1
جڏھن ليفٽيننٽ ڪمري ۾ گھڙيو، اُن گھڙيءَ مون محسوس ڪيو ته مون کي ڪھڙيءَ ڳالھ جي اميد رکڻ گھرجي. ھڪ وڏي ٽوپيءَ جي ھيٺان سندس ننڍو پر چڱي طرح پاڪي گھمايل، ڪنھن ريگستاني لومڙيءَ جھڙو گول چھرو مون ڏانھن ڏسي مُرڪيو.
”واھه جو شڪار آھي.“ ھن ھر لفظ ڌار ڌار ۽ زور ڏيئي ڳالھائيندي چيو.
”ھي ھينري علي آھي..... ”الجيزري پبلڪن“ اخبار جو اڳوڻو ايڊيٽر.“
پوءِ ھڪدم مون ڏانھن مُڙي پڇيائين:
”تون ڪٿي لڪل ھئين؟“
”اھو مان نه ٻڌائيندس.“
ھو مُرڪيو ۽ پنھنجو ڪنڌ کڻي خود اعتماديءَ سان چيائين.
”اسين پوءِ تنھنجي لاءِ ھڪ مختصر سوال نامون تيار ڪنداسين جيڪو تنھنجا خيال بدلائي ڇڏيندو ۽ منھنجو توسان وعدو آھي ته تون جواب ضرور ڏيندين.“ ۽ پوءِ ساڻس گڏ آيلن کي مخاطب ٿيندي چيائين،
”ھن کي ھٿ ڪڙي ھڻو.“
ھنن سان گڏ چاڙھين جون ٽي منزلون لھي ھيٺ گھٽيءَ ۾ پھتس جتي ليفٽيننٽ جي موٽر اڳ ۾ تيار بيٺي ھئي، ھنن مون کي پويان ويھاريو ۽ مون سان ھڪ پارا ٽروپس به ويٺو جنھن جي اسٽين گن جي نالي منھنجي ڪُک ۾ لڳي رھي ھئي. ”جيڪڏھن تو ڪا گڙ ٻڙ ڪئي، ته ھن ۾ تنھنجي واسطي گھڻو ڪجھ مواد آھي.“
موٽر ۾ اسين شھر جي ھيٺين حصي ڏانھن وڌڻ لڳاسين، وچ ۾ ھڪ عمارت جي سامھون ٿوري دير لاءِ بيٺاسين (جيڪا شايد پارا ٽروپس جي اطلاعاتي چوڪي ھئي) جتي ”چا“ اڪيلو اندر ويو. تنھن کان پوءِ اسين وري ”بوليوارڊ ڪليمنڪو“ سان گڏ ”شيٽونيف“ ڏانھن وڌڻ لڳاسين. ”پئلس البير“ کان لنگھڻ کان پوءِ موٽر ھڪ نئين ٺھندڙ عمارت جي سامھون اچي بيٺي.
آئون جيپن ۽ فوجي گاڏين سان ڀريل اڱڻ اُڪري ان اڻ مڪمل عمارت جي دروازي جي سامھون پھتس. ”چا“ منھنجي اڳيان ۽ پارا پٺيان ھو. ھو مون کي مٿي وٺي ويا، ديوارن مان ڪيترن ھنڌن تان لوھي سيخون ٻاھر نڪتل ھيون. ڏاڪڻ کي سھارو ڏيڻ لاءِ ريلنگ وغيره نه ھئي، بجلي به اڃا مڪمل طور تي نه لڳي ھئي ۽ سليٽي رنگ جي ڇت مان تارون لڙڪي رھيون ھيون.
ماڻھن جي ٽھڪن ۽ گارين جي ھڪ عجيب گوڙ ۾ پارا ليڙون ٿيل ڪپڙن ۾، ڪيترن ڏينھن جي وڌيل ڏاڙھين وارن عرب قيدين کي مستقل طور تي ھڪ ھنڌ کان ٻئي ھنڌ آڻي نيئي رھيا ھئا. آئون ’بوزريھان‘ جي سب اسٽيشن جي سينٽر ’ڊي ٽري‘ ۾ ھئس ۽ مون کي جلد ئي خبر پوڻ واري ھئي ته ھي ٽري ڪيئن ٿو ڪم ڪري.
