلاب ڪري ٿيو نه ته اسان جا حال افغانستان کان به بڇڙا هجن ها. ڪلديپ نيئر چيو لکيوم آزادي جو خيال ته اهڙو اظهار انگريزن جڏهن پيش ڪيو ته سڄي ڪانگريس ۽ انهن جي ليڊرن انهيءَ مؤقف جي شيديد مخالفت ڪئي، پاڻ چئي ٿو ته نهروءَ ته وائسراءِ کي سختيءَ سان چيو ته توهان گهڻا پاڪستان ٺاهڻ چاهيو ٿا، اهو ڪتاب پاڪستان جي هر ڪتاب گهر تان خريد ڪري سگهو ٿا، مون به اهو ڪتاب حيدرآباد مان هڪ اسٽال تان خريد ڪيو، توهان سوچيو ته انگريز جي سنڌ کي هڪ آزاد خودمختيار ملڪ جي حيثيت سان آزاد ڪري وڃن ها ته سنڌ اڄ هڪ آزاد مختيار ملڪن جي لسٽَ ۾ شامل هجي ها ۽ اقوام متحده جو ميمبر هجي ها، ۽ سنڌي پنهنجي راڄ ڀاڳ جا ڌڻي پاڻ هجن ها،
اسان هندستان جي ننڍن ۽ ڀڳل ٽٽل رستن تان هلندا فتح پور سڪري ڏانهن وڃي رهيا آهيون ، تاج محل کانسواءِ آگري ۾ ۽ فتح پور سڪريءَ ۾ جيڪا به اڏاوت آهي اها سڀ جي سڀ اڪبر اعظم ٺهرائي هئي، ۽ پڻ دهليءَ ۾ اڪبر جي پيءُ همايون مٿان جيڪو مقبرو ٺهيل آهي سو به اڪبر بادشاهه ٺهرايو، ۽ اڪبر جون ٺهرايل سڀ عمارتون اڪبر جي پوٽي شاهجهان ڀڃرائي ڇڏيون اڪبر درٻار ۾ ڌوتي پائي ايندو هو ۽ پيشانيءَ تي هندن جو نشان تلڪ لڳائيندو هو، پاڻ ۽ سندس پٽ کي به هندن مان شادي ڪرايائين. سندن ڪنوار جي قبيلي مان سندس ۽ سندس درٻار جا محافظ هئا، جيڪي ساڻس سڄي زندگي وفادار ٿي رهيا، پاڻ جين مذهب جي پوئلڳن جي چوڻ تي سڄي ملڪ ۾ ٻه ڏينهن جانورن ڪهڻ تي بندش وڌائين ۽ پاڻ درٻار ۾ زردشتين جي مخصوص قميص ۽ چيلهه تي ڪمربند ٻڌي انهن کي به خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئين، هن جو اصول هو ته هندستان ۾ سڀني مذهبي ڌرين کي خوش ڪجي ۽ ڪنهن به مذهب واري جي دل آزادي نه ڪجي جيئن اڄڪلهه ڪئينيڊا جو وزيراعظم پيو ڪري چون ٿا ته اڪبر جي بادشاهت ان وقت دنيا ۾ وڏي ۾ وڏي بادشاهت هئي، پر سندس فوج تمام مختصر يعني پنجويهه هزار سپاهين تي مشتمل هئي چون ٿا ته جڏهن اڪبر وفات ڪئي، ته هُن جي خزاني ۾ هڪ بلين ڊالر ملڪ جي خزاني ۾ موجود هئا، هندستان ۾ مسلمان حاڪمن طرفان صدين کان غيرمسلمانن تي جزيه جو ٽئڪس لڳل هو، سو اڪبر بادشاهه غير مسلمانن تان هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيو، اسان فتح پور سڪريءَ جي ٻاهران پنهنجون گاڏيون بيهاري سڄي علائقي جو جائزو و وٺي پوءِ اڪبر بادشاهه جي ڳائڻ ٻڌڻ واري ٽماڙ جڳهه جي مٿان وڃي بيهي هيٺ سڄي نظاري جا فوٽا ڪڍيا ۽ هت ٿوري دير ويهي ساهي کنئي، جت اڪبر بادشاهه ويهندو هو ۽ تانسين کان راڳ ٻڌندو هو چون ٿا ته ابو فضل ۽ فيضي جي پيءُ ملاعمر تانسين بابت سوال جو اڪبر بادشاهه کي جواب ڏنو ته ”بس گا لیتے ہیں“ هت سڄي فتح پور سڪريءَ جو نظارو پُروقار لڳي رهيو هو.
