باب يارهون: اسان جو انقلاب ۽ اسلام جو مستقبل
جيستائين اهي ماڻهو هڪ ٻئي سان پوري طور تي بي خبر نه آهن ان وقت تائين تهذيبون هڪٻئي کي متاثر ڪنديون رهن ٿيون. امريڪا جي ديسي تهذيب پوري طور تي ان وقت تائين دنيا کان اوجهل رهي جيستائين يورپ وارن ان کنڊ کي ڳولي نه لڌو. ڇو ته جڏهن هڪ ڀيرو رابطو پيدا ڪيو ويو ته وڏين وڏين لهرن جي ڳولا ڪرڻ وارن ۽ وطن کي ڇڏڻ وارن، جن هن نئين دنيا کي فتح ۽ صحيح حال ۾ بنايو، ناڪامي ۽ نامراديءَ جو سامهون نه ڪري سگهيا. پنهنجي طاقت ۽ وسيلن جو استعمال ڪندي نون داخل ٿيندڙن نهايت بي رحميءَ سان کين محڪوم بنايو ۽ کنڊ جي قديم تهذيب کي نيست ۽ نابود ڪري ڇڏيو. مغرب جي مهاجرن آمريڪا کي پنهنجي قبضي ۾ ڪري ڇڏيو. اصل ۾ اتر ـ آمريڪا کي يورپي تهذيب جو هڪ طاقتور مرڪز بنائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا.
تهذيب جي وچ ۾ ڏي وٺ تاريخ جو مڪمل نمونو آهي. آمريڪا جي انڪشاف ٿيڻ کان اڳ ايشيا، آفريڪا ۽ يورپ جي تهذيبن جي وچ ۾ قديم دؤر کان ئي پاڻ ۾ رابطو موجود ۽ هڪ ٻئي جي وچ ۾ مختلف حصن ۾ ڏي وٺ جو عمل جاري هو. بنيادي طور تي اهي ماڻهو يوناني تهذيب کان متاثر هئا. اسلام يوناني فڪرن، خيالن ۽ فلسفي سان يورپ کي متعارف ڪرائڻ ۾ مرڪزي ڪردار نڀايو آهي. اصل ۾ اهي نيون تهذيبون ڪڏهن به نيون ناهن رهيون. جيئن ته اهي سدائين اڳئين تهذيب جي نمايان ڪارنامن تي خوشامتي ڪن ٿيون. جيڪا پنهنجي سڀني صحيح ضرورتن کي جذب ڪرڻ ۽ انهن سڀني غير ضروري شين کان بچڻ جي ڪوشش آهي.
تهذيبن جي ظهور جا بنيادي وسيلا:
ڪيترائي ڪارڻ، جيڪي تهذيبن جي ظهور، انهن جي ترقي ۽ تنزليءَ جي طرف اشارو ڪن ٿا، بنيادي طور تي ٻه آهن.
۱. انساني ذهن جو متحرڪ هجڻ
۲. انساني زندگيءَ ۾ نين ضرورتن جي ظهور جو لازم ملزوم هجڻ
انساني ذهن قدرتي طور تي حرڪت ۾ هوندو آهي. اهو هميشه ڳولا ۾ مشغول رهي ٿو جيڪو نون سوالن جي غير محدود سلسلي کان ان وقت تائين ڦاٿل رهي ٿو، جيستائين ان کي جواب نه ملي. يا اهو مطمئن ٿيندو يا غير مطمئن. پر جڏهن ڪڏهن به ڳولا ڪئي ويندي آهي ته، نوان جواب اهڙي نقطهٔ نظر جي طرف سوالن سان ڀريل دنيا کڻي اچي وڃن ٿا.
ٺيڪ انهيءَ وقت انسان پنهنجي مادي ضرورتن کي پوري ڪرڻ جي ڊوڙ ڊڪ شروع ڪري ڇڏي ٿو، جيڪو کين ايجاد ۽ نون خيالن جي ذريعي جهان جي فطرت تي مهارت حاصل ڪرڻ جي لاءِ اشارو ڪري ٿو. فطرت تي حاوي ٿيڻ جي لاءِ اختيار جو اتحاد، انساني جهان جي سجاوٽ جي لاءِ نفسياتي ۽ ماديت جي تخليق جو اختيار، اهي سڀئي شيون نين ضرورتن ۽ حاجتن کي پيدا ڪري ٿو. انساني آئين جو محرڪ ۽ جوابن جي لاءِ نتيجن جي ڳولا ڪرڻ، سوالن جي طرف زور ڏئي ٿو. انسان جون ٻه برابر بنيادي خوبيون جيڪي تبديلي جي انٽر هئڻ ۾ مددگار ٿين ٿيون، تهذيبن جي عروج ۽ زوال جي ڪارڻ ٿين ٿيون. ٻئي طرف انسان، سماج ۽ فطري ڪارڻ تنزل پذير ٿين ٿا. يا تهذيبن جي اچ وڃ ۽ ڏي وٺ ۾ سرعت پيدا ڪن ٿا. ان سلسلي ۾ تبديلي جي لاءِ ضرورت ۽ خواهش تمام گهڻي اهميت جون حامل هونديون آهن.
هر تهذيب جو بنياد هڪ عالمي نقطهٔ نظر تي مبني آهي، جيڪو ماڻهن جي مزاج ۽ تاريخي تجربي جي ذريعي خودبخود تشڪيل پائيندو آهي. جيئن ته عالمي نقطهٔ نظر جو وجود ڪاميابيءَ سان بنيادي سوالن ۽ عوامي ضرورتن جي وڪالت ڪري ٿو، تنهنڪري سدائين محفوظ رهي ٿو. پر جڏهن اجتمائي شعور ۽ ماڻهن جي خواهش موجوده تهذيب جي حدن کان ٻاهر اچي ٿي ته نون فڪرن جي جستجو جو آغاز ٿئي ٿو. اڪثر اسان کي احساس ٿئي ٿو ته اسان ٻئي تهذيب جي طرف وڃي رهيا آهيون. اصل ۾ اهو هڪ لڪيل ارتقاء جو اظهار آهي. وڌيڪ ٻين سڀني تهذيبن جي زوال جي نشاندهي به ڪري ٿو.
تهذيبن جو بحران
جڏهن ان جي پهرين پيدائش ٿيندي آهي ته ان کان پوءِ هر تهذيب پنهنجي موت جي عروج تي بحراني حالت ۾ به پنهنجو حامي ۽ طرفدار پيدا ڪري وٺندي آهي. جهن انساني تاريخ ۾ هڪ اهڙي نئين معاهدي جو ظهور ٿئي ٿو ۽ هڪ نئين تهذيب جي ظهور جي لاءِ زمين پوريءَ طرح هموار هوندي آهي، تڏهن سماجي عمارت جو بنياد وڌو ويندو آهي. نئين تهذيب نئين شيءَ جي اچڻ جي خبر ڏئي ٿي ۽ اڪثر انقلابي رسم ۽ رواج جي اچڻ جو، پر ايندڙ تهذيب پنهنجي محفوظ ۽ ادارتي قبضي کي ترڪ نه ڪري سگهندي. تاريخي طور تي مروج سماجي رواج کي ٽوڙڻ مشڪل هوندو آهي. ڪيترائي سماج اڳئين دورن جي خوشگوار رسم ۽ رواج سان جذباتي ۽ ذهني طور تي جڙيل رهن ٿا. ان طرح جي پختي ۽ گهري رسم رواج کي نظرانداز ڪرڻ ۽ ان جي جاءِ تي هڪ نئون عالمي نقطهٔنظر آڻڻ اصل ۾ هڪ تڪليف ڏيندڙ انفرادي بحران کي ترغيب ڏئي ٿو.
بلڪل انهيءَ زماني ۾ نئين تهذيب حقيقي زندگيءَ ۾ هر دلعزيز نه رهي آهي. ان جا داخلي تضاد منظرنامي کان لڪيل رهن ٿا. ڇو ته اهي تجرباتي عمل مان نه گذريل آهن. نئين تهذيب کي ڪيترين ئي ڪوتاهين کي برداشت ۽ انهن کي پنهنجي مطابق ڍالڻو پوندو. ڇو ته اها سماجي زندگي جي حقيقتن جي اظهار ۾ … هوندي آهي. جڏهن اهو… ۽ تبديليءَ جو عمل پنهنجي تڪميل جي حد تائين پهچي وڃي ٿو تڏهن سماجي انفرادي بحران جو عمل شروع ٿي وڃي ٿو.
