شاھہ جي دور جون سماجي حالتون (سر ڪاموڏ)
يوناني ادب جيان سنڌي ادب ۾ تقدير جي تونگرائي کي مڃيو وڃي ٿو. يونان وارن وٽ بہ حسن جو تصور سادگي تي ٻڌل هو. شاھہ صاحب وٽ بہ سادگي اصل حسن آهي. اهوئي سبب آهي جو شاھہ کي نوريءَ جي نماڻائي ۽ سادگي ايڏو متاثر ڪيو جو سندس واقعي کي رسالي جي زينت بڻائي امر ڪري ڇڏيائين.
سنڌي سماج ۾ هر پورهيت کي گهٽ نظر سان ڏٺو پئي ويو آهي. شاھہ لطيف کان گهڻو اڳ واري زماني کان وٺي گندرن (مهاڻن) کي گهٽ نظر سان ڏٺو ويندو هو. انهن سان مٽي مائٽي ڪرڻ يا ڀائپي برادري رکڻ کي شاھہ جي زماني کان وٺي معيوب سمجهيو پئي ويو. اهڙو اظهار شاھہ وٽ ملي ٿو ؛
ککي هاڻيون کاريون، ڇڇيءَ هاڻا ڇڄ،
پاند جنين جي پاند سين، لڳو ٿـئي لـڄ،
ســمو ڄـــام سـهج، اڀو ڪري ان سين.
( 1 ـ 10)
نوريءَ ڪينجهر نالي گندري جي نياڻي هئي جيڪو پنهنجي نک جو پريو مڙس ۽ مهندار هو. سندس ڌيءَ نوري بہ پنهنجو مٽ پاڻ هئي. هن ۾ ٻين گندرين جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻيون خوبيون موجود هيون. هوءَ جڏهن جوان ٿي تہ کيس احساس ٿيو تہ پاڻ سڳند ڀري سرير، نرمل نيڻن ۽ موچاري مورت جي مالڪ آهي. هن جي من ۾ بہ هر نوجوان نينگريءَ جيان اها خواهش اڌما ڏيئي رهي هئي تہ کيس مانا ئتو ۽ منهن مهانڊي وارو ور ملي. جڏهن سندس اها خواهش پوري ٿي ۽ سندس ٻانهن سنڌ جي حاڪم ڄام تماچي جي حوالي ٿي، تڏهن هن کي سوين وسوسن وڪوڙي ڇڏيو. ڇو تہ هوءَ هڪ گهٽ درجي واري طبقي سان واسطو رکندڙ غريب عورت هئي. جڏهن راڻي بڻجي ڪوٽ ۾ آئي تہ هن کي ٻٽين سازشن سان مقابلو ڪرڻو پيو. هڪ پاسي ستيون راڻيون هيون تہ ٻئي پاسي سنڌي سماج جارويا ۽ ريتون ۽ رسمون هيون ٻنهي پاسن تي مهاڏو اٽڪائڻ بجاءَ نوري نوڙت وارو رستو اختيار ڪيو.
تون سمو آئون گندري، مون ۾ عيبن جـوءِ،
پــسي راڻــين روءِ، متــان مــاڱر مـٽيين.
(1 ـ 2)
دراصل اهو شاھہ صاحب جو ڪمال ۽ حڪمت آهي جو سماجي سطح تي ڪريل قوم کي پنهنجو منصب ۽ مقام حاصل ڪرڻ لاءِ اهڙو رستو ڏسيائين جيڪو هر لحاظ کان اتم ۽ فضيلت ڀريو هو. اهو اهڃاڻي (Symbolic) طريقو زال ۽ مڙس جي وچ ۾ هجي يا حڪام ۽ رعيت ۾ هجي، ٻن پيار ڪندڙ دلين جو هجي يا مرشد ۽ سالڪ جو هجي، هر هنڌ اها روش ۽ اهو طريقو ڪاميابي جو ڏاڪو ثابت ٿيو آهي. گندرن جي قوم سنڌ ۾ صدين کان آباد هئي. سن تيرهين صدي کان سورهين صدي تائين يعني اٽڪل شاھہ صاحب جي زماني تائين انهن جي شناخت ٿيندي آئي آهي. ڪينجهر ۽ ان جي آس پاس واري علائقي ۾ گندرن جي قوم جو گذر بسر ستن ڍنڍن، سونهري، ڪينجهر، هاليجي، هڏيرو، ڪلان ڪوٽ، جهول ۽ کوئي تي هو. سمن جي بادشاهي کان اڳ بہ اهي ستئي ڍنڍون گندرن کي بخش ٿيل هيون. مٿانئن مڙيئي محصول معاف هئا. چون ٿا تہ اها بخشش ’ بڊام‘ نالي گندري کي ڪنهن بادشاھہ خوش ٿي ڪئي هئي.
