پس لفظ: دانش هڪ ريئلسٽ ڪھاڻيڪار
جهڙيءَ طرح هڪ چترڪار جڏهن ڪينواس تي رنگن کي برش سان چٽيندوآهي تہ پوءِ رنگ ڳالھائيندا آهن اهي رنگ ان چترڪار جي فڪر جي ترجماني ڪندا آهن. ساڳي طرح هڪ ليکڪ قلم ذريعي لفظن کي زبان بخشي ٿو، پوءِ اهي لفظ ليکڪ جي فڪر جا ترجمان بڻجي پڙهندڙن سان ڳالھايندا آهن. سنڌ جي نوجوان ٽھيءَ جو ناميارو ليکڪ، منھنجو ڀاءُ دوست احسان دانش بہ اهڙن ليکڪن مان آهي جيڪي لفظن کي زبان بخشن ٿا، جيڪي لفظن کي ڳالھائڻ جي سگهہ عطا ڪن ٿا.
اها ڊسمبر 1990ع جي ڳالھہ آهي جڏهن مان پھريون ڀيرو سچل ادبي مرڪز جي آفيس ويو هيس ان پھرين ڀيري سان ئي اتي احسان دانش سان ملاقات ٿي هئي. ان وقت هو شاگردي واري دور مان گذري رهيو هو. وهم ۽ گمان ۾ ئي نہ پيو اچي تہ هي ڇوڪرو شاعر هوندو. جڏهن تعارف ٿيو تہ خبر پئي تہ هو ڇپجندو بہ رهي ٿو ۽ انھن ڏينھن ۾ سندس شاعري "نئين زندگي" ۾ شايع ٿي هئي. جڏهن سندس شاعري نظر مان گذري تہ احساس ٿيو تہ ڏات عمر جي محتاج ناهي هوندي. بس اهو ڏينھن ۽ هي ڏينھن اسان ٻنھي جو ناتو، سڪ جو ناتو قائم آهي، جنھن جو ثبوت سچل ادبي مرڪز آهي جتي اسان جي ملاقات هر روز ٿيندي رهندي آهي پوءِ چاهي موڪل جو ڏينھن هجي يا عيد يا وري ڪو ٻيو خاص ڏينھن. مطلب تہ مرڪز جي آفيس ۾ ضرور اچبو.
ڪجهہ ڏينھن اڳ احسان هڪ ڇرڪائيندڙ ڳالھہ ڪئي. هون، تہ اڪثر ڪري ڇرڪائيندڙ ڳالھيون ماڻھو، کي پريشان ڪري ڇڏينديون آهن پر احسان واري ڇرڪائنيدڙ ڳالھہ پريشان ڪرڻ بدران خوش ڪري ڇڏيو. چيائين ڪھاڻين جو مجموعو تيارين جي مرحلن ۾ آهي. ڪھاڻيون ڪمپوز ٿي رهيون آهن. واقعي بہ بيحد خوشي ٿي. خوشيءَ جي اظھار جا هي چند لفظ آهن جيڪي يقينن منھنجي خوشي جي ترجماني ڪندا.
احسان دانش هڪ ئي وقت، سٺو ۽ برجستو ڪھاڻيڪار، شاعر، مقالانگار، سٺو ڪمپيئر، بھترين دوست ۽ سٺو استاد (ليڪچرار) آهي. هڪ ئي وقت اُهي مڙئي خوبيون گهٽ ماڻھن کي نصيب ٿينديون آهن. وري منھنجي خوشنصيبي اها آهي جو احسان سان منھنجو سڪ ۽ قرب جو ناتو گذريل 15 سال کان آهي.