بحران جو ٻيو مثال، هڪڙي تهذيب جو موت، پنهنجي عروج تي ان وقت ٿئي ٿو، جيستائين با اثر عالمي نقطهٔ نظر نفسياتي، مادي ۽ مقرر ڪيل سماجي ضرورتن کان مطمئن نٿو ٿي سگهي. ماڻهو وقت ۽ پريشاني کان سواءِ تجرباتي عمل شروع ڪري ٿا ڇڏين.وڌيڪ تاريخي اعتبار کان پسنديده شرط، جن کي بنيادي اهميت حاصل هوندي آهي، انهنکي ترڪ ڪرڻ آسان نه هوندو. اها مانار جي ڪيفيت صرف تهذيبي نقاب پيش ڪري سگهي ٿي. جيڪا روح ۽ جسم کان عاري ۽ محروم هوندي آهي. وجوديت کان محرومي اهڙي شيءَ جو بنياد وجهي ٿي، جيڪا انفرادي بحران جي نماز هوندي آهي. ان بحث ۽ مباحثي جو مطلب اهو هوندو آهي ته بنيادي سوال اٿاريا وڃن. ڇا تاريخي حالتون ۽ ڪوائف اسان جي سماج ۾ زنده رهندا آهن يا ڇا ان کي بنائڻ جي لاءِ اسان ڪوشش ڪري رهيا آهيون؟
مغرب ۾ بحران
واقعي اسان جو دور مغربي تهذيب جي حفاظت ۽ ان جي غلبي ۽ قبضي جو دور آهي. هيءَ تهذيب چار سؤ سالن کان گهڻي عرصي تي محيط آهي. جن دور ۾ سائنس، سياست ۽ سماجي حالتن ۾ گهڻي ترقي ۽ ترويج ٿي آهي. پر اسان کي اهو قبول ڪرڻو پوندو ته اڄ مغرب سخت بحران جي ور چڙهيل آهي. پنهنجن فڪرن، خيالن ۽ زندگيءَ جي سڀني شعبن ۾ ان تي بحراني ڪيفيت طاري آهي. اهي ماڻهو، جيڪي مغرب جي تهذيبي تاريخ، ان جي فلسفي، سائنس ۽ نون خيالن جي اظهار کان واقف آهن، اهي ٿورو گهڻو ان جي بحراني نشانن کي ڏسي سگهن ٿا. مغرب ۱۸ صدي ۽ ۱۹ صدي جي ڪجهه ڏهاڪن ۾ هن طرح جي وڏن بحرانن کي منهن نه ڏئي رهيو هو. ماڻهو بحران ڇا نشاندهي ڪري ٿو؟
اهو خيال ڪرڻ هاڻي ممڪن ٿي چڪو آهي ته مغربي تهذيب گستاخ، صغيف ۽ ڪمزور ٿي چڪي آهي. هڪڙي تهذيب جي لاءِ چار صديون ڊگهو عرصو هوندو آهي، جيتوڻيڪ اهو ممڪن آهي ته ماضيءَ ۾ ڪجهه تهذيبون ان کان به گهڻي وقت تي مشتمل رهيون آهن، پر سائنس، ٽيڪنالوجي ۽ اليڪٽرانڪ مواصلات ۾ جهڙوي رفتار سان هن دؤر ۾ واڌ ٿي آهي، ان کان اڳ ڪنهن به تهذيب ۾ نه ٿي سگهي آهي. تهذيبن جي ابتدا کان وٺي موجوده دؤر تائين مغرب جي زندگي گذارڻ جي نموني تي مختصر بيان نٿو ڪري سگهجي ۽ مغربي تهذيب کي قديم تصور ڪرڻ مبالغو نه ٿيندو.
مغرب بحران کان موت تائين
هن سوال جي باري ۾ غور ۽ فڪر ڪرڻ ڪو آسان ڪم نه آهي. ڇو ته بحران ڪڏهن محدود ۽ عارضي هوندو آهي۽ اهو اڪثر تهذيب ۽ تمدن جي درميان پيدا ٿيو آهي. جنهن ڪنهن به مڪمل طور تي بحران کي منهن ڏيڻ جي لاءِ پنهنجي طاقت ۽ صلاحيت جو اظهار ڪيو آهي، اهو بحران کان محفوظ رهيو آهي. مثال جي طور تي ۱۹ صدي ۾ يورپ پنهنجي سڀني بحرانن تي قابو پائڻ ۾ پوري طرح ڪامياب ٿيو هو.
سرمائيدارڻو نظام، جيڪو مغربي تهذيب جي مستقبل جي ڪنجي پيش ڪري ٿو ۱۹ صديءَ جي آخري اڌ ۽ ٻئي مهاڀاري لڙائيءَ، جيڪا ۲۰ صديءَ جي شروعاتي اڌ ۾ ٿي هئي، مغرب کي گهڻين ئي مشڪلن کي منهن ڏيڻو پيو هو. پر مارڪسي نظام بروقت ان کي بچائي ورتو. مغربي ملڪ پنهنجي ذهني يڪسان ساخت کي جديد بنائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا.
حمايت جي دعويٰ پيش ڪرڻ جي باوجود مارڪسي نظام هڪ غير عملي ۽ غير حقيقي فلسفي جو حامل هو. مختصر طور انهن سڀني خامين ۽ غير موزونيت جي ڪارڻ کان ئي اهو نظام گهڻن ڏينهن تائين زنده رهي نه سگهيو. اهو پنهنجي ڪوڙي مشهوري جي بنياد تي فقط ستر سال ئي باقي رهيو. اڃا تائين مارڪسي نظام هڪ مستحڪم ۽ جامع فلسفي کي پيش نه ڪيو آهي. اهو سرمائيداراڻي نظام سان لاڳاپيل بيمارين جي سڃاڻپ ۾ غير معمولي مهارت رکندو هو. هڪ ماهر طبيب هو. ڇا مارڪسي نظام مغرب کي پنهجي جهوليءَ جي تقاضي جي مطابق ڳولڻ ۽ پنهنجي سماجي، معاشي ۽سياسي نظام کي نئي سري سان شروع ڪرڻ جي لاءِ مجبور ڪيو آهي. مغرب جي لاءِ حڪمت جي ڪنجي اها هئي ته پنهنجي پراڻي نوآبادياتي نظام کي بدلائي، جيڪو نئين نوآبادياتي نظام سان گڏ عالمي انتشار ۽ ڌماڪي جي لاءِ ٻج ڇٽي رهيو هو.
پر موجوده بحران ڇا آهي؟ ڇا مغرب ان پريشانيءَ جي پري کان محفوظ گذري سگهي ٿو؟ اسان حتمي طور تي پيشن گوئي نٿا ڪري سگهون، پر وضاحت جي لاءِ اسان کي انساني فڪر ۽ تحقيق آزادي ڏئي ٿي.
وڌيڪ اسان حقيقي علمي ثبوت گڏ ڪري سگهون ٿا. ان بنياد تي اسان هڪڙي اصول ۽ نظريي تي پهچي سگهون ٿا. اهو معروضي ۽ بهادراڻو ادارو ان جي لاءِ هڪ اهم ذميداري آهي.
بحران جي لاءِ مغرب جو ترياق (دوا)
مغرب اهڙي حڪمت عملي اختيار ڪئي آهي، جنهن کي هو هن صديءَ جي ابتدا ۾ ئي آزمائي چڪو هو ۽ جيڪو گذريل بحران کي ناڪام بنائڻ ۾ پڻ سهڪاري ۽ مددگار ثابت ٿي هئي. قديم نوآبادياتي نظام جي اصول ۽ ضابطي ۾ اصلاح ۽ اضافي جي وسيلي هڪ دوکي سان ڀريل جديد نوآبادياتي نظام کي واضح ڪيو ويو. جملي جديد عالمي نظام موجوده بحران کي روڪڻ جي لاءِ مغرب جو نئون منصوبو آهي. جيتوڻيڪ ان جو بنياد لڏي چڪو آهي.
