مھاڳ: ڪھاڻي ديد ۽ دل جو احساساتي سچ آهي
“Life is very green, the theories are very grey, when your eyes are full with theories, you cannot see the greeness of life. Life is new and fresh every moment. Theories are always old, when your eyes are full of old, you cannot see and feel freshness of life….” (Osho).
(زندگي سدا سائي ۽ نظريا ڌنڌہ هجن ٿا. جڏهن اوهان جا نيڻ نظرين جي ڌنڌ سان ڌنڌلايل هوندا، تڏهن اوهان جيون جي سندرتائن کي ڪئين پسي سگهندو؟ زندگي جي هر ساعت نئين ۽ زندگي سان ڀرپور ٿي هجي پر نظريا پوڙها ۽ پاروٿا هوندا آهن. جڏهن اوهان جون اکيون پراڻ ۽ پاروٿائپ سان پُر هونديون، تڏهن زندگي جي تازگي پسڻ ۽ پرجهڻ اوهان لاءِ ڪئين ممڪن هوندي...!)
ڪھاڻي جو جنم انساني اتھاس جيتروئي اوائلي آهي يا ائين چئجي تہ انسان ۽ ڪائنات جي جنم سان ئي ڪھاڻي جو جنم ٿيو آهي تہ وڌيڪ بھتر رهندو، ڇو تہ آدم جي پيدائش ۽ ان کانپوءِ انجي وجود مان سندس جيون ساٿي جي جنم سان ان ڪھاڻي جو جنم بہ ٿئي ٿو، جيڪا زباني اظھار جي انيڪ مسافتن مان گذرڻ کانپوءِ ٻين ڪيترن ئي ابلاغ ۽ اظھار جي مرحلن طئي ڪرڻ پڄاڻان اڄ جي تحرير ۽ تصوير واري هن جديد دور تائين نہ صرف پنھنجي وجودي جوهر ۾ قائم ۽ دائم آهي پر انساني اوسر سان گڏوگڏ اها ڪھاڻي پنھنجي فڪر، فن، ڪٿا، جذبات، احساسات ۽ انداز بيان جي هڪ الڳ جھان کي جنم ڏئي انساني جيوت جو نرالو عڪس ۽ آئينو بڻجي چڪي آهي. انھي ڪري اڄوڪي ڪھاڻي لاءِ " جڙتو، خيالي ۽ سچ جھڙو ڪوڙ هجڻ" وارا مفروضا نہ فقط بي معني ٿا ڀاسن پر انھن جو وجود خود بي سمجهي ۽ ڀورڙائي تي مداريل ٿو لڳي ڇو تہ ڪھاڻي هڪ طرف انساني عمل ۽ سوچ، سماجي ڪارو هنوار ۽ معاشرتي صداقتن جو حقيقي عڪس ۽ اظھار آهي، تہ ٻئي طرف ڪنھن سرجڻھار جي احساس، فھم، فن، فڪر، جذبي ۽ تخيل جو تخليقي آواز ۽ انداز پڻ آهي، انھيءَ ڪري موجودہ ڪھاڻي سماجي حقيقت نگاري ۽ تخليقڪار جي تخليقي ادراڪ جو اهو سچ آهي جنھن کان فقط عقل جا انڌا ۽ دل کان محروم ماڻھو ئي انڪاري ٿي سگهن ٿا.
هڪ سڄاڻ قلمڪار، جئين سماج آهي انجو آئينو بہ پيش ڪندو آهي ۽ جيئن سماج هئڻ گهرجي انجو عڪس بہ ڏيکاريندو آهي. انھي ڪري ڪھاڻي ماضي ۽ حال جي حقيقتن سان گڏوگڏ مستقبل بيني جي صداقت ۽ سندرتا بہ ٿئي ٿي. جيئن ڪيمرا سان نڪتل هڪ تصوير ڪنھن فرد جي ٻاهرين صورت ۽ شڪل جو عملي ۽ عڪسي سچ هوندي آهي، تئين ڪنھن تخليقڪار جي تحرير بہ انساني فڪر، احساس، اندر ۽ دلي اڌمن جي حقيقي تصويرڪشي پيش ڪندي آهي، فرق صرف ميڊيم ۽ ذريعن جو ٿئي ٿو. هڪ تي ڪيمرا جو فوڪس هوندو آهي جڏهن تہ ٻئي تي سرجڻھار جي بصيرتي اک ۽ احساساتي دل پنھنجي پوري سرت ۽ سندرتا سان عمل پيرا هونديون آهن، اهو ئي سبب آهي جو هينري جيمس کي ادب ڪھاڻي جي تخليقي سچ۽ سائنسي صداقت بابت هن طرح اعتراف ڪرڻو پيو آهي.
“Fiction is as factual and realistic as science, but the language of fiction is different in kind, method and purpose from that of science. The language of fiction is imployed such devices as metaphor, image, symbol, plot, character, setting, tone and point of view (among others) to convey feelings and express ideas that will appeal to the whole man, to his senses, emotions, imaginations and intellect. Where as the language of science in its pure state, is directed exclusively to the reasiong intellect. The language of science seeks to describe the out word evidences of human experience and generalize them into universal laws. Fiction attempts to represent or recreate concrete human experience in such a way as to bring out meanings invisible to the strictly scientific observer. The fiction writer seeks to convey to his readers not only matters capable of verification but also the whole unseen, imaginative perceived world of human motives, responses, desires and energies. The scientist can describe to us for instance, the process of evolution, but he cannot show us how early man felt about being human, if he restricts himself to rational, quantitative language, for such feelings cannot be weighed emeasured or computed in any scientific way, but fiction writer making use of highly imaginative and emotive language can give us a very clear and convincing picture of how primitive man felt about the experience of becoming human. (“the art of fiction” by: F ــDietrich, P ــ4).
