مُهاڳ: زندگيءَ جا گهاريل سجايا پَـل ...
ميون ملوڪ کان ماتلي: واري سفر نامي ۾ پنھنجي اَباڻي ڳوٺ جو پسمنظر، اُن جي اِردگِرد جي مُقامن، مزارن ۽ اوليائن جي تاريخ، ڪنھن سان ٿيندڙ حالتن جو ذڪر يا بيان، پنھنجي حياتيءَ جو آپبيتي واري لِکت، مختلف جاين تي لِکيل ٽُڪرا، جنھن ۾ پرائمري تعليم، سيڪنڊري تعليم، اسڪول ۽ استاد صاحبان جو اشارتن احوال، ان سان گڏوگڏ رستي ۾ ويندي ڳوٺن يا شھرن مان گُذرندي دوستن کي هوائن ۾ موڪليل سلام، اُنھن ڳوٺن، شھرن ۽ تاريخي مقامن جو تجزيو ۽ مختلف قدرآور شخصيتن جو بيان شامل ڪيل آهي. آخر ۾ همسفرن جا نالا لکيل آهن.
مارئي جي ديس ملير ۾: هِن سفرنامي ۾ ٽنڊو غلام علي شھر جي شھرت واري شخصيت مير بنده علي سابق وزير اعليٰ سنڌ جو ذڪر، رستي ۾ ”ڪُتن جي قبرستان“ جو احوال، ڊگهڙي شھر جي تاريخ، جهڏو جي مشھور شاعر ايوب کوسو ۽ ٻين شاعرن جا نالا، نئون ڪوٽ قلعي جي تاريخ، اُن تي بحث، گِڊي ڀِٽَ ۽ مٺي شھر جو تذڪرو، مخلص جي شاعري، اسلام ڪوٽ جي تاريخ، قديم گوڙي مندر جو احوال، مارئي جو کَوهه، ڀالوا جو تحقيقي جائزو، ڪارونجهر جبل بابت معلومات، ڀوڏيسر جي مسجد ۽ تلاءُ جي احوال وارا مضمون ۽ موضوع سمايل آهن. شاهه جا بيت به ڏِنل آهن، سفر ۾ ٿيندڙ واقعن جو ذڪر به ڪيل آهي. هن سفر ۾ 14 همسفر شخصيتن جو ذڪر ڪيل آهي.
ڪُنري پاڪ ڏانھن پنڌ: ڪُنري شھر جي تاريخ جو تاريخي طرح سان مڪمل جائزو پيش ڪيل آهي، جنھن ۾ ڪَنري اسپتال، اولياءُ بيبي مِٺي، ڪُنري پارڪ، مِرچ منڊي جو به احوال ڏِنل آهي، اُن سان گڏوگڏ قديم هاڪڙو درياءُ جو مختصر احوال، چيل بند، عمر ڪوٽ شھر ۽ قلعي بابت ڄاڻ ڏنل آهي، هِن سفر ۾ چار همسفر شخصيتن جو ذڪر ڪيل آهي.
ماتلي کان مڪلي ڏانھن: هِن سفر ۾ ڦُليلي جي پُل، مور مُقام ڪڙيو گهنور ۾ خليفي محمود فقير جي درگاهه تي حاضري ۽ اُنھن جي تاريخ بابت ذڪر، رستي ۾ ايندي ميان مير چانڊيو، شاهجھان مُغل سان سندن اوطاقن تي ملاقات ۽ حالي احوالي ٿيڻ، دڙي ۾ يوسف سنڌي سان سندس والده جي وفات تي تعزيت ڪرڻ، ميرپور بٺوري جو شھر ڏسڻ، اڪبر ميمڻ سان مڪليءَ تي ملاقات، اُن جي معرفت پير غلام شاهه جيلانيءَ جي حويلي ڏِسڻ، جيڪا اعليٰ نموني جي جُڙيل هئي، سفر جي آخر ۾ چار همسفرن جو ذڪر آيل آهي.
حيدرآباد جي هوائن ۾: هِن سفرنامي ۾ حيدرآباد شھر جي اڻ سِڌي طرح سان ڪافي حد تائين تاريخ سمايل آهي. جنھن ۾ پڪو قلعو، ڪچو قلعو، بازارون، چؤڪ، ريلوي اسٽيشن، علمي ادارا، مسجدون، قبرستان، مارڪيٽون، ٽاور منزل، راڻي باغ جو مختلف انداز ۾ بيان تحرير ٿيل آهن. ان کان سواءِ ٻين واسطيدارن ماڻھن جو به ذڪر ٿيل آهي. هِن سفر ۾ مختلف وقتن تي ڪيل سئر ۾ مختلف همسفرن جو به ذڪر ٿيل آهي.