آمريڪا پنهنجي پاڻ کي جديد عالمي نظام جي محافظ جي طور تي پيش ڪري ٿو ۽ اهو جديد نوآبادياتي نظام کي نئين دور جي لاءِ موزون ۽ مناسب بنائڻ تي گهڻي توجهه ڏئي ٿو. ان تبديليءَ جي پويان جيڪو منطق ڪارفرما آهي، اهو ائين ئي آهي جيڪو قديم نوآدياتي نظام کان جديد نوآبادياتي نظام جي طرف منتقل ٿيو آهي. ٻيا به ثبوت آهن جيڪي ظاهر ڪن ٿا ته موجوده مغربي تهذيب پراڻي ۽ بيڪار ٿي چڪي آهي. پر هاڻي سوال اهو به آهي ته ڇا واقعي اها پراڻي ۽ بيڪار ٿي چڪي آهي؟ ان تي غور ڪرڻ ۽ ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ جي ضرورت آهي ته هاڻ ان جو مستقبل ڇا هوندو؟
اسان جي انقلابي سماج ۾ بحران
اڄ اسان جو معاشرو هڪڙي بحران کي منهن ڏئي رهيو آهي. جيتوڻيڪ اهو بحران ڪنهن حد تائين عالمي حالتن جي ڪري آهي، پر اهو مغرب جي بحران کان مختلف آهي. اسان پنهنجي انقلاب جي ذريعي مغرب جي تسلط کان آزادي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اسان جي انقلاب اسان کي پنهنجي اندر جهاتي پائڻ تي راضي ڪيو. اسان پنهنجي آزادي ۽ پنهنجي روشن مستقبل جي لاءِ جدوجهد ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. ان طرح اسان سياسي، معاشي ۽ ثقافتي حلقن ۾ ڪافي اڳيان آهيون. ڇا اهو ممڪن آهي ته مغرب جي مضبوط چنبي ۾ ٻيهر ڦاسي پونداسين؟ اها ڳالهه ان تي منحصر آهي ته اسان مستقبل ۾ ڪهڙو رستو اختيار ڪريون ٿا ۽ مغرب جو پنهنجو مقدر ڪهڙو ٿئي ٿو. ايران ۽ اسلامي دنيا تاريخ ۾ اسلامي انقلاب هڪ يادگار گهڙي هئي ۽ اسان پنهنجي انقلاب جي باري ۾ بجا طور تي چئي سگهون ٿا ته ان جي ڪري اسان مغربي قدرن جا قرضدار هئڻ کان سواءِ ڪاميابيون حاصل ڪيون آهن، جيڪي اسان جي فڪرن ۽ خيالن تي غالب ۽ حاوي هئا. پنهنجي سماج جي انتظام جي لاءِ هڪڙي نئين عمارت جو بنياد وڌو آهي.
اسان جي انقلاب هڪ اهڙو نظام پيش ڪيو، جيڪو مذهبي بنياد تي ٻڌل آهي. ان ڪري اسان جي سماج ان کي جوش ۽ جذبي سان قبول ڪيو ۽ ان عظيم مقصد کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ ضروري بندوبست به ڪيو آهي. اڄ اسان ماڻهو جنهن بحران کي محسوس ڪري رهيا آهيون، ان تي قابو پائي سگهون ٿا. ان شرط سان ته ٻاهرين شناخت کي پاسيرو رکندي هڪ نئون نظام ۽ نئون طريقو اپنايون. اسان جو موجوده بحران ئي هڪ نئين بحران کي جنم ڏئي ٿو. جيئن ته مون پهرين به ذڪر ڪيو آهي، اسان جي نئين تهذيب هاڻي وجود جي ويجهو آهي.
اسان ان بحران جو مقابلو گهٻراهٽ سان نٿا ڪري سگهون. اسان کي ان بحران کي همٿ ۽ سياڻپ سان قبول ڪرڻو آهي. اسان کي هن نئين دور جي آغاز جو بنيادي تاريخي سوال معلوم آهي. هاڻي اسان ان کي حل ڪرڻ جي لاءِ آرزو ۽ خواهش ڪري سگهون ٿا.
اسان پنهنجي زندگي اسلام جي ارڪان جي مطابق گذارڻ چاهيون ٿا ۽ اسان اسلامي تهذيب کي اپنائڻ جي خواهش پڻ رکون ٿا. اهڙي وقت ۾ جڏهن مغربي تهذيب پنهنجي آخري دور مان گذري رهي آهي ته اسان کي اهو سوال پڇڻ گهرجي ته ڇا اسلامي تهذيب جو هڪڙي دفعي وجود ٿيو هو ۽ صديون اڳ ختم به ٿي ويو؟ هڪڙي تهذيب جي خاتمي جو اهو مطلب نه هوندو آهي ته اسان ان جي بنيادي فڪرن، اعمالن ۽ تصنفين تي گهڻن ڏينهن تائين نٿا هلي سگهون. ڇا اهو قانون اسان جي تاريخ تي لاڳو نٿو ٿئي؟ ڇا اسلامي تهذيب جي اچڻ ۽ وڃڻ جو اهو مطلب آهي ته اسلام جو اهو دور هاڻي باقي ناهي رهيو جنهن اسلامي تهذيب جي لاءِ بنياد مهيا ڪيو هو؟
جيڪڏهن ان سوال جو هي هاڪاري جواب آهي ته ڇا اسان جو انقلاب بي فائدو نه رهيو، ڇو ته هر اها روايت ۽ قانون جيڪو تهذيبن جي نشونما ۾ سهڪاري ۽ مددگار آهي، ان جا اسان مخالف آهيون؟ اهو هڪ اهم سوال آهي جيڪو اسان جي انقلاب کي جهنجهوڙي ٿو. جيڪڏهن اسان عقل ۽ معروضي انداز سان رسائي حاصل نٿا ڪريون ۽ وڌيڪ ان اهم مسئلي جو مضبوط حل نٿا ڳوليون ته اسان جي انقلاب کي وڏي خطري کي منهن ڏيڻو پوندو.
منهنجي ذڪر ڪيل سوالن جو جواب جيڪڏهن ناڪاري آهي ته آئون ان جواب سان ان ضابطي کي نظرانداز نٿو ڪرڻ چاهيان، جيڪو مون تهذيبن جي لاءِ تجويز ڪيو آهي. آئون پنهنجي مذهبي نقطهٔنظر جي بنياد تي يقين رکان ٿو ته قانون مضبوط هوندا آهن.
جيڪڏهن گهڻين ئي يادگاري نعمتن، ڪاميابين ۽ برڪتن جي باوجود اسلامي تهذيب تي سج لهي چڪو آهي ۽ مذهب جو هڪ مخصوص رنگ ۽ روپ، جيڪو ان دور جي لاءِ موزون ۽ مناسب هو، ختم ٿي چڪو آهي ته ان جو هرگز اهو هطلب نه آهي ته خود مذهب جو دور ختم ٿي چڪو آهي.
ان ۾ هڪڙي سڀ کان وڏي مشڪل اها آهي ته مذهبن جي وچ ۾ جنگ شروع ٿي وئي. ان ۾ هڪ خاص مذهب جا فڪر ۽ خيال هڪ مخصوص دؤر ۾ بغير ڪنهن شڪ ۽ رد ڪرڻ جي پروان چڙهندا رهيا. فطري طور تي وقت جي گذارڻ سان گڏوگڏ ان خاص مذهب جا فڪر ۽ خيال ۽ ان جا اثر محدود ۽ منزوڪ ٿيندا ويا. اصل ۾ اهو مذهب جي هڪ دؤر جو خاتمو ٿيو آهي. پر مذهب ان تهذيب ۽ تمدن کان مٿانهون ۽ اعليٰ آهي جنهن کي اهو پيدا ڪري ٿو.