فتح پور سڪريءَ جي باري ۾ ڪي چون ٿا ته آگري کي خداحافظ چئي اڪبر هت پنهنجو تخت گاهه بنايو، ڪي چون ٿا ته گاديءَ جو هنڌ آگرو ئي هو پر عارضي طرح سان اڪبر هت به اچي رهندو هو، هي شهر ٽڪري تي مٿي ٻڌل آهي، ۽ ٻيون به بيشمار تعميرات هت جڙيل آهن.
فرانس جو صدر سرڪوزي ۽ سندس زال جڏهن هندستان جي دوري تي آيا ته کين ڪنهن ٻڌايو ته اڪبر کي اولاد ڪونه ٿي ٿيو، ته پاڻ هت اچي درويش سليم چشتيءَ جي درگاهه تي عرض ڪيو ته مون کي اولاد ڏي ته کيس پٽ ڄائو ته پاڻ سندس پٽ جو نالو به درويش جي نالي پٺيان سليم ئي رکيو جيڪو پوءِ جهانگهير جي نالي سان هندستان جو بادشاهه ٿيو، آخري وقت اڪبر جي اولاد کي جڏهن اڪبر جي مرڻ جي علامت نظر نه آئي ته جهانگهير ٽيهه هزار فوج سان جنگ ڪئي، ۽ جنگ ۾ اڪبر بادشاهه جي ويجهي ساٿيءَ ۽ دوست ابوالفصل کي قتل ڪري پنهنجي بادشاهت جو باضابطه اعلان ڪيو نيٺ اڪبر جهانگهير کي هٿيار ڦٽا ڪرڻ تي مجبور ڪيو، پر اڪبر بادشاهه پنهنجي پٽ جي ساڻس جنگ ۽ پنهنجي ويجهي دوست ابوالفضل جي مرڻ ۽ سندس ماءُ جي مرڻ ڪري پاڻ صفا مايوس ۽ ڪمزور ٿي ويو هو، نيٺ وفات ڪري ويو، سندس موت کي ڪي پيچش جي بيماري ته ڪي کيس جهانگير طرفان زهر ڏئي مارڻ جو به چون ٿا.
سو ڳالهه پئي ٿي فرانس جي صدر سرڪوزي طرفان هندستان جي دؤري ۽ اڪبر کي سليم چشتيءَ جي دعا سان پٽ ٿيڻ جي سو فرانس جو صدر ۽ سندس زال به تاج محل ڏسڻ کانپوءِ هت اولاد گهرڻ لاءِ فتح پور سڪريءَ آيا ۽ مسجد جي مُک گيٽ کان جنهن کي بلند دروازا چوندا آهن، اُتان پيرين پنڌ مٿو ڍڪي اچي درگاهه ۾ اولاد جي لاءِ دعا گهرئون ۽ کين هت هڪ قوالي ٻڌائڻ جو به بندوبست ٿيل هو ۽ پاڻ ڳچي ۽ ٻانهن ۾ سڳو پڙهائي اهو ٻڌئون، هيءَ سرڪوزي ۽ سندس زال جي ٻئي شادي هئي، سرڪوزيءَ کي پهرين زال مان ٽي ٻار ۽ سندس ٻي زال کي پهرئين مڙس مان هڪ ٻار هو، پر هنن جي هڪٻئي سان شاديءَ مان اولاد ڪونه هو، تنهنڪري هنن سليم چشتيءَ جي مزار تي اچي دعا گهري، گل ۽ پڙ چاڙهيو.قبر مٿان سندن جيڪو گائيد هو پيرزادو رئيس ميان، تنهن چيو ته مونکي وڃڻ مهل چئون ته اسان وري به ٿا دعا گهرون، هت دعا گهرڻ کان پوءِ کين اولاد ٿيو ۽ هڪ ڏيهه ڄائي هي رپورٽ ڊين نيلسن، دهليءَ کان ڇهه ڊسمبر ويهه سئو ڏهه ۾ موڪلي ۽ ٽيلي گراف اخبار ۾ شايع ٿي ۽ هنيئر به نيٽ تي لڳي پئي آهي.
