بـي انت مسافت
ڪي گهڙيون ڪلاس ۾ مڪمل سانت هئي، منھنجي ذهن ۾ ان طويل سوال جو مختصر جواب ڦيراٽيون پائڻ لڳو. هٿ مٿي کنيون تہ سر مون ڏي گهوري هڪ نظر سمورن اسٽوڊنٽس تي وڌي.
"Yes can you reply my question?" سر چيو.
منھنجو هٿ اڳي جيان مٿي هو، مان جواب ڏيڻ لاءِ آتو هيس، بي چين ٿي اڃا جواب ڏيڻ لاءِ اٿيس ئي پئي تہ هڪ ڇوڪري چيئر تان اٿي جواب ڏنو.
"سر اها شيءِ آهي سونھن."
" sorry اوهان جو جواب غلط آهي."
"جي اوهان ٻڌايو" سر مون ڏانھن اشارو ڪندي چيو.
"سر اها "زندگي" آهي....! لڙڪن، مرڪن، سڏڪن ۽ ٽھڪن مان تخليق ٿيل "زندگي". مون پنھنجي سوچ کي لفظن جو سھارو ڏئي بيان ڪيو.
"Weldone my boy" سر چيو "مونکي خوشي آهي تہ اوهان منھنجي سوال کي غور سان ٻڌو ۽ سمجهيو."
اهي، اُهي ئي ڏينھن هئا جڏهن آئون پريشان هيس تہ خبر ناهي، مونکي ٿيسز لاءِ ڪھڙو ٽاپڪ ملندو. سر عابد ان ڏينھن منھنجي جواب مان ڪافي مطمئن ٿيو هو ۽ انھيءَ موضوع کي اڳتي کڻي ڏاڍو سٺو ليڪچر پڻ ڏنو هيائين. ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ سر مونکي پنھنجي ڊپارٽمينٽ ۾ گهرائي چيو هو:
"سرمد مان اوهان جي ٿيسز لاءِ ٽاپڪ چونڊيو آهي. ڪجهہ لمحن جي خاموشيءَ کانپوءِ چيائين. "زندگي".... ها! زندگي ڇا آهي؟ ان جا ڪھڙا روپ آهن ۽ ساڻس لاڳاپيل ڪيفيتون ڪھڙيون ڪھڙيون آهن....؟"
"سر! اوهان مونکي اهو ٽاپڪ ڏئي ڄڻ چيو آهي تہ سمنڊ کي ڪوزي ۾ بند ڪري ڏيکار." مون کيس چئي ڏنو هو. "سر! مان اهو دعوى تہ ڪونہ ٿو ڪريان تہ ايڏي وسيع ٽاپڪ سان نڀائي سگهندس، بس هڪ ننڍڙي ڪوشش ڪندس."
"سرمد اوهان فلسفي جا اسٽوڊنٽ آهيو." سر مون کي ڪلھي تي هٿ رکندي چيو هو. "زندگي خود وڏي ۾ وڏو فلسفو آهي. جيستائين زندگيءَ جي فلسفي کي نہ سمجهندﺂ، تيستائين ڪجهہ بہ نہ سمجهي سگهندﺂ.... ۽ مان ڏسان ٿو تہ اوهان ۾ ايترا Guts آهن جو ان موضوع سان ڀرپور طرح نڀائي سگهو ٿا.“
هاسٽل تي اچي جيب مان روم جي چاٻي ڪڍي لاڪ کولي اندر گهڙيس. هٿ ۾ جهليل ڪتاب ٽيبل تي رکي بيڊ طرف وڌيس تہ هميشہ وانگر چڙ بہ آئي تہ ڪجهہ کل بہ. چپن ۾ چيم "نہ سڌرندو، هي ماڻھو زندگي ۾ اڳتي ڇا ڪندو. ڪو Discipline ئي ڪونھيس." بيڊ تي رکيل وکريل آلو ٽاول، ميرا ڪپڙا، بوٽ پالش وارو برش، ڦڻي، آئينو ۽ شيو جو سامان سھيڙيندي دل ۾ چيم. "واھہ مولا منھنجي بہ نصيبن ۾ ھھڙو روم پارٽنر لکڻو هيئي." سامان سيٽ ڪري گهنجيل چادر کي ٺاهي بيڊ تي آهلي پيس. سوچن جي ڪُنَ ۾ ٿيسز جو ٽاپڪ ڦري رهيو هو.... مون وارو روم پارٽنر سيٽيون وڄائيندو اچي روم تي پھتو. من ۾ چيم "اجهو پھتو، منھنجي سوچن جو ٻيڙو غرق ڪرڻ لاءِ. منھنجي جذبن جو قاتل." اچڻ سان چوڻ لڳو "ڪھڙا حال هن سڄڻ؟"
"تنھنجي اچڻ کان پوءِ منھنجا حال ڪھڙا هوندا آهن. اهو تون ڄاڻين ٿو." منھنجو جواب ٻڌو اڻ ٻڌوڪري ٽيپ جو بٽڻ آن ڪيائين، ڪوئي انگريزي گانو شروع ٿيو. ٽيپ جو واليم وڌائيندي وڌائيندي فل ڪري ڇڏيائين.