آئون ’چا‘ جي پويان ٽين يا چوٿين منزل تي ھڪ وڏي ڪمري ۾ ويس، جيڪو ڏسڻ ۾ مستقبل جي ھڪ رھائشي گھر جو ڪمرو ٿي لڳو، پر منجھس ڪيتريون ئي بند ٿيندڙ ميزون، ديوارن تي گھربل ماڻھن جون ڌُنڌليون تصويرون ۽ ھڪ ميداني ٽيليفون لڳل ھئي. اھو ڪمري جو ڪل فرنيچر ھو- دريءَ جي ويجھو ھڪ ليفٽيننٽ بيٺو ھو. پوءِ مون کي خبر پيئي ته ھن جو نالو ’اِر‘ آھي. ھن جو ڳرو بدن ڪنھن رڇ جيان لڳي رھيو ھو، جيڪو سندس ننڍي مٿي، ٻريل ڳلن ۽ ننڊاکڙي اکين سان ڪنھن ديول ۾ ڳائيندڙ سرڪش ڇوڪريءَ جي مٺي ۽ بگڙجندڙ لھجي جھڙي آواز جي واسطي ڏاڍو وڏو ھو. ”اسين توکي ھڪ ٻيو موقعو ڏيڻ گھرون ٿا....“ چا مونڏانھن مُڙندي چيو، ”ھي پنو ۽ پين وٺ ۽ اسان کي ٻڌاءِ ته تون ڪٿي رھندو ھئين، روپوشيءَ دوارن توکي ڪنھن پناھه ڏني ھئي، تون ڪھڙن ڪھڙن ماڻھن سان مليو آھين ۽ تنھنجون سرگرميون ڪھڙيون ھيون؟“
ھن جو لھجو ڏاڍو مھذب ھو، منھنجون ھٿڪڙيون لھي چڪيون ھيون، مون ٻنھي ليفٽيننٽن جي اڳيان ساڳئي ڳالھ ورجائي جيڪا اڳ ۾ ’چا‘ کي چئي چڪو ھئس:
”توکي خبر آھي ته منھنجي گرفتاريءَ جا حڪم جاري ٿي چڪا ھئا ۽ آءٌ گرفتاريءَ کان بچڻ لاءِ روپوش ٿي پنھنجي اخبار جي سار سنڀال ڪري رھيو ھئس ۽ اڃا به ڪري رھيو آھيان. ان سلسلي ۾ آئون پئرس ۾ ايم- گائي موئي ۽ ايم گيرارڊ جيڪشس سان مليو ھئس..... آءٌ ڪجھ به نه لکندس ۽ جن ماڻھن مونکي لِڪائڻ جي ھمت ڪئي ھئي تن کي دوکو ڏيڻ جي اميد مون مان نه رکو.“
لڳاتار مُرڪندي ۽ اطمينان سان ٻنھي ليفٽيننٽن ھڪٻئي ڏانھن ڏٺو.
”منھنجي خيال ۾ اسانکي وقت وڃائڻ مان ڪو فائدو نه رسندو.“ چا چيو ۽ اِر ساڻس سھمت ٿيو.
دل ۾ مان به ساڻن سھمت ھئس، جيڪڏھن مونکي ايذاءُ ڏيڻو ھئن ته جلد يا دير سان ڪوبه فرق پئجي نه ٿي سگھيو ۽ اڻ ڄاڻ رھڻ کان خراب کان خراب حالتن کي منھن ڏيڻ وڌيڪ بھتر ھو.