جيڪڏهن سائنس اڄ جو سچ آهي تہ ادب / ڪھاڻي اڄوڪي سماجي صداقت هجڻ سان گڏوگڏ سڀاڻي جو انوکر تخليقي حقيقت هجي ٿي.... جيتري تائين ڪھاڻي جي حوالي سان قدامت ۽ جديديت واري بحث جو تعلق آهي تہ ان لاءِ ايترو ئي چوڻ ڪافي ٿيندو تہ هر سچيت ۽ سگهاري تخليق پنھنجي وجودي جوهر ۾ قدامت ۽ جديديت جو حسين امتزاج هوندي آهي. قدامت، جديديت کي ۽ جديديت، پس جديديت کي جنم ڏين ٿيون. ائين جيئن سج، چنڊ کي ۽ رات کي اجالا عطا ڪري ٿو. ڌرتي ٻج کي ۽ ٻج، سلي کي، سلو ٽاري کي ۽ ٽاري گل کي جنم ڏئي ٿو ۽ ان جنم سان سونھن ۽ سڳنڌ جا احساس انساني آجپي کي انوکو دوام ۽ دلڪشي ارپين ٿا. ساڳي ريت هر دور پاڻ سان گڏ جدت، جاڳرتا، جواني ۽ حسيت جو نئون جھان کڻي جنم وٺندو آهي، جيڪو پنھنجي فڪري سگهہ ۽ ساهس ۾ سندرتائون ۽ ندرتون بہ رکندڙ هوندو آهي تہ فني گونا گونيون ۽ گهرائيون بہ.... ماضي، حال ۽ مستقبل وقت جون اهڙيون اٽوٽ ايڪايون آهن جن کي ڪنھن بہ طور تي ڪٽي ۽ هڪ ٻئي کان ڌار ڪري نہ ٿو سگهجي، ڇو تہ وقت جون اهي ٽئي ايڪايون هڪ ٻئي سان اهڙي ريت سلھاڙيل ۽ سنجوڳي آهن، جو انھن مان جي ظھا
ڪڏهن ڪنھن هڪ کي ڪڍي ڇڏجي تہ باقي ٻن جي حيثيت اڻپوري ۽ اڌوري رهجي ويندي. فرض ڪريو تہ جيڪڏهن حال ۽ مستقبل کان ماضي کي ڪٽي ڇڏجي تہ حال ۽ مستقبل پھريان تہ پنھنجي معنى ئي وڃائي ويھندا، پر جيڪڏهن انھن کي فرضي / تصوراتي طور کن پل لاءِ الڳ ڪجي تہ اهي بيساکيءَ تي بيٺل ڍڍري جو مثال ڀاسندا.ساڳي صورتحال، مستقبل بنا حال ۽ حال بنا مستقبل جي هوندي...
زندگي جيان تخليق بہ پنھنجي وجودي حصار ۽ حقيقت ۾ نت نئين ۽ ٻور ٻھاڻ هجي ٿي. انساني آجپي جو هر لمحو ٻئي لمحي کان عملي ۽ احساساتي طور نہ صرف مختلف ٿئي ٿو پر تجرباتي ۽ ڪيفيتي طور اهو هر پل نئون ۽ نرالو بہ هوندوآهي. جيئن آبشار ڌارائون پنھنجي مسافت جا پير پٿريلي پيچرن تي نقش ڪري اڳتي گامزن رهنديون آهن، ائين ئي آجپي جون ساعتون، وقت ۽ حافظي جي هٿ تري تي پنھنجي حسن ۽ حقيقتن جا رنگ ڇڏي، زندگي جي پنڌ جون راھہ مسافر رهن ٿيون ۽ اهو سلسلو ميرتقي مير جي هن شعر جي معنوي حسناڪي ۽ حقيقت جيان هميشہ قائم ۽ دائم رهي ٿو:
کون کهتا هے که موت آئي تو مر جائوں گا
ميں تو دريا هوں سمندر ميں اتر جاوں گا
ادب، زندگي جو عڪس بہ آهي تہ اولڙو بہ. جئين زندگي پنھنجي فطري حسن ۽ حقيقت ۾ هزارين حيرتون ۽ حسناڪيون رکندڙ هجي ٿي تيئن ادب بہ پنھنجي فني ۽ فڪري وجود ۾ سدائين جدت، جوت ۽ روح پروري جا سڀئي رنگ ۽ رونقون رکندڙ هوندو آهي.
انساني زندگي حقيقتن ۽ حيرتن جو نرالو سمنڊ آهي، جنھن کي پوري طرح پروڙڻ ۽ پرجهڻ لاءِ نہ صرف وسيع نظري درڪار هوندي آهي پر گهڻ طرفي مطالعي، مشاهدي، تجربي ۽ تجزيي جي بصيرت جو هجڻ بہ ضروري آهي، ڇو تہ انھن کانسواءِ جيون جي خارجي، معاشي، نفسياتي ۽ روحاني رازن ۽ صداقتن کي سوجهڻ ۽ ساڃاهڻ ناممڪن آهي.
ادب ۽ زندگي جو سفر سدائين ڪنھن لھر جيان روان دوان هوندو آهي؟ ان ۾ جمود ۽ ساڪنيت واري خيال جا حامي خود شعوري غربت ۽ ذهني پسماندگي جو شڪار هجن ٿا. وقت ۽ حالتن جي تبديلين سان زندگي جي عملي ۽ فڪري قدرن ۾ تبديليون رونما ٿينديون رهن ٿيون ۽ انھن ئي تبديلين سان گڏوگڏ ادب / ڪھاڻي نوان تخليقي رويا ۽ رجحان بہ جنم وٺن ٿا. ادب/ ڪھاڻي ۾ اهي فني ۽ فڪري تغير ۽ تبديليون ايتروين ئي فطري ۽ اڻ ٽر آهن. جيترو زندگي پنھنجي عملي ۽ احساساتي ارتقا ۾ حقيقي هجي ٿي. ادب / ڪھاڻي ۾ نون تجربن، تحريڪن ۽ رجحانن جي ضرورت ان وقت پيش ايندي آهي جڏهن مروج موضوع ۽ تخليقي راهون عصري تقاضائن سان هم آهنگ ٿيڻ بدران يڪسانيت، ورجاءُ محدويت ۽ کولائپ جو شڪار بڻجي وينديون آهن. تخليق پنھنجي فطري جوهر ۽ جياپي ۾ هميشہ تازگي نرملتا ۽ نئين آڪاش جي متلاشي پئي رهي آهي. انھي ڪري جڏهن بہ ابلاع ۽ اظھار جا ذريعا پنھنجون فني، موضوعي، معروضي ۽ احساساتي وسعتون وڃائي ويھندا آهن تڏهن هڪ سرجڻھار جي فڪري سرت، فني ساڃاھہ تخيل ۽ تجربو ادب ۽ ساهت ۾ تخليق ۽ تازگي جا نوان جھان دريافت ڪري وٺندو آهي. انھي حوالي سان رومانيت (Romanticism) کان وٺي ڪلاسيڪيت (Classicism) نيو ڪلاسڪيت (New or Pseudo Classicism) حقيقت نگاري (Realisim) عقليت پسندي (Rationalism)، علامت نگاري (Symbolism) تجريديت (Abstractism) افسردگي (Absurdity) اظھاريت (Expressionism) تاثريت (Impressionism) وجوديت (Existentialism) خود ڪلامي (Monologue) ڪيوب ازم (Cubism)، ڊاڊا ازم (Dadaism)، سريئلزم (Surrealism)، شعور جي وهڪ (Stream of consciousness)، جديديت (Modernism) ۽ مابعد جديديت (Post modernism) تائين وارا فڪري رجحان ۽ فني رويا هڪ مثال هجن ٿا، جن پنھنجي پنھنجي سماجي، اقتصادي، نفسياتي، تھذيبي ۽ تمدني حالتن پٽاندڙ، ادب جي ڪارج ۽ نئين عصري تقاضائن جي پورائي لاءِ پنھنجو ڪردار پئي نڀايو آهي.