ڪارونجهر جي ڪور تي: هِن سفرنامي ۾ ڪارونجهر تي پھچڻ لاءِ رستي ۾ ايندڙ ڳوٺن ۽ شھرن ۾ اشارتن احوال ان سان گڏوگڏ انھن ڳوٺن ۽ شھرن ۾ رهندڙ شاعرن کي ياد ڪرڻ جو احوال به لکيل آهي، پنھنجي هم ذات ڳوٺ ڏونجهه جوڻيجا جو تذڪرو، ڀالواه ۽ ننگر پارڪر جو احوال لکيل آهي، ڪجهه تاريخي ماڳن جو احوال ۽ اُنھن بابت جائزو پيش ڪيل آهي، آخر ۾ همسفرن جو احوال ڏِنل آهي.
ڪرچات ۾ رات: هِن سفر نامي ۾ ٿاڻي بولا خان جي مختصر تاريخ، رُوپا ننگر ۾ رهاڻ ڪرڻ، ڳوٺ صوڀو خان رِند ۾ جمع نماز ادا ڪرڻ، رستي ۾ کيرٿر نيشنل پارڪ جا ريسٽ هائوس ڏِسڻ، ڪرچات ۾ مانجهاندو، اُن سان گڏوگڏ مسجد جو بُنياد رکڻ، رات جو علمي، ادبي محفل ۽ مشاعري جو قيام جنھن ۾ حافظ نظاماڻي، مور ساگر ۽ امير بخش رِند جي شاعري سُڻائڻ، محفل کي مانَ بخشڻ وارا ذڪر، قابلِ تحسين آهن.
صبح جو سويري کيرٿر جبل جي ڏِنگي چوٽيءَ جو سئر ڪرڻ، نئي بارڻ جو قدرتي نظارو پَسڻ، سنڌ جي جهنگلي جيوَت جي حوالي سان، جانور ۽ پکي ڏِسڻ، تمام بھترين دِل لُڀائيندڙ چشمن جھڙوڪ پوکي واهڻ جا نظارا ڏِسڻ. ۽ آخر ۾ همسفرن جو احوال ڏنل آهي.
موٽندي ڏِٺيسين مڪلي: هِن سفر نامي ۾ شھيد فاضل راهو جو احوال، واٽر پارڪ بابت معلومات، مڪلي قبرستان متعلق ڄاڻ، هِن قبرستان ۾ دفن ٿيل اهم شخصيتن جن ۾ اوليائن، بادشاهه، بھادرن جي مقبرن کي ڏِسڻ جو ذڪر، ان سان گڏوگڏ مائي مڪلي جي قبر ڏِسڻ جو جائزو ڏِنل آهي. ۽ مڪليءَ ۾ مدفون ٿيل بادشاهه توڙي ظالمن، شاعر توڙي عاشق، بزرگ توڙي درويشن سڀنن وٽان مور ساگر پنھنجا پير گهُمائي ۽ پڙهندڙن کي به گڏ گڏ وٺي هلي رهيو آهي. نه صرف پڙهندڙن کي ماڳ مڪان گڏ وٺي گُهمائي ٿو پر اُنھن کي مختصر معلومات به مُھيا ڪري ٿو آخر ۾ ساڻس گڏ سفر ڪندڙ همسفرن جا نالا لِکيل آهن.
اسان جي ڪراچي: هِن سفر نامي ۾ قائدِ اعظم جي پئدائش متعلق معلومات ڏِنل آهي، جنھن پئدائش تي مختلف موقعن ۽ وقتن تي بحث ٿيندا رهيا آهن. ڪياماڙي، ڪلفٽن ۽ ڪراچي جي اهم پارڪن جو احوال لِکيل آهي.
سفر ۾ حال ۽ حُليو هميشه جيان هڪجھڙا نه هوندا ۽ نه ئي رهندا آهن. بدلبا ئي رهبا آهن. سو ”مور ساگر“ جي هِن گذاريل ۽ گهاريل سفرن ۾ هميشه جيان همسفر رهياسين، ڪجهه هِڪٻئي کان سِکيوسين ۽ پِرايوسين، حالاتِ حاضره تي گُفتار سفر ۾ گُفتگو جو موضوع رهي، اُنھن اڙانگن سفرن جون ڪيفيتون، سُور ۽ سختيون، تڪليفون ۽ مصيبتون برداشت ۽ سھڻيون پونديون آهن، اُنھن سان گڏوگڏ سنڌ ڏيھه جي ڏتـڙيل حالتن جو جائزو، مختلف علائقن ۾ قدرت ڪريم جي ڪرشمن، سنڌ تي ٿيندڙ نوازشن جو ڀرپور تجزيو ۽ اسان جي حڪمرانن جي نااهلي جي واضع ثبوتن متعلق ڪچھريون ٿينديون رهيون.
مور ساگر جو لِکيل هيءَ سفرنامو تحقيق ڪندڙ طالب علم يا جاکوڙي سفر ڪندڙ پاڻ سان گڏ سفر ۾ کڻندا ته کين وڌيڪ رهنمائي ۽ رهبري ميسر ڪندو.
اُميد ته سنڌي ادب ۾ لِکيل سفرنامن واري فھرست ۾ مور ساگر جو هي لِکيل ڪِتاب ”زندگيءَ جا پَل، جي مون گهاريا پنڌ ۾“ اهم جاءِ ولاريندو.
ڊاڪٽر عبدالجبار ”قاسم“ نظاماڻي
(ماتلي)