پس منظر:
ابتدائي دؤر:
سنڌي ڪهاڻي هي مونوگراف لکڻ وقت تائين پنهنجي هڪ صديءَ جي تاريخ پوري ڪري چڪي آهي، يعني 1914ع کان 2014ع تائين. سنڌي ڪهاڻيءَ جي تاريخ کي خاص طور تي ٻن ڀاڱن ۾ ورهايو ويندو آهي، ورهاڱي کان پهرين ۽ ورهاڱي کان پوءِ. هن موضوع تي تمام گهڻي تحقيق ٿي چڪي آهي، تنهن ڪري ان مان استفادو وٺندي انتهائي مختصر طور اهو ساڳيو احوال هتي درج ڪنداسين.
سنڌي افساني جو اوائلي دؤر 1853ع کان پوءِ نئين رسم الخط ٺهڻ سان شروع ٿيو، ان وقت “سورٺ راءِ ڏياچ”، “شهزادي ماڻڪ جي ڳالهه”، “سڌاتوري ۽ ڪڌاتوري” ۽ “ڀنڀي زميندار جي ڳالهه” جهڙيون ڪهاڻيون لکيون ويون، جن کي اسان مڪمل افسانو نٿا چئي سگهون ڇو ته اهي جديد افساني جي وصف موجب ناهن، جديد افساني جي گهرجن تي پورو لهندڙ اهڙي ڪنهن پهرين سنڌي ڪهاڻيءَ بابت ڊاڪٽر عبد الجبار جوڻيجو سنڌي ادب جي تاريخ ڀاڱي ٽئين ۾ لکي ٿو:
“سنڌي افسانو جنهن کي اڳتي هلي ڪهاڻي سڏيو ويو. ان کي به هڪڙو پسمنظر آهي. اڳ ۾ اهو خيال هو ته ڪهاڻي/افسانو اڳوڻن ننڍن قصن يا آکاڻين مان اسريل آهي.”
ته وري پهرين سنڌي ڪهاڻيءَ بابت ڊاڪٽر غلام علي الانا هڪ ٻي راءِ رکندي لکي ٿو:
“1914ع ۾ مرزا قليچ بيگ “شريف بيگم” جي نالي سان پهريون جديد افسانو لکيو.”
واسديو موهيءَ مطابق،“ سنڌيءَ ۾ لالچند امر ڏني مل جي “حُر مُکيءَ جا” پهرين ڪهاڻي آهي.”
جڏهن ته ڪجهه محقق پهرين جديد سنڌي ڪهاڻي امر لعل هنڱوراڻيءَ جي “ادو عبدالرحمان” کي مڃين ٿا، جيڪا 1930ع ۾ ڪتابي شڪل ۾ ڇپي.
سنڌيءَ ۾ جديد ڪهاڻي جي شروعات 1914ع کان ٿئي ٿي، ڇو ته پهرين سماجي موضوع تي ڪهاڻي لعلچند امرڏني مل جي “حر مکيءَ جا” کي قرار ڏنو ويو آهي ۽ اها 1914ع ۾ ڇپجي پڌري ٿي هئي. برصغير جي اڪثر ٻولين ۾ ڪهاڻيءَ جي شروعات ويهين صديءَ جي مهڙ ۾ ٿي آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙيون طبعزاد ڪهاڻيون 1914ع کان پوءِ ملن ٿيون، ورهاڱي تائين اهو سڄو دؤر سنڌي ڪهاڻيءَ جو ابتدائي دؤر آهي، جنهن ۾ گهڻو ڪري ٻين ٻولين مان ترجمو ڪري ڪهاڻيون آنديون ويون ۽ ڪيتريون ئي طبعزاد ڪهاڻيون پڻ لکجنديون رهيون.
ورهاڱي کان اول جي مشهور سنڌي ڪهاڻيڪارن ۾: ڄيٺمل پرسرام، ڀيرومل مهرچند، لعلچند امرڏنو مل، پرڀداس، امر لعل هنڱوراڻي، عثمان علي انصاري، شيخ اياز، آسانند مامتورا ۽ نادر بيگ مرزا قابل ذڪر آهن. ورهاڱي کان پهرين ڇپيل ڪجهه اهم ڪتابن جي ٽيبل اڳتي شامل ڪجي ٿي، جنهن مان ان عرصي ۾ شايع ٿيل ڪهاڻي ڪتابن جو پتو پوي ٿو.
ورهاڱي کان پهرين ڇپيل سنڌي ڪهاڻي ڪتاب:
س. ڪتاب جو نالو ليکڪ ڇپيو حوالو
1 من جا مڻيا منوهرداس ڪوڙيمل 1927ع ملڪاڻي، 49
2 واندڪائيءَ جي وندر ٽهلرام پنواڻي 1928ع ملڪاڻي، 49
3 ادو عبدالرحمان امر لعل هنڱوراڻي 1930ع جوڻيجو، 70
4 چمڙا پوش ڪهاڻيون ڄيٺمل پرسرام 1932ع لڇاڻي، 61
5 اندر جا اڌما پرڀداس 1932ع جوڻِيجو،70 ۽ لڇاڻي، 66
6 اخلاقي ڪهاڻيون منوهرداس ڪوڙيمل 1935ع ملڪاڻي، 49
7 پنج عثمان علي انصاري 1937ع جوڻيجو، 71
8 جيوت، پريم ۽ پاپ جون ڪهاڻيون آسانند مامتورا 1939ع لڇاڻي، 68
9 سرد آهون گوبند پنجابي 1942ع جوڻيجو، 71 ۽ لڇاڻي، 72
10 آرسي ۽ ٻيون ڪهاڻِيون آسانند مامتورا 1943ع لڇاڻي، 69 ۽ ملڪاڻي 60
11 ريگستاني ڦول مرتب:گوبند مالهي 1944ع لڇاڻي، 72
12 مرڪندڙ مکڙيون جهامنداس ڀاٽيا 1945ع ملڪاڻي، 64
13 بکايل ايم آر ماڻيداساڻي 1945ع ملڪاڻي، 64
14 خوشبوءَ ايم آر ماڻيداساڻي 1945ع ملڪاڻي، 64
15 شهيدِ وفا محمد عيسى نظاماڻي 1947ع ملڪاڻي، 64
16 سنڌي ڪهاڻي بهاري لال ڇاٻڙيا 1947ع لڇاڻي، 73
17 سفيد وحشي شيخ اياز 1947ع جوڻيجو، 73
18 نادر بيگ مرزا جون ڪهاڻيون مرتب: نصير مرزا 1991ع (هي ڪتاب دير سان ڇپيو)