احسان دانش، بحيثيت ڪھاڻيڪار، هو موضوع جي گهرائي ۾ وڃي پوءِ ئي ڪا ڪھاڻي سرجي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو هن جي ڪھاڻين ۾ زندگي جا حقيقي رنگ نظر اچن ٿا. هن جي ڪھاڻين جا موضوع ڌاريا نہ آهن. انھن جو واسطو هن ڌرتي سان آهي. ساڳي طرح هن جا ڪردار اوپرا محسوس ٿيڻ بدران اسان کي پنھنجا لڳن ٿا. پوءِ اهو ڪردار "درد لادوا" جي فقيرياڻي شبنم جو هجي، "بي انت مسافت" جي سرمد جو هجي يا وري ”رانديڪو“ جي ڀاڳ ڀري جو. مطلب تہ هن جي ڪھاڻين جي ڪردارن کي پڙهڻ کان پوءِ ائين محسوس ٿيندو ڄڻ انھن ڪردارن سان ڪٿي نہ ڪٿي ملاقات ضرور ٿيل آهي. سندس ڪھاڻين جي وڏي خوبي اها آهي جو هن ڪردارن کي پنھنجي ڪھاڻين ۾original ماحول ۾ رکيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن جي ڪھاڻين جي ڪردارن ۾ پڙهندڙ پاڻ گم ٿيو وڃي. هو پنھنجين ڪيترن ئي ڪھاڻين ۾ self charater طور بہ آيو آهي. جئين سندس ڪھاڻي "بي انت مسافت" جي سرمد جو ڪردار آهي. هي ڪھاڻي زندگي جي فلسفي تي ٻڌل آهي ۽ ڪھاڻيڪار جيون کي ڪئين ٿو محسوس ڪري اهو هن سرمد جي ڪردار کان چورايو آهي. سرمد يونيورسٽي جو اسٽوڊنٽ آهي ۽ زندگي تي ٿيسز لکڻ ٿو چاهي. جنھن جي لاءِ هو ڪھاڻيڪار کان، چترڪار کان، پينو فقير کان، هڪ صوفي بزرگ کان رهنمائي وٺڻ چاهي ٿو. مطلب تہ هو زندگي جو مفھوم ڳولڻ چاهي ٿو پر پوءِ ڪھاڻيڪار زندگي کي جئين محسوس ڪيو اهو سرمد جي وتان چورائي ٿو "سر زندگي اهڙي مسافت آهي جنھن جو شايد ڪو انت نہ آهي. مون کي ڏاڍو افسوس آهي جو آئون ٿيسز جي موضوع سان نڀائي نہ سگهيو آهيان ۽ اوهان وٽ submit ٿو ڪيان هي اڻپوري ٿيسز."
دانش پنھنجين ڪھاڻين ۾ شھري ماحول سان گڏ ٻھراڙي واري ماحول کي ڏاڍي سھڻي انداز سان فوڪس ڪيو آهي. هن جي ڪھاڻي "رانديڪو" پڙهڻ کان پوءِ اهو مڃڻو پوندو تہ هو ٻھراڙي واري ماحول تي ڀرپور نموني سان لکي سگهي ٿو.
"برساتي رات جو الـميو" سماجي حقيقت نگاري تي ٻڌل اهڙي ڪھاڻي آهي جنھن ۾ احسان ماڻھوءَ جي چھري تان ٻھروپي وارو ماسڪ لاهڻ جي اثرائتي ڪوشش ڪئي آهي. جنھن ۾ هو ڪامياب رهيو آهي. اها ڪھاڻي ڀٽ ڌڻي جي هن بيت جي ترجماني ڪري ٿي. "اندر ڪارو ڪان، ٻاهر ٻولي هنج جي." ساڳي طرح سندس ڪھاڻي "روپ ٻھروپ" پڻ هڪ منفرد ڪھاڻي آهي جنھن ۾ هن اسان جي سماج جي اهڙن ڪرداردن جي پت وائکي ڪئي آهي، جيڪي پنھنجن چھرن تي ڪيئي چھرا سجائي گهمندا ٿا وتن.