ڪو وقت هو جڏهن عيسائيت جي اثر هيٺ ادب کي فقط مذهبي پرچارڪ طور اپنايو ويو. چوٿين صدي عيسوي ڌاري جڏهن رومن حڪمران عيسائي مذهب قبول ڪيو، تڏهن پوري روم ۾ عيسائي تعليم ۽ تبليغ لازم بڻائي وئي، ايتري تائين جو تخليق ۽ تحرير جي هر شعبي کي عيسائي پيغام ۽ پرچار جو پابند بڻايو ويو. شاعري / ڪھاڻي کان وٺي اسٽيج ڊرامن تائين جي فڪري ۽ احساساتي آزادي مصلوب ڪئي وئي ۽ نتيجي ۾ ان وقت جي هر تحرير"ادب براءِ بندگي" (Literature for Religion) جي مفھوم ۽ معني سان منظر عام تي آئي پر اڳتي هلي جڏهن تھذيب ۽ تمدن، شعور ۽ آگهي انسان ۾ آجپي ۽ امنگ جي نون جذبن ۽ احساسن کي جنم ڏنو، تڏهن ادب جو ڪليسا سان اهو مذهبي غلامي جو هڪ سو سالن وارو رشتو ڀتي ڀت جيان ڀور ڀور ٿي پيو ۽ نئين جاڳرتا جو سورج دنيا جي آڪاش تي پنھنجي عقلي ۽ احساساتي روشني سان نمودار ٿيو. ادب ۽ آرٽ جيڪو صدين تائين مذهبي ۽ ڌرمي سنگهرن ۾ جڪڙيل هو تنھن جو سٻند انساني آجپي ۽ ڪائنات جي ازلي ۽ فطري جمال سان جڙيو، نتجي ۾ تخليقي پورهئي لاءِ "ادب براءِ زندگي" (Literature for Life) جي رحجان ۽ روح جنم ورتو. ڪولرج ۽ ڪيٽس کان وٺي شيڪپيئر، ورڊس ورٿ، ٽيگور، ڀٽائي ۽ اياز تائين جون ڪوتائون ۽ دوستوفڪسي، هيمنگوي، ٽالسٽاءِ، چيخوف، جيمس جوائس، ورجينا وولف، گورڪي، ڪرشن چندر، منٽو، جمال ابڙو، امر جليل ، آغا سليم، نسيم کرل، نورالهدي ۽ ٻين اڻ ڳڻين تخليقڪارن تائين جون افسانوي تخليقون ۽ تحريرون ان "ادب براءِ زندگي،" واري صداقت جو فڪري ۽ احساساتي آئينو ۽ عڪس آهن.سچ ۽ سونھن جون صداقتون ساڪنيت ۽ جمود بدران متحرڪ ۽ رواني جو روح رکندڙ هونديون آهن.
“I beleive that realism is indeed an art at its best, but realism as I understand, it has hundreds and thousands of facts and it need not be representational. I see as realism whatever is genuniely begotton by life and moves the human spirit even if there are no images of people, houses or frees”. (A precocious biography P۽123, by: Yevgeny Yevtushenko).
(منھنجي خيال ۾ حقيقت نگاري پنھنجي وجودي جوهر ۾ هڪ مڪمل فن / شاهڪار هجي ٿي ۽ انھيءَ فن / شاهڪار جون سوين ۽ هزارين صورتون ٿين ٿيون، جيڪي ڪنھن بہ ڏيکاءَ / نما، جون محتاج ڪونہ ٿيون ٿين. منھنجي نظر ۾ حقيقت نگاري زندگي جي اها حسناڪ حقيقت آهي، جيڪا انساني روح ۾ اڻ ڏٺي انسانن، ماڳن ۽ وڻن ٽڻن جا عڪس ۽ احساس اجاگر ڪرڻ جي شڪتي رکندڙ آهي).
هر دور پاڻ سان گڏ نہ صرف ماضي ساڻ کڻي هلندو آهي پر حال ۽ آئيندي جون حقيقتون بہ هو خود متعين ڪرڻ جي طاقت رکندڙ هوندو آهي، انھيءَ ڪري وقت جي سچائي تھذيبن جي امين هجي ٿي، جنھن جي تغير ۽ تابندگي کان فقط مت جا موڙهيل ئي منھن موڙي سگهن ٿا. هر اوندھہ کان پوءِ سوجهرو ۽ سوجهري کانپوءِ سچائي جو پڌرو ٿيڻ يقيني هوندو آهي. آرٽ ۽ تخليق انساني مزاج ۽ محويت جو اهڙو موثر ۽ سگهارو اظھار آهي جنھن کي ڪنھن بہ روايت جو پئد باندي بڻائي نہ ٿو سگهي.