تهذيب خاص ضرورتن ۽ ماڻهن جي شڪن ۽ شبهن کي هڪ خاص وقت ۽ خاص جڳهه ۾ پيش ڪري ٿي. جڏهن حالتون ۽ وقت بدلجي وڃن ٿا، تڏهن نوان سوال جنم وٺن ٿا جيڪي هڪ نئون حل چاهين ٿا. اهڙيءَ طرح هڪ نئين تهذيب جي ضرورت پيش اچي ٿي.
ٻئي طرف مذهب اهڙن دائمي سوالن تي روشني وجهي ٿو ۽ انسانيت جي لاءِ عام ۽ نه کٽندڙ رستو هموار ڪري ٿو. خراب ۽ نامناسب حالتن جي باوجود به زندگيءَ جي لاءِ هڪ رخ طي ڪري ٿو. مذهب انسان جي صلاحيتن کي بلندين تائين کڻي وڃي ٿو ۽ ماڻهن کي مختلف تاريخي دؤرن ۾ به انهن جي فڪري ذميداري کان باخبر رکي ٿو.
ان طرح جيڪڏهن اسان سوچون ته مذهب تهذيب ۽ تمدن جي برابر آهي، تڏهن ان جو مطلب واضح ۽ روشن ٿي وڃي ٿو. ڇو ته تهذيب جي زوال سان ئي مذهب جو به خاتمو ٿي ويو. پر جيڪڏهن اسان اهو مڃي وٺون ته مذهب تهذيب ۽ جماعت جي خاص اصولن کان مٿانهون آهي، تڏهن اسان کي مختلف معنيٰ ٻڌائي ٿو. اهو مختلف تهذيبن جي نشوونما ۾ سهڪاري ۽ مددگار هوندو آهي. انساني زندگيءَ ۾ جيڪي ضروري تبديليون رونما ٿينديون آهن، ان سان مذهب تي ان قدر اثر مرتب نه ٿا ٿين.
جيڪڏهن اسان انهيءَ نقطهٔنظر سان ڏسون ٿا ته اسان ڄاڻون ٿا ته مذهب جو بنياد اثر ڪندڙ آهي ۽اهو ڪنهن به دؤر ۾ سوالن جو جواب ۽ ضرورتن جي پورائي ڪري سگهي ٿو. جڏهن ته پراڻي اسلامي تهذيب ختم ٿي چڪي آهي. جڏهن مذهب جون پاڙون گهڻيون مضبوط هونديون آهن ته هڪڙي نئين تهذيب جنم وٺي ٿي. ان عام تعارف سان آئون انهن اهم مسئلن کي پيش ڪرڻ چاهيندس جيڪي اڄ اسان جي معاشري کي درپيش آهن.
مذهبي حڪومت جي نظام کي مضبوط بنائڻ جو اسان جو بهترين خواب سماج جي مستقبل جي لاءِ خلاءُ ۾ حاصل نٿو ڪري سگهجي. عالمي برادريءَ کي گڏ وٺي هلڻ کان سواءِ اسان پنهنجي خيالن کي عملي جامو نٿا پارائي سگهون.اسان اهڙي وقت هن اهم ڪم کي ڪيو آهي جڏهن دنيا تي مغربي تهذيب جو قبضو آهي. اسان ماڻهن کي اها ڪوشش جاري رکڻي آهي، ته جيئن اسان مغربي تهذيب جي قبضي مان آزاد ٿي سگهون. اهو فطري امر آهي ته اسان مغرب سان مقابلو ڪريون، ان مقابلي جو نتيجو اسان جو مستقبل طئي ڪندو.
مغرب جا ٻه چهرا
مغرب ٻن چهرن کي پيش ڪري ٿو. هڪ سياسي ٻيو دانشوراڻو. ان جي سياسي رخ سان مغربي تهذيب جو ٻاهريون روپ نظر اچي ٿو. مغربي تهذيب جي عالماڻو ۽ دانشوراڻو بنياد عالمي نقطهٔنظر جي وضاحت ڪري ٿو. اسان کي انهن ٻنهي جي وچ ۾ فرق پيدا ڪرڻ پوندو.
مغرب سياسي، معاشي، فوجي، دفاعي ۽ ٽيڪنيڪي طاقت جي فائدي کي پنهنجو محور ۽ مرڪز بڻايو آهي. ان جي لاءِ هن پروپيگنڊا جي طور تي مواصلاتي ساز ۽ سامان جو سهارو ورتو ته جيئن دنيا جي معاشي نظام تي ان جو قبضو ۽ دٻدٻو ٿي سگهي. وڌيڪ هن ان ڳالهه جي به ڪوشش ڪئي ته دنيا جي پوري معاشي نظام تي مغرب جو ڪنٽرول هجي.
مغرب جي ترقي يافته نظام ۽ ادارن پنهنجي سياسي طاقت جو جواز پيش ڪري، دنيا جي معاشي ترقيءَ ۾ پنهنجي حصي کي يقيني بڻائڻ جي لاِءِ ڪوششون تيز ڪري ڇڏيون. مغربي سرامائيداراڻي نظام ۾ فوج جي وڏي اهميت آهي ۽ فوجي معاهدو اسان جي بنسبت اوڏانهن گهڻو عام آهي ان لاءِ ان اها دعويٰ پيش ڪئي ته مغرب کي فوجي طاقت جي استعمال جو حق اڃا به باقي آهي. بلڪه انهن جو مقصد اهو هوندو آهي ته هو پوري انساني برادري کي باخبر ڪري سگهن ته انهن جو اهو عمل پوري انسانيت جي لاءِ ستائش جي قابل آهي. قديم زماني ۾ استعماري طاقتن، تهذيب ۽ تمدن جي نالي تي، انسانيت جو قتل عام ڪيو هو ۽ اڄ به جمهوريت، انساني حقن ۽ آزاديءَ جي نالي تي انسانيت جو ڳلو دٻائي رهيون آهن.
اهڙي حالت ۾ اسان جي ڪوشش جو محور ۽ مرڪز پهرين پنهنجو پاڻ کي خود ڪفيل بنائڻ ۽ صلح ۽ مصلحت جي طربقي تي اڳيان وڌڻ آهي. تڏهن ئي، جيڪي اسان هڪڙي ڏينهن اسان ضرور انهن قوتن جو مقابلو ڪري سگهنداسين ۽ اها شيءَ اسان جي وس کان ٻاهر جي ڪونهي، بلڪه اسان کي الله تعاليٰ تي ڀروسو ڪرڻو پوندو. ان کان هدايت طلب ڪرڻي پوندي. هڪ ڏينهن ايندو جو اسان پنهنجي وڃايل شيءَ کي پنهنجي انقلاب جي ذريعي ٻيهر حاصل ڪري وٺنداسين.
اسان کي پنهنجي قوم تي پڪو يقين آهي. قوم جي آسري تي ئي پنهنجي آزاديءَ جي خواهش کي مستحڪم ۽ مضبوط ڪري سگهون ٿا. اسان کي مربوط انداز ۾ دشمن جي مخالفت ڪرڻي پوندي، جن وٽ انساني قدرن جي کوٽ آهي. اهڙيون سڀئي قومون، جيڪي آزاديءَ جي نشي ۾ آهن انهن کي دشمن منافقاڻي رويي، ظلم ۽ زيادتي ۽ ڏوهن مان سبق حاصل ڪرڻو پوندو.
اسان اهو نٿا سمجهون ته مغرب پنهنجي سياسي مقصدن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ پنهنجي تهذيب جو سهارو وٺڻ بند ڪري ڇڏيندو. مغربي تهذيب صرف سياست تائين محدود ڪونهي بلڪه ان جون پاڙون مضبوط آهن، اهو سوچڻ سمجهڻ جو هڪ نظام آهي، ان ڪري اسان کي ان تي سنجيدگيءَ سان غور ڪرڻو آهي ۽ ان سلسلي ۾ سوچڻو آهي. اسان ان جو مقابلو پنهنجي فلسفي ۽ اخلاق سان ڪنداسين ۽ اسان جو اهو عمل هڪڙي سياسي دشمن جي طور تي نه هوندو، بلڪه مصلح ۽ مدبر جي حيثيت سان هوندو. مغرب جو مقابلو ڏاهپ ۽ عقل سان ٿيندو. نفرت ۽ عدوات ۽ جذباتي نعرن سان نه ۽ اسان جو اهو عمل توڙي ذاتي شڪست هجي يا مؤثر قدم.