"اڙي خبيث تون ڪڏهن سڌرندين... هي يونيورسٽي هاسٽل آ ڪلب ناهي." مون چڙ وچان کيس چيو" خدا کي مڃ اها ٽيپ بند ڪر، مان ڪنھن اهم مسئلي تي سوچي رهيو آهيان."
"ڪشمير جي مسئلي تي ٿو سوچين ڇا؟" ٽيپ جو ٿورو آواز گهٽائيندي چيائين "اڙي توکي ڪھڙي خبر ميوزڪ جي اهميت جي Music is the langauge of angles"
"اينجل جا پٽ.... بند ٿو ڪرين ٽيپ يا ...." مون هٿ ۾ جوتو کنيو ۽ هو ٽيپ بند ڪري تڪڙو روم مان نڪري ويو.
زندگي جو سوال منھنجي لاءِ هڪ چيلينج هو. "زندگي ڇا آهي؟" اهو سوال منھنجي ذهن جي ڪمپيوٽر ۾ فيڊ ٿي ويو. ڪجهہ ڏينھن کانپوءِ هڪ ڪتاب هٿ لڳو ڪجهہ پنا ورايا تہ هڪ پيج تي لکيل هو "زندگي ڇا آهي" مان ڇرڪي پيس. اهي ڏاهن جا ڏس هئا زندگيءَ متعلق، مان پڙهندو ويس.
زندگي هڪ خوبصورت گلاب آهي جنھن ۾ دردن جا ڪنڊا لڳل هوندا آهن.... زندگي سانوڻ ۾ سنڌو جي اٿل جيان آهي.... زندگي محبوب جي سيني مثل آهي... زندگي پينگهي ۾ ستل ڪنوار جيان آهي... زندگي پيرن ۾ چيڀاٽيل ڪو گلاب آهي.... زندگي سقراط جي دل جو لھو آهي.
مون ڪتاب کي بند ڪري پنھنجو پاڻ سان ڳالھايو، مان زندگي کي لفظن جي تھن ۾ بند ٿيل نہ پر فطرت جي حسين منظرن ۽ ماڻھن ۾ ڳولڻ ٿو چاهيان.... مان جيون کي قريب کان قريب تر ٿي ڏسڻ گهران ٿو.... زندگي جي حقيقت ڇا آهي؟ مان اهو سوال کڻي نڪري پيس فطرت جي سونھن ۽ ماڻھن جا جذبا جاچڻ.
ها مونکي گهڻو ڪجهہ مليو، مون جيڪو محسوس ڪيو هر اهو احساس لفظن جي مالھا ۾ پوئيندو رهيس.
پکين جو ٻولڻ، گلن جو ٽڙڻ، هير جو جهونڪو، بادلن جو برسڻ، کنوڻ جا تجلا، مور جي ٽور، خزائن پويان بھارن جو اچڻ، هڪ ٻئي سان پيار ۽ پريت جو پيچ، سڪ ۽ قرب سان ملڻ، کلڻ، ڳالھائڻ، رسڻ پرچڻ، روئڻ ۽ مرڪڻ.... اهي سڀ زندگي جون خوبصورت حقيقتون آهن، جن جي ڪري ئي زندگي آهي ۽ جيڪي زندگي جي ڪري آهن.
