مهاڳ
سجاد ميراڻي
ادب جي تاريخ ۾ ۾ اهڙو زمانو به هيو. جڏهن ادب جي وصف،” ادب جو ادب لاءِ هئڻ“ ۽ ڪجهه وقت کانپوءِ” ادب جو وندر ۽ تفريح لاءِ هئڻ“ ٿيڻ لڳي هئي. اسان جي ئي زماني ۾، ڪشنطند بيوس جهڙا استاد شاعر پاڻ سان شاعريءَ جي روپ ۾ جڏهن ترقي پسند روپ کڻي آيا هئا. تڏهن ادب جي وصف ۾ انقلاب اچي ويو ۽ پوءِ ادب جي وصف ” ادب جو زندگيءَ لاءِ هئڻ“ ٿيڻ لڳي هئي. هن وقت، ادب کي ڪسوٽيءَ جي اڃان ڪنهن ٻئي آئيني ۾ ڏٺو وڃي ٿو، جنهن جوو خاص سبب قومن، سماج، انساني ماڳن، مڪانن ۽ ملڪن جو ٽي ارتقا ۽ اوسر جون منزلون ثابت ٿيون آهن. جي آه: غير ترقي يافته سماج يا ملڪ، ترقي پذيرملڪ ۽ ترقي يافته ملڪ. انگريزيءَ ۾ ، اهڙيم منزلن يا مرحلن کي انڊر ڊيولپڊ، ڊويلپنگ ۽ ڊيولپڊ چيو وڃي ٿو. ترقي، اوسر ۽ ارتقا جي اهڙن بنيادن تي، هن وقت ادب جي وقصف هن طرح ڪري سگهجي ٿي. ” ادب جو سماجي، معاشي، فني، اصلاحي، سياسي ۽ معروضي تبديلين يا انقلاب هئڻ“ مطلب ته اهو سڀ ڪجهه ادب جي سماجي ڪارج (Social Utility) جو ئي نتيجو آهي. جنهن مان هن وقت جا سماجي، سياسي ۽ حڪمراني ڪارڪن ۽ اڳواڻ رهبري حاصل ڪري، سماج کي ترقيءَ جي مرحلي يا منزل مان ٻئي مرحلي تي پهچائن ٿا.
هن وقت منهنجي اڳيان پرينءِ جي لوءِ جي ساعر سجاد ميراڻيءَ جو شعري مجموعو” دلدار وڏي شيءِ آ“ آهي. جنهنکي غور سان پڙهڻ کان پوءِ ، سندس شاعريءَ۾ چڱيءَ حد تائين سماجي ڪارج ملي ٿو. خزاص ڪري زميني هڳاءُ وارن قدرن، استحصالي طبقن جي نشاندهي ڪري، کين پڌرو ڪرڻ، علامتي قدرن واري شاعري ۽ عشق مجاز واريون رمزون ۽ راز، اچو ته سجاد ميراڻي جي ادبي پورهئي ۾ ذڪر ڪيل قدر ڳولهيون:
زميني هڳاءَ واري قدرن جي شاعري:
هن قسم جي شاعري پنهنجي ڌرتيءَ ۽ فرد جا ادارا ٿي وڃڻ وارين شخصيتن سان پيار ۽ احترام سيکاري ٿي.سجاد ميراڻيءَ جي شاعريءَ مان زميني هڳاءَ جا اجهو هن طرح مثال ملن ٿا.
رات جي راڻي ۾
ڪيڏي خوشبو آ
پنهنجي ڌرتيءَ جي
اَنَ ۽ پاڻيءَ ۾
ڪيڏي خوشبو آ
سنڌوءَ جي ڪپ تي
لئي ۽ لاڻيءَ ۾
ڪيڏي خوشبو آ
v
هوشو واري هشمت رک تون
سنڌڙيءَ سان محبت رک تون
”مرسون مرسون سنڌ نه ڏيسون“
اهڙي همت ، غيرت رک تون
v
ڪوبه تنهنجو ڪونه آ ثاني لطيف!
شعر تنهنجو آهي لاثاني لطيف!
بيت تنهنجا آيتون قرآن جون،
نانءُ تنهنجو آهي لافاني لطيف!
v
دلدار وڏي شيءِ آ
ها پيار وڏي شيءِ آ
ماڻهو ته مٽيءَ جو آ
ڪردار وڏي شيءِ آ
هي سونهن ۽ سوڀيا جو
سنسار وڏي شيءِ آ
v
استحصالي قوتن جي نشاندهي ڪرائيندڙ قدر:
هر سماج ۾ طبقات جو وڇايل ڄار ضرورنظر اچڻ لڳندو آهي. جنهن ۾ انساني فطرت سان گڏ، گمراهي جو عنصر به شامل هجي ٿو. اهڙا طبقا پنهنجن ذاتي مفادن کي مٿڀرو رکي استعمال ڪندا رهندا آهن. جيئن اسان وٽ ڪلهه پاڻي، سالياني آمدني، محصول جي ادائگي ۽ سرڪاري نوڪرين ملن بابت وڏي پئماني تي استحصال ٿي رهيو آهي. سجاد ميراڻي، اهڙن منفي ڪردارن جي اجهو هن طرح نشاندهي ڪئي آهي.