پھرين جنگ عظيم کانپوءِ وقت ۽ حالتن نہ صرف انسان جي خود غرضي، سفاڪي ۽ بي حسي جي ڀيانڪ روپ کي عالم آشڪار ڪيو پر زندگي جي تھذيبي، تمدني ۽ اخلاقي قدرن جي پائمالي جي هڪ پُردرد ۽ الـــمناڪ داستان کي جنم پڻ ڏنو. چوطرف خون خواري، وحشت، بي رحمي ۽ بربادي فرد کي ويڳاڻپ، بي وسي ۽ نفسياتي ڪشمڪش جي اونھي اوڙاھہ ۾ اڇلائي ڇڏيو ۽ نتيجي ۾ هڪ تخليقڪار ۽ سرجڻھار جي جي، جي جلاوطني پنھنجي وجود جي بدن ۾ بي چين ۽ مضطرب بڻجي وئي. هيگو بال ۽ هينز آرپ جھڙن مصورن پنھنجي اندر ۽ آڱرين جي درد کي رنگن جي روح ۾ اوتي جڏهن ڪينواس تي پڌرو ڪيو تڏهن انھيءَ رويي ۽ رجهان کي ڊا ڊا ازم (Dadaism) جو نان، ڏنو ويو. ڊاڊا ازم جي تحريڪ جو بنيادي مقصد ۽ متو تہ سفاڪ ۽ جابر قوتن تي بي رحمانہ جرح هو پر ان جي تلخي ۽ شدت اڳتي هلي ايترو تہ بي واڳ ۽ اجهل بڻجي وئي جو ان جي عتاب کان ڪيترائي تخليقي شاهپارا بہ بچي ڪو نہ سگهيا. مثلن مونا ليزا جي چھري تي مڇون ۽ افلاطون جي چھري تي عورتاڻا نقش چٽي انھن جي فطري حسن ۽ حقيقي حيثيتن کي بگاڙي پيش ڪرڻ اهڙا عمل هئا جن هن تحريڪ کي منفي ۽ ڇڙواڳ پيچرن حوالي ڪري ڇڏيو ۽ نتيجي ۾ ڊاڊا ازم خوبصورت تصويرن کي بگاڙي پيش ڪرڻ جي بي راھہ روي تحريڪ بڻجي وئي.
ڊاڊا ازم جي ناڪامي کان پوءِ تخليقي اظھار جي حوالي سان پولي ايلورا، جون ميرو ۽ رابرٽ ڊلينوس سريئلزم جو فڪري رجحان متعارف ڪرايو. سريئلزم (Surrealism) ٻن لفظن جي آميزش تي مشتمل آهي. جنھن مان (Sur) جي معنى ماسوا يا ماورا آهي، جڏهن تہ لفظ (Realism) واقعيت / حقيقت جو مفھوم پيش ڪندڙ آهي. ٻين لفظن ۾ شعور جي معطلي جھڙي بيداري ۾ شين پسڻ / محسوس ڪرڻ جي عمل کي سريئلزم (Surrealism) چئجي ٿو.
پھرين جنگ عظم دنيا ۾ جيڪا تھذيب ۽ انساني آجپي جي قدرن جي پئمالي ڪئي ان حساس دلين تي ڏاڍا ديرينا ۽ دلسوز اثر ڇڏيا. سريئلسٽ مصورن، شاعرن ۽ ڪھاڻيڪارن جي خيالن موجب واقعيت نھايت تلخ، ڀيانڪ ۽ بي رحم هوندي آهي جڏهن تہ خوابن ۽ بي خوديءَ جي دنيا وڌيڪ پياري ۽ پر سڪون هوندي آهي، ڇو تہ خوابن ۾ تخيل مڪمل طور آزاد ۽ واقعاتي منطق جي جبر ۽ گرفت کان آجو ٿئي ٿو. مغرب ۾ هن نظريي جي حامين ۾ ڪافڪا، ڪاميو، ورجينا وولف ۽ البرٽ موراويا وغيرہ شامل آهن. جڏهن تہ سنڌي ۾ شوڪت شورو، مشتاق شورو، مدد سنڌي، ڪيھر شوڪت، ماڻڪ، لعل پشپ، ممتاز مھر، اخلاق انصاري ۽ ٻين کوڙ سرجڻھارن جي ڪھاڻين ۾ سريئلزم، وجوديت، خود ڪلامي ۽ شعور جي وهڪ جي فڪر ۽ فلسفي جا اولڙا ۽ عڪس ملن ٿا.
سريئلزم (Surrealism) شعور جي وهڪ (Strem of consciousness) ۽ خود ڪلامي (Mono logue) وغيرہ جھڙا رجحان توڙي جو فني ۽ فڪري حوالن سان پنھنجيون پنھنجيون باريڪيون ۽ انفراديتون رکندڙ ٿا هجن، پر تڏهن بہ انھن جو پاڻ ۾ گهرو ربط ۽ رشتو آهي. جاڳيل احساس جي خوابيده عالم ۽ جنم وٺندڙ (Dream images) جي احساساتي جھان کي سريئلزم چئجي ٿو، جڏهن تہ خود ڪلامي (Monologue) هڪ اهڙو اسلوب اظھار ٿئي ٿو، جنھن ۾ ڪردار پنھنجي ذهني ۽ احساساتي ڪيفتين کي مڪالمي جي صورت ۾ ان ڳالھہ کان بي نياز ٿي پيش ڪندو آهي تہ سندس اظھار کي ڪو ٻڌڻ يا موٽ ڏيڻ وارو بہ آهي يا ڪونه........ هو پنھنجي ساءِ اظھار بيان جا ڌاڳا کوليندو ويندو آهي ۽ ائين سندس ذات بي ربط خيالن جي سٽ ۾ سلجهندي ۽ الجهندي رهندي آهي. ان پوري عمل دوران شعور کان وڌيڪ پيش شعور جو عمل دخل زياده هوندو آهي.
ادب جيئن تہ سماج جي پيداوار هوندو آهي، انھيءَ ڪري اهو ڪنھن نہ ڪنھن سماج، ان جي تھذيبي، تمدني، سياسي، سماجي، ثقافتي، شعوري قدرن ۽ ڪلچر جي نمائندگي ڪندڙ هوندو آهي. اوائلي دور جي مذهبي غلبي ۽ اثر هيٺ سرجندڙ ادب "ادب براءِ بندگي" (Literature for religion) ۽ انساني جاڳرتا، فڪري آزادي ۽ احساساتي ادراڪ جي سنگم سان جنم وٺندڙ ادب "ادب براءِ زندگي" (Literature for Life) کانپوءِ ادب ۾ هڪ نئين رجحان ۽ روايت جو جنم ٿيو، جنھن کي "ادب براءِ آرٽ" (Literature for art) جو نالو ڏنو ويو. ادب ۾ هي رجحان ۽ لاڙو پھرين مھاڀاري جنگ جي تباھہ ڪارين ۽ المناڪين جي نتيجي ۾ پيدا ٿيو. ڊاڊا ازم (Dadaism) ڪيوب ازم (Cubism) تجريديت (Abstractism) وجوديت (Existentialism) خودڪلامي (Monologue) شعور جي وهڪ (Stream of consciousness) ۽ سرئيلزم (Surrealism) جون تحريڪون ۽ فڪر بہ هن ئي نظرئي جي زمين مان اسريا ۽ نسريا.