"مان ۽ تون" ڪھاڻيءَ ۾ صوفياڻو رنگ محسوس ٿئي ٿو. توڻي جو کڻي هن ڪھاڻي ۾ صوفياڻا رنگ مڪمل طرح سان نہ ڀرجي سگهيا آهن پر هي ڪھاڻي بہ پيغام جي حوالي سان پنھنجو vision پڙهندڙ تائين اثرائتي نموني سان ڇڏي ٿي. هن ڪھاڻي جي نالي مان ئي ظاهر آهي تہ مان ۽ تون تي بحث ٿيل آهي. جيئن تہ صوفياڻي فلسفي ۾ مان کي مارڻ جو پيغام ڏنل آهي ۽ تون جي پچار ڪرڻي آهي. هن ڪھاڻي جو مرڪزي نقطو بہ اهو ئي فلسفو آهي.
ڪھاڻي جو پنھنجو فن آهي پر وري ڪھاڻي جي ڪلائميڪس تي پنھنجي گرفت مضبوط رکڻ هڪ الڳ فن آهي. ڪھاڻي جو ڪلائيمڪس جيترو آخر ۾ ظاهر ٿيندو اوترو پڙهندڙ تي وڌيڪ گهرا اثر ڇڏيندو. احسان دانش بہ پنھنجن ڪھاڻين ۾ ڪلائميڪس سان سٺو نڀايو آهي. ان جو مثال سندس ڪھاڻي "خوشبو" آهي. هن ڪھاڻي جي پڄاڻي جنھن انداز سان ٿئي ٿي، يقينن پڙهندڙ جي واتان بي ساختہ "واھہ" نڪريو وڃي ۽ زبان مان ادا ٿيل واھہ جو لفظ هڪ ڀرپور داد جي ترجماني ڪري ٿو. هن ڪھاڻي ۾ احسان "خوشبو" لفظ کي ڪردار طور بہ استعمال ڪيو آهي ۽ پيغام طور بہ ڪتب آندو اٿس.
ماڻھو جي اندر ۾ موجود حساس پڻو مختلف طريقن سان ظاهر ٿيندو آهي. ڪي ماڻھو بغاوت سان پنھنجي حساس پڻي کي ظاهر ڪندا آهن، ڪن کي حساس پڻو خودڪشي ڏانھن وٺي ويندو آهي پر اهو ساڳيو حساس پڻو ماڻھوءَ کي ڏات بہ بخشيندو آهي، جنھن جي نتيجي ۾ ڪو مصور رنگن ذريعي ان حساسيت جو اظھار ڪندو آهي ۽ وري شاعر ۽ ڪھاڻيڪار، شاعري ۽ ڪھاڻي ذريعي پنھنجن حساس جذبن جو اظھار ڪندو آهي. احسان جي هن ڪتاب جي ٽائيٽل ڪھاڻي"بي سڪون خواب جو سچ" بہ هڪ اهڙي ڪھاڻي آهي جنھن مان ليکڪ جي حساس هئڻ جي پروڙ پوي ٿي. هر حساس ماڻھو جيان احسان جي بہ اها دلي تمنا آهي تہ هي دنيا امن ۽ سڪون جو نگر بڻجي وڃي. هن ڪھاڻي ۾ احسان ان تمنا کي دعا جي صورت ۾ ڪمال درجي سان هڪ سٽ ۾ سمائي ڇڏيو آهي: "اي خدا انسان کي فطرت جي سونھن ۽ معصوميت جو بدن ڏي."
احسان جي ڪھاڻين پڙهڻ کان پوءِ ائين چئي سگهجي ٿو تہ هن جون ڪھاڻيون سنڌي ڪھاڻي تي لڳل مختلف الزامن کي رد ڪن ٿيون ۽ ثابت ڪن ٿيون تہ سنڌي ڪھاڻي پنھنجو ڀرپور سفر جاري رکيو پئي اچي.
محمد هاشم حامي
شعبو فارماڪالاجي سي ايم سي
11 فيبروري 2005ع