پر سمن جي صاحبي شروع ٿيڻ سان مٿن سنگ ۽ محصول مقرر ٿيا ۽ ڍنڍن جي اپت ۾ سرڪاري ماڻهن جي مداخلت بہ شروع ٿي ويئي هئي، نتيجي ۾ گندرن جو حال مسڪيني ٿي ويو. کين نڪي هيون جدا اڏيل جايون يا محلاتون ۽ نڪي هئن مال اسباب. سندن رهڻي ڪهڻي بہ ڪکاين جهوپڙين يا ٻيڙين ۾ هوندي هئي.
اهڙي صورتحال ۾ جڏهن هر پاسي غريبي مسڪيني ۽ خوف وارو وايو منڊل هجي، تہ امن جون تصويرون ڪيئن پئدا ٿينديون ؟ هڪ پاسي گندرين جي اذيتناڪ زندگي ۽ دوزخ وارو ماحول هو تہ ٻئي پاسي سمن راڻين ۽ ڄامن جي خوشين سان ڀرپور جنت هئي. ان زميني ۽ هٿراڌو جوڙيل دوزخ ۽ جنت وارو تصور جيتوڻيڪ شاھہ کان اڳ بہ شاعرن وٽ موجود هو پر شاھہ هڪ اجتماعي سوچ رکندڙ اهڙو ڏاهو هو جنهن ڄامن جي ٺاهيل زميني جنت ۾ گندرن جي شراڪت بہ لازمي سمجهي. اهڙو انقلابي ۽ نئون تصور ڏيندي چيائين ؛
گــند جنين جي گوڏ ۾، پاٻوڙا پينام،
انــين کي انعام، مـــڃر مڙيوئي ٿيو،
( 1 ـ 14)
شاھہ سائين انهي تصور جو خالق ۽ انهي عمل جو خواهشمند تہ آهي پر چاهيندي بہ انهن روايتن ۽ عقيدن جي هڪ هٽي کي نوري جي ڪردار توڙي ڄام جي عملي نوازش ذريعي بہ ختم ڪري ڪونہ سگهيو. پر هن اهو ضرور ڪيو، جو ڄام ۽ نوري جي سموري ماجرا Behaviour)) کي هڪ سوال جي صورت ۾، سنڌي سماج آڏو پيش ڪيو ۽ اهو اسان تي ڇڏيائين تي ان فڪر ذريعي ڪهڙو لاڀ حاصل ڪري سگهون ٿا ؟
کاڄ جنين جون ککيون، مال جنين جا مڏ،
سمي سيئي سيڻ ڪيا، نيڻ جنين جا هڏ،
ڄام، پرتئي لڏ، سانگين جي سيـــد چـئي.
( 1 ـ 8)
گندرن جي غربت واري ڪرب مان شاھہ سائين پاڻ بہ گذريو آهي. سر ڪاموڏ انهي صداقت جو ثبوت آهي. مٿين بيت ۾ لفظن جي شدت، تصويري سچائي ۽ تجربي جي تکائي واري جهلڪ نمايان نظر اچي ٿي. ڪينجهر جو سماج ٻن اهم ۽ وڏن طبقن ۾ ورهايل هو. هڪڙا جاگيردار هئا ۽ ٻيا رعايت وٺندڙ. ٻئي طبقا صدين تائين پنهنجي طاقت سان سنڌي سماج کي ڀڪوڙيندا آيا آهن. ننڍا حاڪم گهڻو ڪري جاگيردار ئي هوندا هئا. ڊاڪٽر ايڇ ٽي سورلي لکي ٿو.