سرڪوزيءَ جي زال جو نالو ڪارلابروني Carla bruni آهي، هندستان جي بادشاهه اڪبر کان وٺي فرانس جي صدر سرڪوزيءَ تائين هن درويش کان اولاد گهرڻ جو سلسلو هليو اچي. هونئن يورپ جا ماڻهو اهڙين ڳالهين کي بلڪل ڪونه مڃين پوءِ الاهي ڇو؟ هنن پير پرستيءَ کي تسليم ڪري هت پٽ جي آس لاءِ پهتا يا هنن هت اچي مسلمانن کي خوش ڪرڻ لاءِ ائين ئي ڪيو هونئن به هندستان جي ٽن درگاهن يعني هي درگاهه سليم چشتيءَ جي، دهليءَ ۾ خواجه نظام الدين اولياءَ جي ۽ اجمير شريف جي درگاهه معين الدين چستي تي هميشه تمام گهڻي رش هوندي آهي يعني مسلمانن کانسواءِ سڄي دنيا جا هندو به هميشه هنن درگاهن تي توهان کي نظر ايندا، جن جي عقيدت هنن درگاهن لاءِ مسلمانن جهڙي ئي هوندي آهي اجمير شريف جي درگاهه تي ته هندستان ۾ جيڪي پاڪستان سان گڏ ٻين ملڪن جا سربراهه به اچن سي به هت اچن.
فتح پور سڪري جيڪو هاڻ آباد نه پر غير آباد شھر آهي، فتح پور سڪري ننڍڙو پر عاليشان شھر شھنشاهه اڪبر جي حڪومت دوران سن 1571ع کان 1585ع تائين هندستان جي گاديءَ جو هنڌ هو، انھيءَ کان ٿوروئي وقت اڳي اهو سنگ تراشن جو هڪ ننڍڙو ڳوٺ هو، هڪڙي ڪٿا موجب اڪبر نريني اولاد کان وانجھيل هو، تنهن هن ڳوٺ ۾ رهندڙ هڪڙِي درويش نالي شيخ سليم چشتيءَ جي حضور ۾ دعا لاءِ اچي حاضري ڀري درويش کيس ٽن پٽن ڄمڻ جي بشارت ڏني. وقت گذرڻ سان اها سچي ثابت ٿيڻ سبب بادشاهه هتي شهر اڏي پنهنجي راجڌاني بنايو،پر پاڻي جي مستقل مشڪلات سبب پنهنجي گادي لاهور ۾ قائم ڪئي ته چند سالن اندر زوال جي نذر ٿي ويو، پر ڳاڙهي وارياسي عمارتي پٿر جي وجود ۽ آرڪيالاجيڪل سروي وارن جي مرمت ۽ سنڀال سبب ڪافي حد تائين تعميراتي طور تي بحال ڪيو ويو آهي.
هتي پنهنجي رهائش دوران شهنشاهه اڪبر اسلام کانسواءِ ٻين مذهبن جي مطالعي ۽ مذاڪري ۾ به مشغول رهيو، هندن ۽ پارسين جي مباحثن ۽ مذاڪرن کان متاثر ٿي هڪڙو نئون فرقو تشڪيل ڪيو، جنهن کي دين الاهي سڏيو ويو، فتح پور سڪريءَ ۾ مغل تعميرات ۾ هندو جين توڙي اسلامي سمورا تعميراتي فن جا نمونا اختيار ڪيا ويا آهن.