توڙي جو ادب جي تخليق ۾ زندگي جو عنصر هميشہ روح جيان رهيو آهي، جيڪو "ادب براءِ آرٽ" (Literature for art) جي زمري ۾ ايندڙ تخليقن ۾ پڻ موجود آهي، ڇو تہ تخليق زندگي جي جڙ بنا ممڪن ئي ڪونہ ٿي هجي پر بدقمستي سان "ادب براءِ آرٽ" جيڪو تخليقي فڪر ۽ ٽيڪنڪي آرٽ جي انوکي امتزاج تي مشتمل انساني جذبن، امنگن ۽ احساسن جو اثرائتو انداز بيان آهي، تنھن کي گهڻي قدر خود ترسي (Self pity) خودخيالي (Stef rightousness) ۽ خود پسندي / خود غرضي (Selfishness) جي روڳ ۾ مبتلا ڪجهہ قلمڪارن تخيل ۽ تخليقي اظھار بدران بي لغام ۽ ڇڙواڳ پورن ۽ اندر جي اوٻر جي غرض طور اپنائي، ائين بيان ڪيو آهي، جو ان ۾ تخليقي احساس ۽ اظ؛هار جو روح پنھنجون رعنائيون ۽ رمزون ئي وڃائي ويٺو آهي جنھن جو مثال سنڌي ۾ ڪھاڻي جي نالي ۾ سرجندڙ کوڙ، اَڪھاڻيون (Anti Stories) آهن ۽ نتيجي ۾ "ادب براءِ آرٽ" عام طور تي بي معنگي ۽ خود تسڪيني واري مفھوم / تصور جي ور چڙهي ويو آهي، جڏهن تہ حقيقت ان جي ابتڙ آهي. ادب ۽ زندگي فقط اهو ڪونھي، جيڪو ڪنھن نظريي ۽ مخصوص زاويي نظر تحت لکيو، سمجهيو پڙهيو ۽ پُرجهيو وڃي، پر زندہ اکين ۾ مردہ خوابن جي حقيقت ۽ بي حس سماج ۾ باحس ماڻھوءَ جي دل ۽ ديوانگي جو درد بہ ادب ۽ زندگي آهي. بي جان لفظن ۾ تخليقي روح اوتڻ هڪ ليکڪ جي آرٽ جو ڪمال هجي ٿو ۽ هن بي حس ۽ مڪينيڪل دور ۾ ادب ۽ تخليق جو آرٽسٽڪ احساس ۽ اظھار ئي انساني جيون ۽ جديد حسيت جي حقيقي تصوير پيش ڪري سگهي ٿو. يورپ ۾ ڪاميو ۽ ڪافڪا ۽ سنڌ ۾ ماڻڪ، مدد، شوڪت، اخلاق ۽ ٻين کوڙ جديد ڪھاڻيڪارن جون تخليقون نہ صرف سندن داخلي درد جو پيڙائيندڙ ۽ پرسوز آواز آهن. پر پوري انساني آجپي جي حيرت ناڪ ۽ تلخ حقيقتن جو آئينو ۽ عڪس بہ آهن......
يورپ ۾ جديد تحريڪ ۽ ادب، ٻي عالمي جنگ جي خاتمي کانپوءِ اتان جي مخصوص معروضي حالتن ۽ شخصي ويڳاڻپ ۽ فرد جي فڪري انتشار جي رد عمل ۾ جنم ورتو. انھيءَ ڪري اجتماعيت جي ڀيٽ ۾ فرد جي داخلي احساسن، روڳن ۽ راحتن کي تخليقي سرگرمين ۽ سرجڻھار سگهہ جو محور ۽ مرڪز بڻايو ويو ۽ فلسفياڻي بنيادن سبب اهڙن ادبي روين / رجحانن کي ججهي پذيرائي پلئہ پئي.
حقيقت ۾ يورپ جي ادب ۽ تخليق جي حوالي سان جديديت واري تحريڪ جو گهڻي قدر تعلق ادب ۾ اسلوبياتي اظھار ۽ هر قسم جي جبريت کان آزادي هو، جنھن ڪري انساني معاشري جي يڪجھتي جي مقابلي ۾ "فرد" جي وجوديت کي وڌيڪ وقعت جو حامل سمجهيو ويو. جڏهن تہ سنڌ ۾ جديديت جي تحريڪ، مزاحمتي تحريڪ جي طويل جدوجھد جي اسڦلتا ۽ ادب ۾ اجائي مقصديت ۽ نعري بازي واري رجحان جي شديد ورجاءَ ۽ يڪسانيت جي نتيجي ۾ اڀري ۽ اسري. ان سلسلي ۾ جديد ڪھاڻي جي حوالي سان ماڻڪ جو نان، سر فھرست آهي. سنڌ ۾ ماڻڪ اهو پھريون. ڪھاڻيڪار آهي، جنھن "وجودي فڪر" کي سنڌ جي معاشرتي زندگي سان مربوط ۽ مشروط بڻائي، تخيلاتي ڪرتب بازي بدران انساني آجپي ۽ احساسات جي، پنھنجي ڪھاڻين ۾ هڪ عجيب ۽ لون، ڪانڊاريندڙ ڪٿا پيش ڪئي آهي. هن نہ صرف سنڌ جي جاگيرداري سماج جي فرسودہ رسمن ۽ راوجن کي للڪاريو آهي، پر ادبي پنڊتن جي انھن جي بي جا مروج معيارن ۽ اصولن، جيڪي زندگي جي فعاليت ۽ فطري راه ۾ رڪاوٽ هئا، انھن کي بہ تهس نهس ڪري، ادب ۾ حقيقت نگاري ۽ جديديت جي هڪ اهڙي تخليقي راھہ متعارف ڪرائي آهي، جيڪا اجائي جذباتيت، کوکلي تخيل ۽ نعري بازي بدران نتيجي خيزي (Pragmatism) ۽ احساساتي ۽ فڪري اثر انگيزي جا سڀئي ساهس ۽ سندرتائون رکندڙ هجي ٿي سنڌي افسانوي کيتر ۾ اياز قادري، جمال ابڙي، امر جليل ۽ نسيم کرل کان وٺي ماڻڪ، مدد، شوڪت ۽ اخلاق تائين جي ڪھاڻيڪارن جيڪي فن ۽ فڪر نئين هئيت ۽ حسيت ۽ نرالي لھجي ۽ انداز جا احساساتي / تخليقي دڳ دريافت ڪيا آهن. انھيءَ تخليقي راھہ جي پانڌيئڙن مان سلڇڻو سرجڻھار احسان دانش بہ هڪ آهي. هن جون ڪھاڻيون پڙهي بنگال جي ڀٽائي رابندر ناٿ ٽئگور جي ڪٽنب جي هڪ سيبتي ۽ سچيت قلمڪار سڀو ٽئگور (Subho Tagore) جون هيٺيون سٽون اڪثر منھنجي هنئين تي هري اينديون آهن.