’’ جاگيردار ان کي چيو ويندو هو جيڪو مقرر قيمت ڏيئي زمين جو مالڪ بڻبو هو. سنڌ ۾ جاگيردار لفظ جي معنيٰ گهڻن ئي قسمن جي ملڪيت جي مالڪي لاءِ ٿيندي آهي پر حقيقي معنيٰ ۾ جاگيردار زمين جو خطو بنا ڪنهن معاوضي جي وٺندو هو ۽ جيڪڏهن معاوضو ڀريندو هو تہ بہ نالي ماتر ۽ هو ڏانهن سموري زمين جو ڍل پاڻ وٽ وصول ڪري رکندو هو. جاگيرون خاص طور تي انهن سردارن کي ڏنيون وينديون هيون جيڪي هٿياربند محافظ مهيا ڪري ڏيندا هئا. زمينون اهڙن اهلڪارن کي بہ ڏنيون وينديون هيون جيڪي سرڪاري فرض ادا ڪندا هئا. اهي گهرو ملازمن کي بہ ملنديون هيون. عام درٻارين کي به. شاهي درٻار جي خوشنودي حاصل ڪرڻ کانپوءِ بہ ملي وينديون هيون. جاگير ۽ انعام ۾ بهرحال فرق هوندو هو. جاگيرداري سان گڏ ڪي شرط بہ هوندا هئا. جيڪي جاگيردار جي مرڻ کان پوءِ ختم ٿي ويندا هئا ۽ سند واپس ورتي ويندي هئي ۽ حڪمران جي مرضي مطابق سندس وارث کي موٽائي ڏني ويندي هئي. انعام هڪ قسم جو تحفو هوندو هو جنهن تي دعوا ڪري ڪانہ سگهبي هئي”.
ڄام تماچي، گندرن جي پراڻي بخشش يعني ڪينجهر ۽ ڀرپاسي جون سڀ ڍنڍون سندس نالي تي بحال ڪري ڇڏيون ۽ اهو انعام سمن جي صاحبي تائين گندرن ۾ منتقل ٿيندو آيو. ڄام جي انهي عمل سان هڪ پئداواري ۽ محنتي طبقو جيڪو زمين تي ڪنهن بہ صورت ۾ بار نہ هو سو جاگيردار تہ ڪونہ بڻيو پر هڪ مراعات يافتہ ۽ سک جو ساھہ کڻي سگهڻ وارو طبقو بڻجي پيو ۽ خوشحالي ماڻي، غربت جي دوزخ کان نڪري چڪو هو. انڪري اهڙي عمل کي ڪنهن بہ صورت ۾ قباحت جوڳو نٿو ڪوٺي سگهجي. بلڪ اها سوچ ۽ اهو عمل هر حاڪم جي ترجيحات ۾ شامل هجڻ گهرجي.
فيروزا فقيرن تان، گهوري سڀ گهوريائين،
اتـي عبداللطيف چئي اڇلي امل ڏنائين.