طاقت جو استعمال فوجي لڙائي، سازش يا سياسي ڀڃ ڊاهه جي لاءِ ته ٺيڪ آهي، پر نظرثاني ۽ تمدني معاملن ۾ فوجي حفاظتيءَ ڪوالٽي ذريعن جو استعمال، مخالفن جي رد عمل کي وڌيڪ هوا ڏيندو. اسان کي پنهنجي مخالفن جي اعتراضن جو جواب عقليت ۽ روشن خياليءَ تي ٻڌل مضبوط ۽ طاقتور جوابي دليلن سان ڏيڻو پوندو. اسان فقط جامع ۽ پرڪشش فڪر جي ذريعي ئي ان قسم جي خطرن جو مقابلو ڪري سگهون ٿا. جيڪڏهن اسان ۾ ان طرح جي منطق ۽ علم جي کوٽ آهي ته اسان جي پهرين ڪوشش اها هئڻ گهرجي ته اسان انهن کي حاصل ڪريون. سلام اسان کي ان طرح جي صلاحيت مهيا ڪري ٿو ۽ جيڪڏهن ڪجهه مسلمان ان کان ناواقف آهن ته اها انهن جي ڪمي آهي نه ئي اسلام جي.
جيڪڏهن ڪجهه ماڻهو الله نه ڪري، پنهنجي اڪثر خيالن کي اسلام تي مسلط ڪرڻ چاهين ٿا ۽ ان کي الله جي مذهب جو نالو ڏين ٿا ته ان جو مطلب اهو ٿيو ته انهن ۾ پنهنجن مخالفن جي اعتراضن جو جواب ڏيڻ جي صلاحيت نه آهي، انهيءَ جي ڪري اهي شدت پسنديءَ تي تيار ٿي ويندا آهن. مارڪٽ مان انهن جو مقصد ته پورو نه ٿي رهيو آهي، پر اسلام کي نقصان ضرور پهچي رهيو آهي.
اسان مغرب جي مخالفت ان نيت سان ڪريون ٿا ته اسان ان جي سياسي، ذهني، تهذيبي ۽ معاشي قبضي کان آزاد ٿي سگهون. ڇو ته مسلمان جي حيثيت سان اسان جا خيال ۽ اسان جا قدر انهن کان مختلف آهن. تنهنڪري اسان وٽ پنهنجي اختلافن جي نڪتن ۽ مخالفن جي قبضي کي سمجهڻ جي لاءِ ان کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪونهي ته اسان مغرب جو باريڪ بينيءَ ۽ مغروضي نقطهءَ نظر سان مطالعو ڪريون ۽ ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪريون.
ان سلسلي ۾ اسان کي ان ڳالهه کي به ذهن ۾ رکڻو پوندو ته مغربي تهذيب جو بنياد آزاديءَ جي تصور تي قائم آهي ۽ اها اهڙو قدر آهي، جنهن کي تاريخ جي هر دور ۾ مستحسن قرار ڏنو ويو آهي. اسان کي اهو مڃڻو ئي پوندو ته مغرب وچئين دؤر کان جديد دؤر ۾ داخل ٿيندي، پنهنجين سوچن، پنهنجي سياست ۽ معاشرتي زندگي جي ڪيترن ئي وهمن جي بندش کان آزاد ٿي ويو آهي. هن اسان کي مختلف استحصالي روايتن Traditions کان به نجات ڏياري آهي. مغرب ان رجعت پرست فڪرن کي به رد ڪري ڇڏيو آهي، جنهن کي ان مذهب جي نالي جو سهارو وٺي ڪري عوام تي مسلط ڪري ڇڏيو هو. هن رجعت پسندي حڪومت جي غلاميءَ جي زنجيرن کي به توڙي ڇڏيو آهي. اهي اهڙا مثبت قدم هئا جيڪي تخليقي لياقت کي اوتيت ڏين ٿا. پر ان جي باوجود انساني آزاديءَ جي طرف ان جو نقطه ٔ نظر سخت ۽ هڪ طرفو آهي. جنهن جي ڳري قيمت اڄ تائين انسانيت کي ڏيڻي پئجي رهي آهي.
مذهب جي بچاءُ جي لاءِ جيڪڏهن اسان مغرب سان منهن اٽڪائي رهيا آهيون، ان جي مخالفت ڪري رهيا آهيون ۽ ان سلسلي ۾ عوام جي آزاديءَ تي پابندي لاڳو ڪري رهيا آهيون ته اها هڪ وڏو تباهيءَ جو سبب بڻجي سگهو ٿو. نه ته تخليقي لياقت جي روايت ان جي متحمل ٿي سگهي ٿي ۽ نه ئي اسلام ان جي اجازت ڏئي ٿو. پر جيڪڏهن اسان انسان جي آزادي جي مغربي تصور کي تنقيد جو نشانو بڻائي ان کي رد ڪري رهيا آهيون.
بيشڪ اسان کي آزاديءَ جي مغربي تصور سان اختلاف آهي. اسان جي خيال ۾ نه ته آزاديءَ جو مغربي تصور مڪمل آهي ۽ نه ئي انسان جي خوشحاليءَ جو ضامن. مغرب پنهنجي تاريخي ماحول ۽ فڪر ۾ ان قدر ٻڌل آهي جو انسان جي آزاديءَ جي غلط تصور جي ڪري جيڪو بحران پيدا ٿي رهيو آهي، ان کي هو نٿو ڏسي سگهي. جيڪڏهن اسان ٻاهر کان مغرب جو مطالعو ڪريون ته ان نڪتي کي آسانيءَ سان معروضي انداز ۾ سمجهي سگهون ٿا. پر ان مقصد جي لاءِ دانشوراڻي ڪوشش ۽ علمي لياقت جي ضرورت پوندي.
مغرب جا فائديمند تجربا
جيئن ته آهستي آهستي مغربي تمدن بيڪار ۽ ڪمزور ٿي رهيون آهي. انسانيت اڄ پنهنجي مستقبل جي لاءِ هڪ نئين بصيرت جي متلاشي آهي، ۽ هڪ اهڙي تمدن جي انتظار ۾ آهي، جيڪو ان جي مادي ۽ روحاني ضرورتن کي پورو ڪري سگهي. پنهنجي اسلامي انقلاب جي ذريعي اسان هڪ نئين نظام جي تشڪيل جي ڪوشش ڪئي آهي، جيڪو مغربي دنيا ۾ رائج قدرن ۽ بصيرت کان بلڪل مختلف آهي. ڇا اسان اها دعويٰ ڪري سگهون ٿا ته اسان جي اسلامي انقلاب سان انساني تاريخ ۾ هڪ نئين باب جو اضافو ٿيو آهي؟
جيئن ته مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي ته، ڪوبه تمدن پنهنجي اڳئين تمدن جي اثرن کان آزاد نٿو رهي سگهي. انسان جو ذهن پنهنجي خطرن جي اعتبار کان ائين هوندو آهي جو ماضي جي تجربن ۽ علمن کان ان جو تعلق اوچتو ۽ مڪمل طور تي نٿو ڪٽجي. انساني ارتقاء جو راز ان حقيقت ۾ لڪيل آهي ته هڪ نسل جتي پنهنجي ڪاميابيءَ کي ڇڏيو، ٻئي نسل ان کي اتان کان شروع ڪيو. جيڪڏهن سڀئي نسل هڪ ئي مقام کان شروع ڪن ها ۽ ٻئي مقام تي ختم ٿين ها ته انسان به مکين جيان زندگي گذارڻ تي مجبور ٿئي ها. انسان ۽ ٻين مخلوقن ۾ اهو ئي فرق آهي ته انسان پنهنجي ماضي جي تجربن مان فائدو حاصل ڪندو آهي ۽ ان کي سڌاريندو آهي ۽ پنهنجي ڪاميابين کي ايندڙ نسل جي لاءِ ڇڏي ويندو آهي. اهو عمل انساني نسل جو زمين تي داخل ٿيڻ کان اڄ تائين جاري آهي. تنهنڪري انساني ارتقاء جي ڪائي حد مقرر نٿي ڪري سگهجي.