I know my stories ring true because they come from the in mos depth of my being, they speak the universal language of truth, no matter whether it is spoken under the clear canopy of the glowing sun or through the mist of dusky twilight.” (Subho Tagore)
مان ڄاڻان ٿو منھنجون ڪھاڻيون سچ جي صدا آهن، ڇو تہ انھن منھنجي وجود جي گهرائي مان جنم ورتو آهي. منھنجون ڪھاڻيون انساني دل جو سچو ۽ پرسوز آواز آهن. اها الڳ ڳالھہ آهي تہ مون اهي ڪڏهن ٽامڻي هنيل سج هيٺ سرجيون آهن، تہ ڪڏهن وري انھن جي تخليق نما شام جي ميرانجهڙي موسم ۽ ماحول ۾ ڪئي اٿم.)
احسان جون ڪھاڻيون پنھنجي فڪري اظھار، فني اسلوب ۽ احساساتي تاڃيپيٽي ۾ پنھنجو الڳ رنگ ۽ ڍنگ رکندڙ آهن. هو توڙي جو سنڌي ڪھاڻي کيتر جي سرجڻھارن جي اڀري آيل تازي کيپ مان پاڻ کي پوئين صف ۾ شمار ڪندڙ ۽ خاموشيءَ سان ڪھاڻي ڪاڪ ۾ پنھنجي موھہ جي مومل سان پنھنجي هنئين جون هيکلائيون، سماجي وارتائون ۽ اکين جا اوسيئڙا اوريندڙ آهي، پر حقيقت ۾ هن جي ڪلا، ڪھاڻيءَ کانسواءِ شاعري، تحقيق، تنقيد، لطيفيات، ڪالم نگاري، ڪمپيئرنگ ۽ علم تدريس جي شعبن ۾ هڪ ئي وقت ايترو تہ ڳتيل ۽ سلھاڙيل رهي آهي جو ان جو فيصلو ڪرڻ گهٽ ۾ گهٽ مون لاءِ تہ هميشہ مامرو رهيو آهي تہ احسان کي انھن فنون لطيفہ جي مڙني شعبن مان ڪھڙي شعبي سان منسلڪ ڪجي، ڇو تہ هن شاعري کان وٺي تحقيق، تنقيد، لطيفيات، ڪمپيئرنگ، ڪالم نگاري، تدريس ۽ ڪھاڻي جي شعبن تائين جيڪو ڪجهہ سوجهو ۽ سرجيو آهي، ان ۾ سندس دل جي سچائي ۽ جذبي جو جنون سدائين شامل عمل رهيو آهي. انھيءَ ڪري احسان جون تخليقون هميشہ مون کي سندس عشق ۽ عاشقي ڀاسيون آهن.... سنڌي ڪھاڻي سان سندس عشق جي انتھائن جو اندازو ان ڳالھہ مان بہ لڳائي سگهجي ٿو جو هن نہ صرف خود ڪھاڻي لکڻ جو تخليقي پورهيو ڪيو آهي پر سنڌي ڪھاڻي جي تاريخ جي حوالي سان ڪيئي مقالا پڻ تحرير ڪيا آهن. جن مان خاص طور تازوئي سنڌي ڪھاڻي جي 90 سالن جي تاريخ جي حوالي سان تاريخي نوعيت جو هڪ تحقيقي مقالو پڻ قابل ذڪر آهي، جنھن ۾ هن سنڌي ڪھاڻي جو ڀرپور ۽ تفصيلي فني ۽ فڪري اڀياس ڪيو آهي.
هن جو جنم توڙي جو لاڙڪاڻي جي علمي ۽ ادبي گهراڻي سان تعلق رکندڙ انتھائي شفيق ۽ نرمل سرجڻھار سائين ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي گهر ۾ ٿيو، سندس پرورش ۽ ادبي پالنا بہ دوستن جھڙي والد جي سايي ۽ سنگ ۾ ٿي پر عام طور چوندا آهن تہ گهاٽي وڻ جي ڇانو ۾ اسرندڙ ٻوٽا پنھنجي جاءِ، وقعت ۽ شناخت مشڪل سان ئي جوڙي سگهندا آهن ۽ احسان جون تحريرون ۽ تخليقون پڙهڻ کان پوءِ نہ صرف انھن ۾ احسان جي فن، فڪر ۽ احساساتي ڀرپوريت جي سڳنڌ محسوس ڪري سگهجي ٿي، پر اهو وشواس اڃان بہ وڌيڪ پختو ٿي وڃي ٿو تہ جيڪي وڻ پنھنجي ڇانوري ۾ اسرندڙ ٻوٽن کي خلوص دل سان پنھنجي جڙن جي جوت ۽ روح جون رنگينيون ڏئي ڇڏيندا آهن. اهي ٻوٽا هڪ ڏينھن نہ صرف درخت بڻجي ويندا آهن، پر جنھن گهاٽي درخت جي آغوش ۾ اسرندا آهن، ان جون خوبيون ۽ خوبصورتيون بہ پنھنجي وجود ۾ خوشبوئن جيان کڻي هلندا آهن ۽ احسان دانش يقينن سائين ڊاڪٽر بشير احمد شاد جي همگير ۽ حسناڪ شخصيت جي سايي ۾ اسرندڙ اهو درخت آهي، جنھن ۾ سائين شاد جي شخصيت جي رنگن سان گڏوگڏ احسان جي پنھنجي پورهئي، پيار، تجربي، تخيل، مشاهداتي ۽ اڇوتي تخليقي انداز جا رنگ ۽ رونقون بہ آهن جيڪي فڪري ۽ فني جوهر ۾ هڪ الڳ جوت ۽ جھان رکندڙ ٿيون هجن. مون سدائين سائين ڊاڪٽر شاد کي احسان جي حوالي سان هيٺين سٽن جي محبوب احساس ۽ آواز جيان پسيو ۽ پاتو آهي.
‘Bow’ said to arrow, “go a head, your liberity is mine.”
(ڪمان، تير کي چيو اڳتي وڌ، تنھنجي اڏام ئي منھنجي آزادي آهي.)
داغستان جي دلبر شاعر ۽ "منھنجو داغستان" جھڙو خوبصورت احساساتي ڪتاب سرجيندڙ رسول حمزہ توف پنھنجي ڪوتا ڪتاب جي مھاڳ ۾ لکيو آهي تہ
“A writer’s life is judged not by his years but by his writings and there is no better measure of a person than his work، by his work you judge his flights and falls، his glory or lack of it.”