(1 ـ وائي)
جڏهن ڄام جي هستي ۾ تبديلي آئي. ان جو محرڪ سونهن هجي يا سادگي، پر جڏهن احساس زندگي منجهس پئدا ٿيو تہ ڪينجهر جي ڪپ تي رهندڙ سڀ گندرا ساڃاھہ وارا ۽ سيبتا انسان بڻجي پيا. جيستائين انسانيت جو احساس مئل هو تيستائين ڄام کان اڳي وارا سڀ حاڪم ۽ جاگيردار اوندھہ ۾ رهڻ جا عادي هئا ۽ منجهن سماجي رتبي ماڻڻ جي سوچ پئدا ڪونہ ٿي هئي. شاھہ سائين سر ڪاموڏ ۾ اهڙي ئي احساس کي اجاگر ڪرڻ لاءِ شعور ي انقلاب آڻڻ جي ڳالھہ ڪئي آهي. هڪ ڳالھہ ٻي جا هن سر ۾ اهميت واري آهي، سا آهي مهاڻن ( گندرن) جي تبديلي واري خواهش، تلاش ۽ ترقي جي طلب. دراصل تبديلي ئي انساني وجود جي بقا ۽ خوبصورتي جي ضامن آهي. جتي اها جستجو ۽ تلاش ختم ٿي وڃي ٿي. اتي سماجي ترقي جون راهون بہ سسي وڃن ٿيون. مهاڻن (گندرن) جي تلاش ايتري تہ زوردار ۽ چٽي هئي جو سڀ کان اڳ ۾ جنهن شيءِ جي نوري طلب ڪئي اها هئي ڍنڍن تان محصول جي معافي ۽ مسڪيني حال کان ٻاهر نڪرڻ جي خواهش.
تون تماچي، تــڙ ڌڻي، آئون گندري غريــب،
توسين ڄام قريب، ڪي ڏن ڇڏائي ڏيج مون.
( 1 ـ 7)
چون ٿا تہ گندرا دولتمند ۽ متمدن هئا. جن جو اصل وطن واديءَ مهراڻ ۾ گندرا ديش هو. رگ ويد ۾ هن قديم قوم جو ذڪر هڪ اشلوڪ ۾ ملي ٿو جنهن ۾ ڄاڻايل آهي تہ راج ڀاويا، جنهن جي حڪومت مهراڻ تي هئي تنهن جي راڻي لوماسا مڙس کي چوي ٿي، مان چوٽي کان پيرن تائين گندرن وانگر ڍڪيل آهيان. هن اشلوڪ مان اها ڄاڻ ملي ٿي تہ گندرا ريڍار هئا ۽ رڍن جي ان مان ٺهيل اوني ڪپڙا ڍڪيندا هئا. اٿر ويد ۾ گندرن کي گنداون ڏيکاريل آهي ۽ برهمڻي لٽريچر ۾ گندا ڄاڻايل آهي. گندرن جي تاريخي حيثيت متعلق ۽ نوري ڄام تماچي سان ملندڙ جلندڙ هڪ ڪهاڻي مهاڀارت ۾ بہ بيان ڪيل آهي. جنهن ۾ راجا شانتو هڪ مهاڻي گنگا سان پيار جي شادي رچائي ٿو. مهاڀارت جو هڪ مکيه ڪردار.... گنگا جو پٽ هو جيڪو هڪ آدرشي انسان هو جيتوڻيڪ ڪاموڏ جي حوالي سان نوري ڪنهن پٽ کي جنم نہ ڏنو جنهن مهراڻ جي ماٿري لاءِ ڪو آدرشي ڪردارادا ڪيو هجي. پر نوري خود اهڙو اهڃاڻ بڻجي اڀري جو اڄ تائين سندس ڪردار جي ڪشش ۽ مقناطيسي شخصيت مثال بڻيل آهي.
تهڙو ڪينجهر ۾ ڪين ٻئو، جهڙي سونهن سندياس
مـڏ، مياڻيون، مڪڙا، مڙيئي معاف ٿياس،
مـورڇـل مـٿاس، اڀو تماچي تي هڻي.
(1 ـ 24)
سماجي تبديلي جا ٻيا بہ کوڙ سارا. ڪارڻ ٿي سگهن ٿا پر سڀ کان اهم ڪارڻ نظريو آهي. ريتن رسمن جي بنياد تي نظريا قائم ٿين ٿا ۽ پوءِ اهي عقيدن جو روپ ڌارين ٿا. مهاڻن جي باري ۾ اسان وٽ اهو نظريو قائم ٿيل هو تہ اهي سڀ ڪوجها، ڪوڙا، کِکي جي ڌپ وارا۽ مليڇ آهن. انهن جي ويجهو وڃڻ انهن سان پلاند اٽڪائڻ ۽ برادري رکڻ بدنامي آهي. اصل ۾ اهو نظريو سماجي اڻ برابري چاهيندڙ ڌر جي سازش هئي جيڪا روايت جو روپ ڌاري سنڌي سماج جو اٽوٽ حصو بڻجي چڪي هئي. پر لطيف سائين انهن پراڻن قائم ڪيل نظرين کي سماجي سطح تي منطقي انداز سان ڀڃي ڀور ڪري ڇڏيو.