مان گهمندو رهيس ۽ ڏسندو رهيس جيون کي مختلف روپن ۾. "زنــدگـي" مون کي ڪڏهن ساگر جي لھرن ۾ نظر آئي تہ ڪڏهن ٿر جي ريت ۾ ڪڏهن ڪويل جي ڪوڪ ۾ تہ ڪڏهن سُرن جي صدائن ۾. ڪڏهن اوچن آبشارن ۾ تہ ڪڏهن وري حسين نظارن ۾. ها! مان زندگي جا اهي سمورا روپ ڏسندو رهيس ۽ ڏسندو ئي رهجي ويس. مون کي سمجهہ ۾ ئي نہ پئي آيو تہ مان ڪٿان شروع ڪيان زندگي جي ڪھاڻي.
"زندگي جي ڪھاڻي ڇا آهي؟ مون سوچيو اهو ڪو ڪھاڻيڪار ئي ٻڌائي سگهندو. مان هڪ نامياري ڪھاڻيڪار کان زندگي جي ڪھاڻي پڇي. هن ڪھاڻي شروع ڪئي.
"زندگي هڪ گهاٽو ٻيلو آهي، جنھن ۾ ٻہ شينھن رهندا آهن. هڪڙي جو آهي نالو آهي. ڏک ۽ ٻئي جو سک. ٻيلي تي هر ڪو پنھنجي بادشاهي هلائڻ چاهيندو آهي، پر چوندا آهن تہ هڪ ٻيلي ۾ ٻہ شينھن نہ رهي سگهندا آهن. ان ڪري ڪڏهن ڏک، سک تي حملو ڪري کيس ڀڄائي ڪڍندو آهي تہ ڪڏهن وري سک گجندو ڏک جي مٿان حاوي ٿي ويندو آهي. پر ها! ٻيلي اندر انھن ٻنھي شينھن جي بادشاهي ٿوري ٿوري عرصي لاءِ هوندي آهي. زندگي جي ٻيلي ۾ انھن ٻنھي شينھن جو جهيڙو ازل کان وٺي آهي ۽ ابد تائين رهندو." هن اها مختصر ڪھاڻي ختم ڪري چيو:
"ها! مان ڪڏهن ڪڏهن ائين بہ چوندو آهيان تہ جيون ڪو گلزار آهي، جنھن ۾ جيڪڏهن، پيار جا گل، سونھن جا رنگ، قرب جي خوشبوءِ ۽ يادن جا حسين پوپٽ نہ هجن تہ جيڪر اهو گلستان ڏاڍو جلدي اجڙي وڃي."
منھنجو ذهن سندس چيل لفظن "سونھن جا رنگ" تي اٽڪي بيھي رهيو. مون سوچيو "ڇا زندگي رنگن ۾ بہ قيد ٿي سگهي ٿي؟" عادت کان مجبور! سوال جيئن ئي ذهن ۾ گهر ڪيو جواب جي جستجو، رنگن سان راند ڪندڙ هڪ آرٽسٽ وٽ کڻي آئي.
هن جي ڪمري جي چئني ڀتين تي لڳل خوبصورت تصويرون، مون سان ڳالھيون ڪري رهيون هيون. مون کي هڪ هڪ تصوير ۾ هڪ هڪ الڳ دنيا پئي محسوس ٿي، مختلف پاسن تي ڪي اونڌيون، سڌيون ۽ اڻپوريون تصويرون پڻ پيون هيون. سامھون هڪ جاري ۾ مختلف قسمن جا برش، رنگ، پينسلون ۽ پنا وکريا پيا هئا. اوچتو منھنجي ذهن ۾ ڄڻ ڪو Alarm وڳو... "ڇا زندگي رنگن ۾ بہ قيد ٿي سگهي ٿي....!" مون کانئس سوال ڪيو:
"ڇا اوهان ڪڏهن جيون کي رنگن ۽ لڪيرن ۾ سمايو آهي؟"
چيائين: "ها! گهڻا ســال اڳ مون هـــڪ خالي ڪينواس تي، ڪاري رنگ وارو برش ڦيرايو هو، پوءِ مون ان پردي تي اڇي ۽ پيلي رنگن ۾ ڀڳل برشن جا ڇنڊا بہ اڇلايا هئا.... اهو آرٽ مون خبر ناهي ڪھڙي ڪيفيت ۾ بيساختہ طور ڪيو هو. انھن رنگن ۾ منھنجن جذبن جا رنگ شامل نہ هئا...