آئون سندن اڳيان ھلي ھڪ ٻي منزل جي ھيٺين حصي جي کاٻي طرف جي ڪمري ۾ گھڙيس، جيڪو مستقل جي گھر جو رنڌڻو ھو. اتي ھڪ نالي ۽ ھڪ گاسليٽي اسٽوو پيل ھئا، جنھن جي مٿان ھڪ شيلف ھو، جنھن ۾ اڃا تائين ٽائيلون نه لڳيون ھيون ۽ فقط لوھه جو ھڪ فريم لڳل ھو. پويان شيشي جو ھڪ وڏو دروازو ھو، جيڪو ڪمري کي اونداھو ڪرڻ لاءِ لڳل کوکن ۽ پيتين سان ڍڪيو ويو ھو.
”ڪپڙا لاھي ڇڏ!....“ لو چيو.
۽ جڏھن مون سندس چوڻ نه مڃيو ته چيائين، ”جي تون پاڻ نه لاھيندين ته اسين زوريءَ لاھنداسين.“
جڏھن آئون ڪپڙا لاھي رھيو ھئس، ان وقت منھنجي چوڌاري ۽ ورانڊي ۾ جيڪي پارا اچي وڃي رھيا ھئا سي اھو ڏسڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳا ته لو جو ”خريدار“ ڪير آھي. ايتري ۾ ھڪ ڀورن وارن وارو شخص، جنھن جي ڳالھائڻ جو لھجو پئرس وارن جھڙو ھو. دروازي جي فريم مان منھن ڪڍيو جنھن کي اڃان شيشو لڳل نه ھو.
”ليٽي پئو!“
مون پاڻ کي تختي تي ليٽائي ڇڏيو ۽ لو ھڪ ٻئي پارا جي مدد سان ڪاٺ ۾ لڳل چمڙي جي پٽن سان منھنجي ھٿن جو ڪرايون ۽ پيرن جا مريا ٻڌي ڇڏيا. ھاڻي مان لو کي پنھنجي مٿان بيٺل ڏسي رھيو ھئس. سندس ٽنگون ڦاٽل ھيون ۽ وچ ۾ تختو پيل ھو جنھن تي آءٌ ٻڌو پيو ھئس. ھو منھنجي ڇاتيءَ جي مٿان گھوڙي لانگ ٿيو ٻنھي سٿرن تي ھٿ رکيو ھڪ فاتح جي انداز ۾ بيٺو منھنجي اکين ۾ گھوري رھيو ھو ۽ پنھنجي آفيسرن جيان مونکي ڊيڄارڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو.
”ھاڻي ٻُڌ!.....“ ھن پنھنجي اترينءَ آفريڪي لھجي ۾ چيو.
”ليفٽيننٽ سوچڻ لاءِ توکي وقت ڏيئي رھيو آھي..... جي نه ته پوءِ اھڙي ترائي وٺندءِ جو پاڻيھي سڀ ڦاٽ ڦاڙيندين.... اسان وٽ جڏھن ڪوبه يورپين ايندو آھي ته اسين ان جي WOGS کان به وڌيڪ سار سنڀال لھندا آھيون ۽ ڪنھن کي ڳالھرائڻ ته اسان جي لاءِ ڪو ايڏو وڏو مسئلو ڪونھي ..... ائين به نه ته ڪو ھڪ اڌ سچي ڳالھ ٻڌائي جند ڇڏائي ويندين پر توکي ھر ڳالھ ٻڌائڻي پوندي.“
”ان دوران نيرين ٽوپين وارا جيڪي مون کي گھيريو بيٺا ھئا سي مون تي چٿرون ۽ ٽوڪون ڪري رھيا ھئا.“
”اڙي ڏسو ته سھي ..... ائين پيو آھي ڄڻ ته آرام پيو ڪري.“ منجھائن ھڪ جنھن کي وڌيڪ پوذر ھئي، تنھن چيو، ”ھھڙن ڀڙون لاءِ وقت وڃائڻ اجايو آھي..... آئون اجھو ٿو ڀڏي ڪيانس، ٻڌائيندو وري ڪيئن ڪون .....“