سمن جي صاحبي واري سماج کي ڏسبو تہ ان وقت سنڌي سماج، روايت، Myth، عقيدن ۽ معروضي حالتن جي شڪنجي ۾ ڦاٿل هو ۽ ان شڪنجي جي مضبوط سيخن کي سمي حاڪم ڄام تماچي ٽوڙيو. دراصل ڪنهن بہ سماج کي سڌارڻ ۽ فلاحي بنائڻ جي جوابداري سڀ کان اڳ ۾ حاڪم تي عائد ٿئي ٿي. اهوئي سبب هو جو لطيف سائين ڄام جي ڪردار جي اهميت ۽ عظمت کي جيئن محسوس ڪيو تيئن پيش ڪيو.
سر سلامت سپرين، مرڪڻ تــون م مر يـــج.
آهين ٺار اکــين جو، وٽــان مــون م وڃــيج،
تماچي تڳيج، ڪو ڏينهن ڪينجهر ڪنڌيـين.
(1ـ2)
لطيف سائين سر ڪاموڏ ۾ اهڙا سماجي مسئلا حل ڪيا آهن جن جو واسطو تبديلي ۽ انساني رتبي سان آهي. هو رمز ۽ علامت جو استعمال بہ ڪري ٿو تہ تصويري پيڪر بہ جوڙي ٿو. نوري جي نماڻائي ۽ پاڪائي سان گڏ ڄام جي حاڪماڻي ذميواري، بصيرت، محبت ڪرڻ جي انداز ۽ سماجي روش بيان ڪري ان کي مٿاهين مقام تي پهچائي ڇڏيو آهي ؛
نڪي ڄايو ڄام کي، نڪي ڄام وياءُ،
ڪبر ڪبرياءُ تخت تماچي ڄام جو.
(2 ـ 10)
ڪنهن بہ حاڪم جا اهڙا سماجي رويا اصل ۾ ابدي رويا آهن ۽ شاھہ جو اهو اهڃاڻي (Symbolic) انداز ڄام ۽ نوريءَ جي ڪردارن کي اهڙن ٻنڌڻن ۾ ٻڌي ٿو جنهن ۾ حاڪم ۽. اميري غريبي جي تمام وڏي تفاوت ۽ طبقاتي وڇوٽي ڪري جيڪا سماجي بي آرامي (Social unrest) پئدا ٿي هئي ان کي ختم ڪرائڻ ۾ نوري جي سونهن ۽ تدبر ۽ ڄام جي بصيرت ۽ عشق گڏجي وڏو ڪردار ادا ڪيو.
اڄ بہ انساني سماج ڪالھہ جيان اهڙي تبديلي جو خواهشمند آهي. اڄ بہ ماڻهن جي مرضي آهي تہ ڪو نوريءَ جهڙي تدبر وارو ۽ حسن جو پيڪر پئدا ٿئي ۽ اڄ بہ ڪو ڄام جهڙي سماجي سوچ رکندڙ، خوبصورتين ۽ خوشبوئن جو متلاشي ميدان عمل تي اچي ۽ عوامي مسئلا نبيري، ڌرتي کي امن، انسانيت ۽ پيار جو گهر بڻائي ڇڏي. لطيف سائين جو ويساھہ آهي تہ هڪ ڏينهن هي ڌرتيءَ جنت جو نمونو بڻبي ۽ انساني گوندر گم ٿيندا ۽ هر پاسي خوشيون ۽ کستوريون پکڙبيون.