هت سياحن جي تمام وڏي اڪثريت هڪ ئي ڏينهن ۾ سير ڪري موٽي وڃي ٿي، پر هتي رات ترسندڙن کي هتي جي شام ۽ رات جا نظارا وڌيڪ متاثر ۽ مطمئن ڪندا، هي شهر آگري شهر جي اولهه طرف چاليهن ڪلو ميٽرن جي پنڌ تي پٿريلي زمين تي اڏيل آهي، جامع مسجد جنهن جي اندر شيخ سليم چشتي جي مزار پڻ اڏيل آهي، تنهن جي تعمير ۾ ايراني ۽ هندو ٻنهي قسمن جي اڏاوت ٿيل آهي، چوڻ ۾ اچي ٿو ته هن مسجد جا نقش ۽ نگار هڪڙي مڪي مسجد وارا اختيار ڪيا ويا آهن. مسجد جي مکيه داخلا بلند دروازو آهي جيڪو چوونجهاهه ميٽر اوچو، شهنشاهه اڪبر طرفان گجرات جي فتح جي يادگار طور تعمير ڪرايو ويو هو. هن دروازي جي اندرئين پاسي مٿي سردري تي قرآن شريف جون آيتون اُڪريل آهن مسجد جي ايوان ۾ اتر طرف شيخ سليم چشتي جو مقبرو اعليٰ قسم جي سفيد سنگمرمر سان سن 1570ع ۾ تعمير ٿيو. سنگمرمر جون ٺهيل ڄاريون فني خوبصورتيءَ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهن، ۽ ٻئي ڪنهن هنڌ ورلي لڀن، هت مِنا ۽ پارس سليم چشتيءَ تي پڙ چاڙهيو ۽ مون فوٽا ڪڍيا، شيخ سليم چشتيءَ جي پوٽي شيخ اسلام خان جو مزار پڻ مسجد جي احاطي اندر ۽ شيخ سليم جي ويجهو اڏيل آهي، مسجد جي اڀرندي طرف واري دروازي کي شاهي دروازو سڏجي ٿو ڇو ته ان دروازي وٽان صرف بادشاهه اڪبر ايندو هو.
هن قديم شهر ۾ داخل ٿيڻ سان ڏسڻ ۾ ايندڙ پهرين عمارت راڻي جوڌاٻائي جي محلات آهي، اها راڻي شهنشاهه جهانگير جي ماءُ ۽ هڪڙي هندو مهاراجه جي ڌيءَ هئي، هن محلات جا ٿنڀا هندو طرز تعمير ۽ گنبذ اسلامي طرز تعمير موجب جوڙيل آهن. هوا محل نالي هتي هڪڙو ڊگهو ڪمرو ٺهيل آهي. تنهنجون سموريون ڀتيون پٿر جي نهايت سهڻين ڄارين سان ٺهيل آهن.
هتي هڪڙو ٺهيل محل بيربل ڀَون نالي سان سڏجي ٿو، ان جي سونهن کان متاثر ٿيندي اوڻهين صديءَ جي هڪڙي فرينچ اديب وڪٽرهيوگو لکيو ته ” هي عمارت هڪڙو ننڍڙو محل آهي. هي محل راجا بيربل لاءِ اڏيو ويو هو، جيڪو عقل ۽ عرفان جو صاحب هو ۽ هر فن مولا شخصيت جو حامل هو، پاڻ سن 1586ع ۾پشاور جي ويجهو لڳندڙ هڪ جنگ ۾ پنهنجي سموري سپاهه سميت مارجي ويو، هن محل جي سامهون اڏيل عمارت حرم سراءُ سڏجي ٿي، چون ٿا ته ڪنهن وقت انهيءَ هنڌ هاٿين، اٺن ۽ گهوڙن جو وڏو طنبيلو هو.
هن شهر ۾ ڪاروان سراءُ هرڻ مينار، ڪرستان زال جو محل ڀنچ محل، مال خانو، ديوان خاص، ديوان عام جي ڀرسان هڪڙو پلي گرائونڊ پچيسي ميدان نالي سان سڏبو هو، جتي شهنشاهه اڪبر پنهنجي ڪنيزائن سان گڏجي پچيسي نالي راند کيڏندو هو.
دفترخاني جي اڳيان خواب گاهه ٺهيل هو،جتي اڪبر بادشاهه سمهندو هو، خواب گاهه جي ڀر ۾ سندس ترڪ راڻيءَ جو گهر هوندو هو، جامع مسجد جي ٻاهران اصل سنگ تراش جي ننڍڙي مسجد جا آثار موجود آهن، چون ٿا ته سليم چشتيءَ جو آسٿان ان هنڌ تي هو، هن ماڳ وٽ هڪڙو حڪيم جو گهر ۽ ترڪي طرز جو حمام ٺهيل هو، اسان ٻه ٽي ڪلاڪ هت رهڻ کان پوءِ پنهنجي ٻي منزل دهليءَ ڏانهن روانا ٿي وياسين.