(هڪ تخليقڪار جي عمر جو ڪاٿو ان جي سالن مان نہ پر سندس تخليقن مان لڳائڻ گهرجي، ڇو تہ هڪ ليکڪ جي شخصيت جي بھترين ڪسوٽي هن جو ڪم ۽ تخليق هوندو آهي. هن جي ڪم / تخليق مان ئي هن جي شان ۽ شوڪت، حاصلاتن ۽ سندس ناڪامين جي پروڙ پئجي سگهي ٿي.)
احسان، تحقيق، تنقيد، شاعري ۽ ڪھاڻي جي تخليقن جي حوالي سان هن وقت تائين جيڪو پورهيو ڪيو آهي، ان جو ججهو حصو توڙي جو مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾ شايع ٿي چڪو آهي، پر ان جي باوجود بہ وٽس اڃان ايترو اڻ ڇپيل مواد موجود آهي، جنھن کي ڏسي اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو تہ هن قلم سان عشق جي حد تائين انس رکندڙ تخليقڪار، جيون جا اڪثر پل تخليق جي پيار ڀرئي پورهئي ۾ خرچ ڪيا آهن.
ڪتابي صورت ۾ احسان دانش جو هي پھريون ڪھاڻين جو مجموعو "بي سڪون خواب جو سچ" جي سري سان اوهان جي هٿن ۾ آهي. ڪنھن بہ سرجڻھار لاءِ پھريون ڪتاب پھرين پيار جيان هوندو آهي ۽ پھريون پيار شدتن، گھراين ۽ جذبن جي اجهل اٿل جو اهڙو ساگر ٿيندو آهي، جنھن کي پنھنجا وهڪرا ۽ ولولا ٿا هجن.
احسان دانش جي ڪھاڻين جي هن مجموعي ۾ ڪل ٻاويھہ ڪھاڻيون آهن. جن مان اٺ مختصر ترين ۽ باقي چوڏنھن ڪھاڻيون آهن. داستان کان پوءِ ناول، ناول کان پوءِ ڪھاڻي ۽ ڪھاڻي کانپوءِ ســُسي مختصر ترين ڪھاڻي ڪوٺجندڙ پيج اڌ جو مواد ڪھڙي زمري ۾ اچڻ گهرجي ان تي بحث ۽ مباحثي جي توڙي جو کوڙ گنجائش ۽ ضرورت آهي، جيڪا ادب جي پارکو ۽ سڄاڻ نقادن جي لاءِ ٿي ڇڏجي، پر هتي عرض صرف اهو ڪرڻو آهي تہ احسان جون هي مختصر ترين ڪھاڻيون پنھنجي مواد ۽ مقصديت جي حوالي سان ايتريون ئي پُرتاثر ۽ دل کي ڇھندڙ آهن جو انھن کي کڻي ڪو نقاد ڀلي ڪھاڻين جي حوالي سان صرف ٽيڪنڪ ۽ فارميٽ جو عذر ڏئي مسترد بہ ڪري، پر تڏهن بہ انھن ۾ موجود احساس ۽ تخليقي فڪر کان ڪو بہ حساس دل ۽ ذي شعور فرد انڪاري ٿي نہ ٿو سگهي. ان جي عملي ثبوت لاءِ سندس ڪھاڻيون "آزادي"، "ڪارنھن"، "جن"، "سودو"، "اُڃ" ۽ "ڏوهي" وغيرہ پيش ڪري سگهجن ٿيون.
احسان دانش جي ڪھاڻي ڪتاب جي ٽائيٽل ڪھاڻي "بي سڪون خواب جو سچ" هڪ اهڙو آرٽسٽڪ احساس ۽ تاثر پيش ڪندڙ آهي، جنھن ۾ ڀٽائي جي سٽ "ﷲ ڏاهي م، ٿيان ....." جي فڪري درد کان وٺي ڪافڪا جي لفظن “I am victim of my own wisdom” جي المياتي احساس تائين جو پورو فڪري ۽ احساساتي ڪرب سمايل آهي. هڪ تخليقڪار آرٽسٽ جي بي سڪوني ۽ بي چيني ان جي تخليقي عمل کي سگهہ ۽ ساهس بہ عـطا ڪندڙ هـوندي آهي تہ کيس پنھنجي وجود جي بدن ۾ بي قرار ۽ تنھا بڻائي ڇڏيندڙ بہ هوندي آهي ۽ هجومن ۾ هڪ هيکلي ٿي ويندڙ حــساس آرٽسٽ جي اڌمن ۽ احساسن جي هي ڪھاڻي، جنھن ۾ هڪ آرٽسٽ هن جھنم بڻجي ويـل دنيا جي حالتن ۽ ماحول ۾ هر لمحي امن ۽ سڪون جي ساھہ لاءِ اجاڳيل ۽ آتو ٿو رهي پر هر جاءِ تي کيس خون، ڌاڙن، بم ڌماڪن ۽ بي سڪوني جي باھہ ڀڙڪندي ٿي محسوس ٿئي. احسان هن ڪھاڻيءَ ۾ هڪ مصور جي مضطرب دل جو احساساتي لفظن ۾ نہ صرف ڏاڍي فنائتي نموني سان درد اوتڻ ۾ سوڀارو ٿيو آهي، پر هڪ آرٽسٽ جو پورو ۽ حقيقي پورٽريٽ بہ پيش ڪيو اٿائين، جيڪو لفظن ۾ مصوريءَ جو هڪ سھڻو مثال آهي.
احسان جي پرورش ۽ پالنا توڙي جو شھري ماحولَ ۾ ٿي آهي پر ان جي باوجود بہ هن وٽ مشاهدي جي ايتري وسيع نظري ۽ بصيرت آهي، جو هن جيتري ڀرپوريت سان پنھنجي ڪھاڻين ۾ شھري ماحول ۽ پسمنظر کي پينٽ ڪيو آهي اوتري ئي احساساتي سگهہ ۽ فڪري سرت سان ٻھراڙيءَ جي حقيقتن ۽ حالتن جو نقش بہ چٽيو اٿائين. سندس ڪھاڻيون "رانديڪو" ۽ "دوزخ" پڙهڻ کان پوءِ هن جي تخليقي پورهئي تي پيار ٿو اچي....