ڪجهہ ڏينھن اڳ دز چڙهيل ان ڪينواس تي جڏهن آئون نظر وڌي تہ مون کي ان ۾ زندگيءَ جي تصوير نظر آئي." هن پنھنجي اڻڀن ۽ الجهيل وارن ۾ هٿ ڦيريندي چيو.... هاڻي مون ان تصوير ۾ وڌيڪ رنگ شامل ڪيا آهن. جيڪي مختلف احساسن جي ترجماني ڪن ٿا... ۽ ها! انھن رنگن سان پينٽنگ ۾ هاڻي منھنجن جذبن جا رنگ بہ گڏجي ويا آهن.... شايد انھيءَ جي ئي ڪري اڄ مون کي ان چتر ۾ زندگي جا عڪس ٿا نظر اچن...!"
آئون ڳوليندو رهيس انھن ماڻھن کي جيڪي زندگي کي قريب کان ڏسندا آهن. هڪ ڀڪاريءَ کان پڇيم. چيائين "زندگي ڀيڪ ۾ مليل ڪو کوٽو سڪو آهي، جنھن کي ڪائنات جي ڪشڪول ۾ اڇلايو ويو آهي." جواري چيو "زندگي هڪ جوا آهي." شرابي چيو "زندگي هڪ نشو آهي، شراب آهي، جنھن کي اندر ۾ اوتي خلائن ۾ اڏاري سگهجي ٿو." رقاصه پنھنجي پايل جي جهنڪار بند ڪئي تہ پڇيومانس "تون زندگي کي ڇا ٿي سمجهين؟ چيائين "زندگي هڪ تماشو آهي تماشو. يا مون جھڙي ڪا نرتڪي جيڪا درد جي ڌن تي رقص ڪندي رهي ٿي ۽ تماشبين هن جي تال جي سوز کي فراموش ڪري هن جي پيرن ۾ ٻڌل گهنگهرن جي آواز تي مست ٿين ٿا.... پر سندس نيڻن ۾ ڇلڪندڙ پاڻي کي نٿا ڏسن."
هڪ راڳي کي جيون جو منجهيل سٽ سلجهائڻ لاءِ چيو. چيائين "مونکي زندگي بخشيندو آهي دل جي گهراين مان نڪتل ڪو آلاپ. ها! اهو آلاپ منھنجي رڳ رڳ ۾ روح ڦوڪي ڇڏيندو آهي. يا وري .... شايد تنبوري جي تار ۾ سمايل آهي جيون. تڏهن ئي تہ آئون جڏهن بہ ان کي ڇيڙيندو آهيان تہ پنھنجي جسم ۾ ڪا نئين جان محسوس ڪندو آهيان." تبلي نواز کي اشارو ڏئي هارمونيم وڄائيندي ڪافي آلاپڻ لڳو.
"بوند برھہ جي بھار لڳي، دردونديءَ جو ديس وسي پيو."
مان سڄي ڪافي ٻڌي اٿيس تہ ائين محسوس ٿيو ڄڻ منھنجي من اڱڻ تي سارنگَ ڪو وڏ ڦڙو وسائي ڇڏيو.
ٿڪجي ٽٽي هاسٽل تي واپس آيس... روم ۾ اچي بيڊ تي ڪِري پيس. روم ميٽ دوست چيو: "ڇو پيارا ڇا ٿيو ٿڪجي پيو آن ڇا...؟"
"ها يار" مون ٿڌو ساھہ ڀريندي چيو "اڄ ڏاڍو رليو آهيان مٿي ۾ بہ سور ٿو محسوس ٿئي.... پونسٽان پئي آ."
"پونسٽان تہ پئي آ پر تنھنجو اهو مٿي جو سور پونسٽان سان لھڻ جو نہ آهي." ٽيبل تان پونسٽان کڻي ڏيندي چيائين: "دماغ خراب ٿيو آ تنھنجو. رات ڏينھن رڳو دماغ تي زندگي سوار ٿئي... زندگي، زندگي، زندگي.... ڇا آهي، اها زندگي!... يار هڪ روم ۾ گڏ ٿا رهون تون مونکان ڪڏهن پڇيو آ تہ زندگي ڇا آهي؟"
"ها سائين ڇاهي زندگي؟" مون ڏانهس مرڪي نھاريو.
"زندگي تيل آ پيارا!" چيائين.
مون ڏانھنس پين اڇليندي چيو: "چڱو هاڻي بڪواس ڇڏ ۽ پاڻي ڏي تہ ٽڪي ڦڪيان."
"حاضر سائين" سيني تي هٿ رکي جهڪي چيائين.