تهذيب، جيڪا انسان جي دانشوراڻي، جذباتي ۽ عملي ڪاوشن جو ثمر آهي، انهيءَ طرح ڪم ڪري ٿي. هڪ نئين تهذيب جي تشڪيل جي لاءِ هڪ لچڪدار فڪر اهو آهي، جيڪو پنهنجي اڳ واري تهذيب جي مثبت پهلوئن کي اپنائي ان ۾ وڌيڪ اضافو ڪري.
اسان پنهنجي عوامي انقلاب جي ذريعي هڪ اسلامي نظام جي تشڪيل جا خواهشمند آهيون. اسان پنهنجي انقلاب جي ذريعي هڪ جديد تهذيب جي تشڪيل جي باري ۾ انهيءَ وقت سوچي سگهون ٿا، جڏهن اسان ۾ مغربي تهذيب جي مثبت ۽ منفي پهلوئن جي پرک جو مادو موجود هجي ها، جو انهن کي پنهنجي ضرورت جي مطابق قبول ۽ رد ڪري سگهون. جيڪڏهن انهي رد ۽ قبول جي صبر ڪندڙ مرحلن مان ڪاميابيءَ سان گذري وياسين ته اسان پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿي وينداسين.
جيڪڏهن اسان کي مغرب جي مثبت قدرن کي قبول ڪندي، ان جي منفي قدرن کي رد ڪرڻو آهي ته ان کان علاوه ٻي ڪائي تدبير نه آهي جو سڀ کان پهرين مغربي تهذيب کي حقيقي ۽ مجموعي طور تي سمجهيو وڃي. ان جي خوبين کي قبول ڪرڻ ۽ خامين کان پري رهڻ جي لاءِ اهو ضروري آهي ته ديانتداري ۽ معروضي طور تي ان جو مطالعو ڪندي اسلامي انقلاب تي ئي ڀروسو رکون. ظاهر آهي ته اهو نقطهٔنظر مغرب جي طرف ان بي لچڪ سياسي جائزي کان مختلف آهي، جيڪو سياسي ۽ غير سياسي مغرب جي امتياز جي سمجهه کان قاصر آهي. اڻڄاڻائيءَ ۾ ئي صحيح، ان سان قوم ۽ اسلامي انقلاب ٻنهي جي مفاد کي نقصان پهچي رهيو آهي. هتي فقط خود احتسابي ۽ عقليت تي ٻڌل معروضي نقطهٔ نظر ئي مؤثر ثابت ٿي سگهي ٿي نه ئي نفرت سان ڀريل مڪالما ۽ مارڪٽ.
اسان جي انقلاب جون مشڪلاتون
اصل ۾ اسان جي اسلامي انقلاب جي ڪري دنيا جي مختلف علائقن ۾ غير معمولي تبديليون ظاهر ٿيون آهن. ان انقلاب جو ذريعو هئڻ جي ڪري سڀ کان گهڻو اسان ئي متاثر ٿيا آهيون. اهو انقلاب هڪ وڏو ۽ ڏکيو مشن آهي، جيڪو اسان کان وڌيڪ بصيرت ۽ دورانديشي سان گڏوگڏ صبر ۽ تحمل جو به مطالبو ڪري ٿو.
جيتوڻيڪ اسلام پنهنجي پيروڪارن جي اجتماعي شعور، فڪرن ۽ قدرن سان گڏ صدين کان ثابت قدم آهي، پر اسان جي انقلاب ان کي موجوده سياسي ۽ سماجي ماحول سان يڪسان ڪيو. ان دوران انهن نئين تبديلين جي ڪري ئي نوان چينلنج اسان جي آڏو آيا آهن. پهريون اسان جي عوام جون اميدون، ٻيو مخالفن جي دوکيبازي ۽ سازشون ۽ ٽيون معاشرتي فساد.
اسان سڀ کان پهرين اسان عوام جي اميدن جو جائزو وٺنداسين. هاڻي جڏهن ته نون فڪرن ۽ خيالن تي ٻڌل نئين نظام حڪومت جي واڳ پنهنجي هٿ ۾ ورتي آهي ته ماڻهن جون اميدون به وڌي ويون آهن ۽ اهي ماڻهو ان ۾ گهڻا حق تي آهن، جن هن نظام کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ قربانيون ڏنيون آهن. انقلاب کان اڳ عوام جو اميدون گهڻيون نه هيون. ڇو ته اسان جي معيشت تهذيب، سياست ۽ تعليمي نظام تي اسان جي دشمنن جو قبضو هو. اسان کي اهو يقين ڏياريون ويندو هو ته اسان پنهنجي قسمت جا فيصلا خود نٿا ڪري سگهون. پر هاڻي هڪ اسلامي ۽ آزاد حڪومت اقتدار ۾ اچي وئي آهي. ملڪ جا سڀئي وسيلا ان حڪومت جي هٿن ۾ اچي ويا آهن ته عوام جو اهو حق آهي ته اهي پنهنجي ضرورتن کي پورو ڪرڻ جو مطالبو ڪن.
عوام اها خواهش ظاهر ڪري ٿي ته نئين نظام ۾ سندن زندگيءَ کي ڪيئن منظم ڪيو وڃي ۽ انهن جي حقن جي حفاظت جي ضمانت ڪير ڏيندو. اهي اهو به ڄاڻڻ چاهين ٿا ته سائنس ۽ ٽيڪنڪ، سماجي انصاف ۽ عدل سان گڏ، هن نظام جون پاليسيون ڪهڙيون هونديون؟
ڪجهه اميدون يقيناً غير حقيقي آهن. ڪابه حڪومت رات وچ ۾ ڪو معجزو ڏيکاري سڀني مسئلن جو حل نٿي ڳولي سگهي. نه ئي اهي مطالبا پنهنجن وسيلن جي حقيقي تجزئي تي ٻڌل آهن. ظاهر آهي ته غير حقيقي بصيرت سان گڏوگڏ غير عملي سوچن ان قسم جي غير مناسب اميدن کي ترجيح ڏني آهي. پوءِ به حڪومت ۾ صلاحيت هجڻ گهرجي ته اها عوام جي ضرورتن کي پورو ڪري ۽ انهن جي نظرين ۽ اميدن کي تبديل ڪرڻ جي لاءِ رستو هموار ڪري. جيتوڻيڪ سڀني اميدن کي پورو ڪرڻ ممڪن ڪونهي ۽ حقيقت به اهائي آهي ته گهٽ ۾ گهٽ ماڻهن کي اهو يقين ڏياريو وڃي ته اسان جو مقصد ان طرح جي زندگيءَ کي اوليت ڏيڻ آهي. جنهن ۾ ان جي مادي ۽ روحاني ضرورتن کي پورو ڪيو وڃي.
اسان جي معاشري کي اهو يقين هئڻ گهرجي ته انقلاب، جيڪو ڪجهه ان کي ڏنو آهي ۽ ان کان جيڪا اميد رکي ٿو، ان جا پنهنجا سڀئي انساني وسيلا ۽ ان جي نعمتن ۽ ڪاميابين کي استعمال ۾ آڻي ماڻهن ۽ سماج، ٻنهي جي ضرورتن کي پورو ڪري سگهجي ٿو. اسان جي معاشري کي اهو به سمجهي وٺڻ گهرجي ته اسان جو نظام پنهنجن مخالفن جي بي عزتي جي لاءِ به نه آهي. عوام جي حقيقي اميدن، سرڪاري حاڪمن ۽ اعليٰ طبقي کي پنهنجي ڪم جي بجاآوريءَ جي لاءِ غير معمولي دٻاءُ وڌو آهي. اسان جا دشمن انهن اميدن کي اڃا وڌائڻ جي مسلسل ڪوشش ڪري رهيا آهن.
ٻيو، مخالفن جو فريب ۽ سازش
اسان جي ڪامياب انقلاب کان اڳ اسان جي مخالف مڪتبهٔ فڪر سان نظرياتي طور تي ڪيترائي اختلاف هئا. ان وقت اهي معرڪا آسانيءَ سان انجام تي پهچندا هئا ڇو ته ڪابه حقيقي مزاحمت نه هئي.