احسان دانش "پڙاڏو زندگيءَ جو" ۽ "خوشبو" جھڙيون خوبصورت پيار ڪھاڻيون بہ لکيون آهن، تہ زندگي جي فلسفي ۽ فڪر تي "بي انت مسافتون" جھڙي پر مغز ۽ پياري ڪھاڻي بہ سرجي آهي. هن وٽ ڪھاڻي لفظي ۽ اجائي پٽاڻ بدران دلي وارتا ۽ ڪردار جي نفسياتي ڪيفيت ۽ ڪشمڪش جو احساساتي اظھار ئي ڪل سچ هجي ٿو، انھيءَ ڪري هو پنھنجي ڪھاڻين ۾ واعظ بدران لاڳاپيل ڪردار جي وجودي صداقتنِ کي اظھارڻ تي ئي اڪتفا ڪري ٿو.
احسان جي ڪھاڻي "نيڻن جي ساغرَ ۾" بس جي سفر دوران جنم وٺندڙ نظرن ۽ نينھن جي اهڙي ڪھاڻي آهي، جنھن جو هر لمحو حسين بہ آهي تہ انتظار جون اذيت جھڙيون ڪيفيتون پيش ڪندڙ بہ.... سفر دوران هڪ نوجوان جون نظرون هڪ حسينہ سان دو چار ٿين ٿيون ۽ اهو نوجوان دل ئي دل ۾ پنھنجي ماءُ جي ارمانن سميت پنھنجي خوابن جي تعبير ان ڇوڪريءَ جي حاصلات کي ٿو ڀانئي ۽ ساڳي محسوسات ان دوشيزه جي جيءَ ۾ بہ جنم ٿي وٺي. بس ۽ نگاهن جي طويل سفر کان پوءِ هڪ لمحي ڇوڪري پني تي ڪجهہ لکي ڇوڪري طرف اڇلائي ٿي ۽ ڇوڪرو جڏهن اها چٺي پڙهي ٿو تڏهن سندس سڀئي سپنا ۽ مسرتون هڪ لمحي ۾ ڪافور ٿي وڃن ٿيون. ڪھاڻي جو تاڃي پيٽو اهڙو تہ فنائتو ۽ فڪر انگيزي سان اڻيل آهي جو ان ۾ موجود مسرتن، انتظار ۽ احساس جي عجيب ڪيفيتن کان پڙهندڙ پاڻ کي ڪنھن بہ طور تي آزاد ڪري نہ ٿو سگهي ۽ نتيجي ۾ احساساتي طور ڪردارن جي پيڙا ۽ مسرتن جي مسافت ۾ خود کي بہ شامل عمل ٿو ڀانئين.
احسان دانش جون ڪھاڻيون هڪ طرف موضوعن جي ورائٽي ۽ فني ندرت رکندڙ آهن تہ ٻي طرف پختي، تز ۽ شاعراڻي ٻولي جي حسن سان آراستہ آهن، انھيءَ ڪري پڙهڻ ۾ رواني ۽ رس چس جو روح رکندڙ بہ آهن تہ ذهن تي انوکو تاثر ۽ ڀرپور احساس ڇڏيندڙ بہ.... پڙهندڙن جي سواد ۽ ساءَ لاءِ ڪجهہ ڪھاڻين مان چند سٽون پيش ڪجن ٿيون. جن ۾ شاعراڻي تخيل جي سندرتا کان علاوہ ڪمال جي فڪري ۽ رومانوي سونھن بہ موجود ٿي هجي.
• زندگي هڪ اهڙي ٻيڙي آهي جيڪا مسئلن جي درياھہ ۾ ترندي حالتن جي تيز طوفان ۽ گناهن جي گرداب مان گذري ٿي ۽ اسان جي ڪاميابي ان ٻيڙيءَ کي وقت جي لھرن لوڏن ۽ جهنجهٽن کان بچائي ٻي پار پڄائڻ ۾ ئي آهي. (بي انت مسافت).
• جڏهن دل جي شھر جا سمورا دڳ تاريڪيءَ جي تابع ٿي ويندا آهن، تڏهن ٻاهر جي جوت جهڪي لڳندي آهي. (خوشبو).
• ان رات کيس ائين لڳو ڄڻ پلن ۽ پھرن کان ڪنھن پير کسي ورتا هجن ۽ وقت کي فالج ٿي پيو هجي.... (خوشبو).
• خوشبو جا نيري نديءَ جھڙا نيڻ اڃا بند هئا، هن جا چپ ٺوٽ زمين جيان خشڪ ۽ پياسا هئا، هي اهي ئي چپ هئا، جن کي ڇھندي لفظ پيار جا قافلا کڻي ايندا هئا. (خوشبو).
• هڪ آرٽسٽ جي دل ڄڻ آلي ڪاٺي دُکي پئي هجي. لمحا بہ ڄڻ ماڪ ڦڙا هجن، جن کي وقت جي تکي اس گم ڪندي ٿي رهي. (بي سڪون خواب جو سچ).
احسان جون ڪھاڻيون مجموعي طور تي سماجي حقيقت نگاري، ادب جي جديد فڪري ۽ فني لاڙن ۽ فرد جي نفسياتي ۽ روحاني مامرن ۽ زندگيءَ جي اهڙن پُر پيچّ پھلوئن تي سرجيل آهن، جن تي توڙي جو انيڪ ڀيرا لکيو ويو آهي، پر احسان پنھنجي اظھار بيان کي جيڪا نئين اسلوبي نزاڪت ۽ لفظيات، فڪر انگيزي، تاثيريت، تازگي ۽ معنوي محبوبيت عطا ڪئي آهي. اها پنھنجو مثال پاڻ ٿي هجي. انھيءَ ڪري دانش جو تخليقي پيچرو ۽ فني ادراڪ ۽ احساس بہ پنھنجو آهي. "برساتي رات جو الميو"، "مان ۽ تون"، "پيڙا جو پڙلاءُ" ۽ "لمحن جو درد" احسان دانش جون اهڙيون سماجي ۽ فردي پيڙائون ۽ المياتي احساس پيش ڪندڙ ڪھاڻيون آهن، جن کي پنھنجو احساساتي درد ۽ فڪري تاثر آهي.
احسان پنھنجي تخليقي پورهئي جي حوالي سان نہ صرف جديد فڪري پيچيدگين ۽ فني ندرتن کان آشنا آهي پر هو هڪ سنگتراش جيان لفظن جي بيجان بت ۾ تخليقي روح اوتڻ جي ڏات ۽ ڏان، رکندڙ اهڙو سچيت قلمڪار آهي، جنھن لاءِ تخليق، عبادت ۽ عبادت تخليق جو رتبو ۽ احساس رکندڙ ٿي هجي.
فـيـاض لطيـف
31 مارچ 2005