رات ڌرتي تي پنھنجا پَرَ ڦھلائي چڪي هئي ۽ هاسٽل جي ڪجهہ رومز تي اوندھہ جي ڏائڻ جو قبضو هيو، پر منھنجي ڪمري ۾ روشني جون اڇيون پريون اڃان لٿل هيون. رات گهري ٿيندي وئي گهڙي ۾ ٻہ وڄي پنج منٽ ٿيا هئا. ننڊ منھنجي اکين کان ڪوهين ڏور هلي وئي هئي. انھيءَ ڪري ئي ڪتاب ۾ اکيون اٽڪائي ويٺو هوس. جبران کي پئي پڙهيو شايد تڏهن ئي ننڊ اڏامي وئي هئي نيڻن مـــــان. زندگــي ڇـا آهــي؟ ذهن جي تھہ خاني ۾ محفوظ ان ڳجهارت کي ڀڃڻ لاءِ آئون جبران جي لفظن جي سمنڊ ۾ غرق ٿي ويس... ۽ ها! پوءِ مونکي پنھنجي مقصد جا ڪجهہ موتي ملي ويا. ٻہ ٽي اڇا پنا کڻي لکڻ ويٺس.
زندگي وحدت ۽ انفراديت جو هڪ ٻيٽ آهي.
ولولن ۽ آزاديءَ جي جذبن ۾ فنا ٿيڻ ئي تہ زندگي ۽ ان جي بلندين جو ٻيو نالو آهي.
زندگي! اسان جي خاموشين ۾ نغما آلاپيندي آهي ۽ اسان جي ننڊ ۾ خواب ٿي ايندي آهي.
اسان زندگي جي وڻ تي ساون پنن مثل آهيون ۽ زندگي سمجهہ جي حد کان مٿي ۽ بي وقوفي کان پري آهي.
"پيارا ڀلا ننڊ ڪرڻ ڏيندين يا نہ. پليز بتي وساءِ." روم پارٽنر بيڊ تان اٿي هٿ ٻڌندي چيو.
"جاڳين ٿو ڇا اڃا خفتي!" مون قلم روڪي کيس چيو: "يار مون سمجهيو ڪڏهن جو ڪُوچ ڪري ويو هوندين."
"چڱو ادا هاڻي وڌيڪ اسان جي صبر جو امتحان نہ وٺ ۽ مھرباني ڪري لائيٽ آف ڪر." رلي مٿان وجهندي چيائين "تنھنجي ان زندگي منھنجي زندگي زهر ڪري ڇڏي آهي."
"حاضر منھنجا سھڻا... بند ٿو ڪريان لائيٽ."
ٽيوب لائيٽ آف ڪئي تہ منھنجي ڪمري ۾ اونداهي جو راڄ اچي ويو. آئون بہ چادر مٿان ڪري سمھي پيس.
منھنجي جستجو جاري رهي ۽ مان دور هڪ ويران علائقي ۾ اچي پھتس. ها! مون کي پتو پيو هو تہ اتي هڪ صوفي بزرگ جو آستانو آهي، جنھن وٽ زندگي جا انيڪ راز مدفون آهن. گيڙو رتن ڪپڙن ۾ اهو صوفي فقير مونکي واقعي ﷲ جو ڪو پھتل ٻانھو ٿي لڳو. مون کيس زندگيءَ جي راز کي کولڻ لاءِ عرض ڪيو.
چيائين "پٽ زندگي هڪ اهڙي ٻيڙي آهي جيڪا مسئلن جي دريا ۾ ترندي حالتن جي تيز طوفان ۽ گناهن جي گرداب مان گذري ٿي.... ۽ انسان جي ڪاميابي انھيءَ ۾ ئي آهي تہ هو ان ٻيڙي کي انھن سمورن جنجهٽن مان بچائي اهو دريا اڪري پار پوي. يا وري ايئن سمجهہ تہ زندگي ڪا جهرندڙ پُلِ آهي. جنھن تان هر ماڻھو، کي احتياط سان گذرڻو آهي... جيئن مُٺِ ۾ جهليل واري آهستہ آهستہ وهندي ختم ٿي ويندي آهي، بلڪل ائين ئي زندگي جا ڏينھن بہ گذرندا ويندا آهن... بابا زندگي هڪ مختصر سفر آهي ۽ اسين سڀ مسافر آهيون.... بھتر آهي تہ زندگي جو اهو سھڻو سفر کل خوشي سان هڪ ٻئي ۾ محبت ونڊيندي ڪٽجي وڃي. جيئن مرشد لطيف چيو آهي.