سرتي! سينڌ!َ نه ڊاهه
سنڌ جو نقشو ٿو ڊهي
ڪلاچيءَ جي ڪن جا
مانگر سڀ ماراءِ
سنڌ جو نقشو ٿو ڊهي
v
ملان، مير، وڏيرو، پير
شايد چئني پيتو ناهي
سنڌو ماتا جو کير
v
هيٺ ڏنل سجاد ميراڻي جي سڄي جي سڄي وڏن قدرن واري سون سريکي وائي آهي. جا وائي استحصالي قوتن جي ڀرپور طريقي سان نشاندهي ڪري ٿي،
ڏاهپ کي ڏانوڻ
هوندا هن هر دؤر ۾
سيتا هڪڙي ڪونه هئي
سيتا ۽ راوڻ
هوندا هن هر دؤر ۾
ڏسي سوچ نه او چريا
اکين ۾ سانوڻ
هوندا هن هر دؤر ۾
گوليون، گليلا سنڌ جا
شهر ۽ واهڻ
هوندا هن هر دؤر ۾
سج اڀري شل خير جو
الڪن ۾ آسڻ
هوندا هن هر دؤر ۾
v
مجازي قدرن واري شاعري:
انساني ماڳن، مڪانن ۾ هڪڙو عشق ماڻهوءَ جو ماڻهوءَ تائين محدود هوندو آهي. ۽ ٻيو عشق ڌرتيءَ يا جنم ڀوميءَ سان هوندو آهي، جنهن ۾ جيارڻ ۽ زندگيءَ جي بقا جا وسيلا جيئڻ ته درياهه ۽ فصل به اچي وڃن ٿا. سجاد ميراڻي جو عشق فرد کان نڪري اڳتي پهچي ٿو ۽ هاڻي ذاتي مفادن بدران، اجتماعي مفادن جي ڳولها ۾ آهي:
v
انصاف ڪري سگهندين؟
دل صاف ڪڪري سگهندين؟
مان ڏوهه مڃان به کڻي،
تون معاف ڪري سگهندين؟
v
پرين سونهن جي ڪا سخاوت ته ڪر
اها عاسقن تي عنايت ته ڪر
هلي آءُ هلئون سمنڊ پيو ٿو سڏي
تو ڇولين سان ٿوري شرارت ته ڪر
v
تارا ، چنڊ، ڪتيون
توڏي ميڙ ورتيون
آيو آهيان سانوري!
نفرت جا نٽهڻ ۾
اڏي پيار ڇتيون
آيو آهيان سانوري!
v
شاعريءَ ۾ علامتي قدر:
علامت کي انگريزيءَ ۾(Symbol) سان گڏ (Sign) ۽ (Token) به چئبو آهي. علامتون جاندار ۽ بي جان ٿينديون آهن. ٻڪري ۽ شينهن جاندار ۽ گلاب ۽ ڪارو رنگ بي جان علامتون آهن. شينهن طاقت ۽ ڳاڙهو رنگ انقلاب جون علامتون آهن. سجاد ميراڻي چوي ٿو:
مون پنهنجي
دوستن جا
ٿوهر جهڙا لفظ
هڪ ڳيت سان
ڳهي ڇڏيا
پر
منهنجي دوستن
منهنجا
ماکيءَ جهڙا مٺا
لفء
چکي به نه ڏٺا.
v
هيڏي ساري ٿي پئي آهين
ڪيڏي پياري ٿي پئي آهين
ٿورڙي کٽڙي، ٿورڙي مٺڙي
ٿورو کاري ٿي پئي آهين
هر ڪنهن تو۾ اک وڌي آ
سنڌ سونهاري ٿي پئي آهين.
v
فڪري ۽ اجتماعي قدرن( Collective Interests) جي لحاظ کان ڏٺو وڃي ته سجاد ميراڻيءَ جا نظم طاقتور ۽ وڏن قدرن واري شاعريءَ (High valued poetry) مثال ٿين ٿا. اهڙا مثال اجهو هن طرح آهن:
منهنجي پاڙي واري
ستي، جتيءَ
مون کي سڏي چيو ته
رات مون کان پاس ٿيڻ جو
تعويذ وٺي وڃجانءِ
۽ پوءِ مون کي
رات جو
اتي به پاس ڪيو ويو
.v
پاڻ واري وڏيري
پنهنجي ٽنهي
ڌيئرن کان
حق بخشرائي ڇڏيو
مگر بعد ۾
هڪ ڊرائيور سان ڀڄي وئي
ٻي ڪاري ڪري ماري وئي
۽ ٽين چري ٿي پئي.
مطلب ته سجاد ميراڻيءَ جي ساعري پڙهي سنڌي ساعريءَ جي روشن آئيندي ۾ ايمان پختو ٿي وڃي ٿو.
تاجل بيوس
بنگلو نمبرA-62, بلاڪ نمبر A-4
صحافي ڪالوني، گلشن
ڪراچي
تاريخ : 18.5.2005ع