انقلابي نظام کي ختم ڪرڻ جي سازش جاسوسي، معاشي دٻاءُ، اسان جي عوام ۾ نااميدي ۽ مايوسيءَ جو وڌڻ، اسان جي ڏکيائين کي سرڪاري نظام سان منسوب ڪري ڇڏڻ ۽ اها دعويٰ ڪرڻ ته اهو نظام عوامي مشڪلن جو حل ڪڍڻ ۾ ناڪام رهيو آهي ۽ ان حد تائين ڪوشش ڪرڻ ته فوجي طاقتون انقلاب بلڪه ان جي بنياد کي ئي ڪڍي اڇلائين. سموريون سرگرميون مخالف طاقتن جون هميشه کان رهيون آهن، جن ۾ انهن جو مفاد لڪيل آهي. ڇو ته انهن کي هن نئين نظام کان خوف ورتل آهي. اڄ جي دؤر ۾ اسان جي عظيم ملڪ کي هر طرح جي سازشن کي منهن ڏيڻو پيو آهي. ڪڏهن ڪڏهن اهي حالتون انهن خطرن کي منهن ڏيڻ جي لاءِ، جيڪي غير ڏيهي دشمنن جا پيدا ڪيل آهن يا انهن پرڏيهي ماڻهن جا جيڪي ان جي پويان خواهشمند آهن، اسان کي ان ڳالهه تي مجبور ڪن ٿا ته اسان پنهنجن معمولي ذريعن تي ئي رهون.
سيڪيولر دانشور
اسان جو معاشرو هڪ مذهبي سڃاڻپ رکي ٿو. شيعت جي تاريخ جي پوري دؤر ۾ عالمن کي سماجي خرابين جي خلاف جاڳائڻ، ظلم جي خلاف وڙهڻ تي اڀارڻ ۽ انهن جي مذهبي شناخت جي ڪري انهن کي بيدار رکڻ ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو آهي. اسان جي تاريخ ۾ اسلام سدائين ماڻهن کي مذهبي عقيدن ۾ سماجي انصاف جي طرف پنهنجي لڳاتار دعوتن جي ڪري عوامي مذهبي رهنمائن سماج جي هڪ بهترين نبض شناس طبيب جي حيثيت سان پنهنجي خدمت سرانجام ڏني آهي.
ان جي ڪري مسلمان معاشري جي اندر مذهب جو منفي نظريو ڪڏهن به پلجي نه سگهيو. اولهه جو سماج ان جي بلڪل ابتڙ آهي. اتي بدمذاق ۽ غلط سکيا ورتل مذهبي اڳواڻن، ماڻهن کي مذهب کان ئي پري ڪري ڇڏيو آهي.
اسلامي دنيا جي اندر، خاص طور تي ايران ۾ جڏهن به مظلوم ماڻهن ڪنهن ظلم ۽ ڏاڍ جي خلاف آواز بلند ڪيو آهي، انهن جون اهي سرگرميون مذهب جي ئي رستي سان ظاهر ٿيون آهن. جن ماڻهن ظلم ۽ تشدد جي خلاف جنگ وڙهي آهي، انهن مذهبي انقلابن جي خوني ۽ دهشت ڀريل چهري جو مشاهدو ڪيو آهي.
اسان جي معاشري جو ذهن ان مارڌاڙ سان ڀريل حادثن جي يادن سان اڃا تازو آهي، جيڪو سچن معتقدن جي، جيڪي انهن ڪوڙن ماڻهن ۽ منافقن سان گڏ ٿيا، جن مذهب جو استعمال ماڻهن جي مصيبتن ۽ پريشانين کي جائز قرار ڏيڻ جي لاءِ ڪيو، اسان جي خطي جي دنيا ان دشمنيءَ ۽ بعض ۽ ڪيني جو ويجهي کان مشاهدو ڪيو آهي، جيڪو سچ ۽ انصاف پسند مذهب ۽ ظلم ۽ ڏاڍ تي ٻڌل غلط مذهبي نظريي جي وچ ۾ ملي ٿو ۽ جنهن دين جي نظريي کي ظالم ۽ مارڌاڙ پسند ماڻهن هٿيار جي طور استعمال ڪيو آهي.
ڇا اهو صحيح نه آهي ته اسلامي تاريخ جي اندر مذهب، مذهبي ۽ سيڪيولر استحصالي نظام جي مخالفت ڪئي آهي؟ ڇا سچائيءَ جي خاطر شهيد ٿيندڙن جي گهڻائي مذهبي نمائندن جي نه آهي؟ ۽ ڇا اهو امر واقعو نه آهي ته گذريل هڪ صدي کان مذهب استعماريت جي ظالم ايجنٽن جي خلاف جنگ جو زبردست حامي رهيو آهي؟ ڇا مذهبي جدوجهد جو تجربو بين انقلابي ۽ قومي تجربن جي وچ ۾، جن مان ڪجهه نه واقعي تحسين جي لائق آهن سڀ کان گهڻو ڪامياب نه آهي؟
اسان جو معاشرو هڪ مذهبي معاشرو آهي ۽ اها فطري ڳالهه آهي ته سيڪيولر دانشورن کي ڪڏهن به سماجي استحڪام حاصل نه ٿيو يا ماڻهن جي دلين ۾ انهن کي ڪائي جڳهه ملي نه سگهي.
بدقسمتي سان جنهن کي سڄي سماج ۾ تعقل پسندي يا دانشوريت جو نالو ڏنو ويندو آهي، اها هڪ تحريڪ آهي جيڪا هڪ سطحي شيءَ آهي ۽ جنهن جو عوام سان سڌو سنئون ڪوئي تعلق نه آهي ۽ انهن ڪوڙن دانشورن جو آواز ڪڏهن به انهن چانهن ۽ قهوخانن جي چئني ڀتين کان ٻاهر ناهي نڪتو، جتان کان اهي سياسي مخالفت جو مظاهرو ڪري رهيا آهن. جتوڻيڪ جيڪڏهن انهن ماڻهن به انهن جو اهو آواز ٻڌو ته اهو انهن ماڻهن جي لاءِ ناقابل سمجهه هو. اهڙي طرح انهن ماڻهن جي وچ ۾ پاڻ ۾ ڪائي اتفاق راءِ يا پاڻ ۾ ٺاه جي صورت پيدا نه ٿي سگهي.
جيڪڏهن عوامي لاڙو رکڻ واري دانشوريت منظر عام تي آئي ۽ ان کي مقبوليت ۽ احترام مليو ته اها انهن ماڻهن جي هٿان ظاهر ٿي جيڪي اعتبار جي قابل تقليدي ۽ مذهبي تعليمات تي اعتماد جي دعويٰ ڪن ٿا ۽ ڪجهه شخصيتن جي مقبوليت ۽ هر دلعزيزي جو اهوئي راز آهي. مثال طور جلال آل احمد ۽ علي شريعت؛ اهي ٻئي شخصيتون حقيقت ۾ ماڻهن جو لازمي جزو هيون جن عوام جي ڏک، درد ۽ پريشاني جي باري ۾ خيالن جو اظهار ڪيو.