محبت پـــائي مــن ۾ رنــڊا روڙيا جن
تـن جــو صـرافــن اڻ تــوريو اگهائيو.
هن جون ڳالھيون ٻڌي منھنجي دل ۾ عجيب سڪون واري ڪيفيت پيدا ٿي رهي هئي. هن سان کوڙ ڳالھيون ڪيون ۽ منھنجو من محبتن سان تار ٿي ويو. انھيءَ ڪيفيت ۾ آئون اچي مھراڻ جي ڪپ تي پھتس. اوچتو ذهن جي دروازي تي دستڪ ٿي. خيالَ ذهن جي ڪمري ۾ ڌوڪي پيا. آئون انھن کي لفظن جو ويس پارائي پني تي اتاريندو ويس.
"زندگي هڪ ڊرامو آهي جنھن جو پھريون سين روئڻ کان کلڻ تائين ۽ آخري سين کلائڻ کان روئارڻ تي ختم ٿئي ٿو." خيالن جي وهڪري ۾ قلم هلندو رهيو." زندگي خوشين جي موسم ۾ تخليق ٿي، غم جي واچوڙي ۾ ويڙهجي گم ٿي وڃي ٿي آسمان جي وسعتن ۾."
جيڏو سنڌوءَ ۾ شور هو، شايد منھنجي من ساگر ۾ ان کان وڌيڪ تڙپ ۽ بي چيني هئي. منھنجو قلم ڪاغذ جي سيني تي هلندو رهيو، مھراڻ جي ڇولين جيان تيز تيز.
"زندگي ڄڻ برف جي سر. بقا کان فنا جو سفر.... پل، پھر يا سال، ڌرتي کان آڪاش ڏي اڏار... ڪئين ٿي ڀُرندي رهي لمحي لمحي زندگي ڄڻ ريت جي ديوار. مان پاڻي جي تيز لھرن کي غور سان ڏٺو ۽ لکيم. "جيون پاڻي جو ڪوتيز وهڪرو آهي..." ڪجهہ سوچي وري لکيم "پر نہ پاڻي کي بند ڏئي روڪي سگهجي ٿو... ها تہ زندگي پاڻيءَ جو وهڪرو نہ پر پاڻيءَ جو ڦوٽو آهي جيڪو چند پلن لاءِ اڀري ڦاٽي پوندو آهي. "ها! زندگي انڊلٺ جيان آهي." ڪي پل قلم روڪي ڪجهہ سوچي اڳتي لکيم..." نہ... زندگي انڊلٺ جيان بہ تہ نہ آهي، جيون ۾ فقط ست رنگ ئي تہ نہ آهن، ان ۾ تہ هزارين احساس ۽ هزارين رنگ موجود آهن.“
آئون لکندو رهيس "زندگي لاٽ بہ آهي تہ ٻاٽ به، جيون خوشين جو پڙاڏو بہ آهي تہ غم جي صدا بہ. ڪنھن قيدي لاءِ زندان جي جهروڪن مان آيل بھار جي هوا جو پھريون جهوٽو زندگي آهي. بکئي لاءِ ماني جو پھريون گرھہ، اڃايل لاءِ پاڻي جو پھريون ڍڪ، غمگين دل لاءِ خوشي جي پھرين خبر، ٻار لاءِ ماءُ جي آغوش ۽ عاشق لاءِ مهحبين جي پھرين گهائيندڙ مرڪ بہ زندگي آهي." مونکي سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي تہ زندگي ڇا آهي، ان جون ڪيتريون معنائون آهن ۽ ڪيترا رنگ ۽ روپ. ڪيڏي مختصر هوندي بہ ڪيڏي وسيع آهي زندگي." آئون فل اسٽاپ ڏئي قلم کي روڪيو.
ڪجهہ ڏينھن کانپوءِ آئون سر عابد کي پنھنجي ٿيسز ڏيندي چيو "سر زندگي هڪ اهڙي مسافت آهي جنھن جو شايد ڪو انت ئي نہ آهي. مون کي ڏاڍو افسوس آهي جو آئون پنھنجي ٿيسز جي موضوع سان نڀائي نہ سگهيو آهيان ۽ اوهان وٽ submit ٿو ڪريان هيءَ اڻپوري ٿيسز."