ھيٺان ايندڙ ٿڌين ھوائن جي جھوٽن جي ڪري، آئون جيڪو تختي تي اگھاڙو ٿيو پيو ڏڪي رھيو ھوس اھو ڏسي لو نفرت مان مُرڪندي چيو:
”ڊڄي پيو..... ويچارو ڳالھائي ٿو ڙي.“
”نه آءٌ ڊڄان نه پيو..... پر سيءُ پيو لڳيم.“
”اوھين ماڻھو ھيرو بڻجڻ جي ڪوشش پيا ڪريو، ائين نه ..... پر اھا ڪوشش گھڻو وقت ھلي نه سگھندي، اڌ مني ڪلاڪ کان پوءِ ائين ڳالھيون ڪرڻ لڳندين ڄڻ ڪيسٽ پئي وڄي.“
آءٌ پارا جي وچ ۾ پيو ھئس جيڪي لڳاتار مون کي ٽوڪن ۽ چٿرن جو نشانو بڻائي ذليل ڪرڻ جي ھر ممڪن ڪوشش ڪري رھيا ھئا ۽ آئون ھر طريقي سان پاڻ کي پر سڪون رکڻ جي ڪوشش ڪري رکيو ھئس. پوءِ مون لي، چا، ار ۽ ڪپتان کي ڪمري ۾ ايندو ڏٺو. ڊگھو، داٻن سان ٻريل منھن، خوشنما ۽ گھٽ ڳالھائيندڙ اھو ڪپتان ڊي ھو.
”تو نيٺ ڇا سوچيو آھي؟“ مون کان چا پڇيو.
”آئون پنھنجي ارادي تي قائم آھيان.“
”واھه ..... ته پوءِ اسان تي ميار نه ڪج.“ اھو چئي ھن ٻين کي مخاطب ٿيندي چيو، ”ڀر واري ڪمري ۾ وڌيڪ بھتر رھندو جو اتي سھائي وڌيڪ آھي ۽ ڪم ۾ سولائي رھندي.“
چئن پارن اھو تختو کنيو، جنھن سان آئون ٻڌل ھئس ۽ رنڌڻي جي سامھون واري ڪمري ۾ فرش تي رکيائون. آفيسر پنھنجي ماڻھن جي آندل کوکن تي ويھي رھيا.
”ھاڻي .....“ چا چيو.
”مونکي ھڪ پنو ۽ ھڪ کوکو يا اھڙي ڪا ٻه سخت شئي کپي جنھن تي رکي لِکي سگھان.“
کيس ھڪ ڪاٺ جو ٽُڪر ڏنو ويو، جيڪو ھن پاڻ سان گڏ ھيٺ رکي ڇڏيو. پوءِ لو ھڪ برقي اوزار Magneto کڻي منھنجي اکين تائين آندو ۽ منھنجي تپاس جي لاءِ مشين منھنجي سامھون ڪئي جنھن بابت اذيت سھندڙن مونکي تمام گھڻو تفصيل سان ٻڌايو ھو. ”خبر اٿيئي ته ھي ڇا آھي؟ تو اڪثر ھن جو ذڪر ٻُڌو ھوندو بلڪه تو ته ھن بابت مضمون به لکيا آھن.“
”توھان کي اھي طريقا استعمال ڪرڻ جو ڪوبه حق ڪونھي.“
”تون پاڻ ڏسي وٺندين.“
”جيڪڏھن اوھين مون تي ڪو الزام ھڻڻ چاھيو ٿا ته مونکي واسطيدار عملدار جي حوالي ڪريو، توھان وٽ اھو ڪرڻ لاءِ چوويھ ڪلاڪ آھن ۽ آءٌ ”تون“ سان مخاطب ٿيڻ پسند نه ڪندس.“
منھنجي چوڌاري ٽھڪ گونجڻ لڳا.
مونکي چڱي پر خبر ھئي ته منھنجو احتجاج بيڪار ھو ۽ اھو به ته حالتن تحت ھنن وحشين کي قانون جي تعظيم ڪرڻ لاءِ چوڻ بي معنيٰ ھو. پر مون کين ڏيکارڻ ٿي گھريو ته ھو مونکي ڊيڄاري نٿا سگھن.