هندستان جو جڏهن ورهاڱو ٿيو ته پاڪستان ۽ بنگلاديش جا هندو به وڃي هندستان ۾ گڏ ٿيا پر هندستان جا مسلمان ٽن ٽڪرن ۾ ورهائجي ويا يعني ويهه ڪروڙ بنگلاديش ۾ ويهه ڪروڙ پاڪستان ۾ ۽ پنجويهه ڪروڙ هندستان ۾ اُهي ڪُل ٿيا پنجهٺ ڪروڙ اها حقيقت آهي ته جيڪي قومون دنيا ۾ ورهائجن ٿيون انهن جي پوءِ اها حيثيت برقرار ڪانه ٿي رهي، جيستائين جرمني ٻه ملڪ هئا ته يورپ ۾ انهن جي اها پوزيشن ڪانه هئي جيڪا هينئر آهي پوءِ جڏهن ديوار برلن ڀڳي ۽ ايسٽ جرمني ويسٽ جرمني ملي هڪ جرمني ٿي ته اها اڄ دنيا جي چوٿون نمبر وڏي ايڪانامي ۽ سڄو يورپ ۽ يورپي يونين سندس ڪنٽرول ۾ آهي.انگلينڊ ۾ ڪجهه سال اڳ جڏهن يورپي يونين مان نڪرڻ جو ريفرينڊم ٿيو ۽ انگلينڊ جي عوام يورپي يونين ۾ نه رهڻ جي حق ۾ ووٽ ڏنو ته ان وقت جي وزيراعظم ڪيمرون چيو ته اسان کي يورپي يونين مان ڪڍڻ ۾ جرمنيءَ جو وڏو هٿ آهي، خلافت جي وقت مسلمانن جي وڏي اڪثريت متحده ۽ سلطنت هئي ته هو ٽن کنبدَن يعني يورپ ايشيا ۽ آفريڪا تي مڪمل حاوي هئا پوءِ جڏهن پهرئين جنگ عظيم ۾ ترڪي ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو ته مسلمانن جي دنيا اندر طاقت ئي ختم ٿي وئي، هاڻ ته صرف گلف ۾ ئي ٻه ٽن لکن جي آدمشاري وارا ڪنگڊم نه پر شيخ ڊم ٺاهيا ويا آهن، مثلاّ دبئي، ابو ظهبي، شارجه، ڪويت، قطر، بحرين، مسقط ۽ عمان. انهن سڀني ملڪن جي آدمشاري اصلوڪي رهاڪن جي پنجاهه لک به ڪانه هوندي سو هندستان ۾ به هيڏي مسلمانن جي آدمشماري هوندي به ڪڏهن به هندستان جو وزيراعظم مسلمان ڪونه ٿيو آهي. نه وري ڪشمير کان سواءِ هندستان جي ڪنهن به صوبي جو وزيراعليٰ مسلمان ٿيو آهي، آئون چوندو آهيان ته هندستان جو وزيراعظم ۽ اقوام متحده جو جنرل سيڪريٽري ڪڏهن به مسلمان ڪونه ٿينداپاڪستان ۾ وري ڪڏهن به چيف آف آرمي اسٽاف سنڌي ڪونه ٿيندو.
اسان هت هڪ هوٽل تي ترسي ماني کاڌي اسان گهڻو ڪري انڊيا ۾ سبزيون کائيندا هئاسين هت هوٽلن تي گوشت ڪڪڙ به ملندو هو پر اسان سبزيون ئي کائيندا هئاسين هت مونکي ماني کائڻ ۾ مزو ڪونه ايندو هو، سواءِ ناشتي جي هندستان ۾ بنگال وارن جو کاڌو جدا ته مدارس وارن جو جدا ته دهليءَ وارن جو جدا. پاڻ سان کاڌي ۾ جي هڪجهڙائي آهي ته اهي صرف پنجاب جا کاڌا آهن جيڪي، سنڌ جي کاڌن سان ڪيتري قدر ملن ٿا، تنهنڪري اسان هت پنهنجي نموني کاڌو کائيندا هئاسين ۽ ڪنهن سک پنجابي جي هوٽل ۾ وڃي ماني کائيندا هئاسين، هندو مذهب ۾ کاڌي ۾ پاڪ ۽ ناپاڪ جو تصور تمام گهڻو آهي هندو مذهب ۾ ڪي ذاتيون ته اهڙيون به آهن جو گوشت کانسواءِ بصر ۽ ٿوم به ڪونه کائينديون آهن.