سيڪيولر دانشور سڌي يا اڻ سڌي طور تي انهيءَ دشمن جي پٺڀرائي ڪن ٿا، جيڪي اسان جي آزادي جا مخالف آهن ۽ اسان جي صحيح ۽ مڪمل ثقافت، مذهب ۽ آزادي جي مخالفت ڪن ٿا. تاريخ شاهد آهي ته ذڪر ڪيل جماعت، مجموعي طور تي انهيءَ جي واٽ تي هلندڙ آهي، جنهن وقت سر وقت عملي طور تي غير ملڪين جي ظلم ۽ ڏاڍ کي مسلط ڪرڻ ۾ سهڪار ڪيو آهي. پر خوش قسمتيءَ سان ان جون پاڙون اسان جي ثقافت ۾ اونهيون نه ٿيڻ ۽ عوام جي دلين ۾ گهر نه ڪرڻ جي ڪارڻ ان جو ڪوبه اثر مرتب نه ٿيو. اڄ به آئون يقين رکان ٿو ته سيڪيولر دانشورن مان ڪوبه حقيقي خطرو نه آهي. جيتوڻيڪ ان ڳالهه جو احتمال آهي ته اهي ماڻهو نوجوانن ۾ ۽ معاشري جي حساس طبقن ۾ بيچيني پيدا ڪن يا دشمن کي محفوظ مقام ۽ پليٽ فارم مهيا ڪن جيڪو اسان جي معاشري ۾ وقتي ابتريءَ جو ڪم ڪري وڃي
مذهبي عقيدو
ٻيو اهم مسئلو جيڪو اسان کي درپيش آهي، اهو مذهبي عقيدو رکڻ وارن جي محدود مذهبي سوچ ۽ ماضي پرستي جي تصورن جو آهي. مذهبي يقين فقط نامڪمل انساني تعبيرن کي ناقابل تنسيخ ۽ ابديت بخشي ٿو ۽ حسب حال ۽ حقيقت پسنداڻي غور ۽ فڪر تي جذبن ۽ احساسن کي اوليت ڏيڻ آهي. جيڪڏهن اسان مخصوص عقيدو رکڻ وارن کان پڇندا آهيون، جيڪي پاڻ کي مفڪرن ۽ دانشورن ۾ شمار ڪن ٿا ته اهي انقلاب مان ڇا اميد رکن ٿا ته اهي دعويٰ ڪن ٿا ته اهي اسلامي تهذيب ۽ ثقافت جي واپسي چاهين ٿا.
اسان اهڙن ماڻهن کي پوري يقين سان آگاه ڪريون ٿا ته انهن جون خواهشون حقيقتن ۽ تعبيرن تي مشتمل آهن. اهي مخصوص تصور، جن سان اسلامي تهذيب مستحڪم ٿي ۽ ان دور جي تهذيب جي گذرڻ سان گڏ ختم ٿي وئي. جيڪڏهن اهي متحرڪ زماني، حالتن جي مطابق تبديلي ۽ ماڻهن جي مسئلن جي حل جي لاءِ افاديت ۽ اهميت کي برقرار رکن ها ته اها تهذيب زنده ۽ مضبوط رهي ها.
عقيدو اهڙي نظام جي تشڪيل ۾ رڪاوٽ ۽ مشڪلاتون پيدا ڪري ٿو، جيڪو انساني زندگي جي حال ۽ مستقبل کي بهتر طرح نڀائڻ جي لاءِ هڪ نمونو پيش ڪري ٿو. هڪ اهڙو نظام، جيڪو خاص مسلڪ ۽ عقيدي جي مقابلي ۾ هڪ مضبوط منطقي بنياد تي قائم هوندو آهي. اسان جو معاشرو جيڪو هڪ خاص مذهبي سڃاڻپ رکي ٿو. ان تي عقيدي جو اثر تمام گهرو ٿئي ٿو. ان جو منفي اثر سيڪيولرزم کان گهڻو آهي، ڇو ته خاص طور تي عقيدي کي مڃڻ وارا عام طور تي جواز جي لاءِ هڪ خاص ماحول ۽ نمايان شين کي قبول ڪن ٿا. انهن جا مذهبي فرض انهن کي مجبور ڪن ٿا ته اهي ڪجهه ڪن. پر اصل ۾ اسلام جي صحيح پيغام سان انهن جو ڪوبه تعلق نه آهي ۽ نه ئي اسلامي انقلاب حال ۽ مستقبل جي لاءِ فائديمند هوندو آهي.
امام خميني پنهنجي زندگيءَ جي آخري ٻن سالن ۾ خاص طور تي انقلاب جي رستن جي لاءِ اسلامي معاشري جي اصلاح ۽ ترقيءَ جي لاءِ ماضي جي هڪ خاص عقيدي سان وابسته رهيو ۽ ان جي خطرن جي سلسلي ۾ گهڻو سوچيندو هو. ان سلسلي ۾ امام خمينيءَ جون هدايتون ۽ رونما ٿيندڙ واقعن تي سجاڳ نظر رکڻ جي تاڪيد مستقبل ۾ اسلامي انقلاب جي متعلق گهڻي اهم ۽ بنيادي آهن.
مذهبي تعقل پسنديءَ جي کوٽ
اهڙي حساس جاءِ تي آئون هتي پنهنجي معاشري جي اهم نمايان خامين مان هڪ تي نظر وجهڻ گهران ٿو، ان اميد سان ته مفڪرن کي غور ۽ فڪر جي دعوت ملي. پوءِ ڀلي اهي منهنجي نقطهٔنظر سان مطابقت رکن يا مخالفت يا ان ۾ اصلاح ۽ اضافي جا خواهشمند هجن.
منهنجي نظر ۾ جيڪو سڀ کان اهم نقص آهي، اهو اسان جو فڪري ميدان آهي ۽ ان ميدان ۾ ترقيءَ جي کوٽ آهي يا مذهبي تعقل پسنديءَ جي ڪمزوري آهي. آئون ان جي ظهور ۽ ترقيءَ جي لاءِ چوري طرح زمين هموار ڏسي رهيو آهيان.
اسان جي نظر ۾ هڪڙو دانشور اهو آهي، جيڪو پنهنجي دؤر ۾ ساه کڻي ٿو ۽ ان دؤر جي گهرجن ۽ مسئلن کان باخبر هوندو آهي، جن کان ان دور جي انسانيت با خبر ۽ متاثر هوندي آهي. تنهنڪري هو ان سان متعلق ڄاڻ جي لاءِ ڪوشش ڪندو رهي ٿو، ڇو ته هو ان زماني جي مسئلن کي سٺي نموني ڄاڻي ٿو ۽ مسئلن جي حل جي لاءِ سماجي تاڃي پيٽو ۽ زميني حقيقتون ان جو محور هوندا آهن. ڀلا ڇا اسان اهڙي ماڻهو کان مسئلن جي حل جي اميد ڪري سگهون ٿا جيڪو اهو نٿو ڄاڻي ته معاشري کي ڪوئي مسئلو درپيش آهي؟ ان جاءِ تي اخلاقي پاڪيزگي ۽ نه ئي علم پنهنجي پاڻ ۾ ڪافي هوندو. هڪ مهذب ۽ باادب شخص، جيڪو پنهنجي پاڻ ۾ متحرڪ دائره المعارف آهي، پر اهو پنهنجي دؤر زماني کان ڪناره ڪش رهي ٿو ۽ زماني جي مسئلن کي حل ڪرڻ جي لاءِ مثال ۽ نمونو ٻئي ۽ ٽئين اسلامي صدي ۾ ڳولي ٿو جنهن سان ان دؤر جو معمولي جهڙو مسئلو به حل نٿو ٿي سگهي ۽ اڄ جا مسئلا ان جي لاءِ فائدي جي شيءَ نه آهن.
مذهبي ڪير آهي؟
اهو ماڻهو مذهبي آهي جنهن جي سوچڻ ۽ سمجهڻ جي صلاحيت محدود ۽ مادي نظر جي سان ٽڪراءُ کائي ٿي. ان وقت هو انسانيت کي فطري وجود سمجهي ٿو، پر هو ان کي فطري دنيا تائين ئي محدود نه ٿو رکي، بلڪه هو انسانيت کي دنيا تي ترجيح ڏئي ٿو. ڇو ته دنيا محدود آهي. جڏهن ته انسانيت لاءِ محدود ۽ ابدي آهي. انساني ضرورتون پڻ لامحدود آهن. نه ان جي لاءِ ڪا جڳهه آهي ۽ نه ئي ان جو ڪو وقت مقرر آهي. اهوئي اصل سبب آهي جو انسان ماضي ۽ مستقبل تي غور ڪري ٿو ۽ پنهنجي ذهني صلاحيتن جي ذريعي سڀني فطري قيدن کان وڌي وڃي ٿو.
مذهبي مفڪر اهو آهي، جيڪو انسانيت سان محبت ڪري ٿو. ان جي مسئلن کي سمجهي ٿو ۽ انسانيت جي ڪري پنهنجي ذميدارين کي محسوس ڪري ٿو. هو اهو سمجهي ٿو ته انسانيت هڪ بنيادي حڪم آهي جيڪا آزادي جي چاهيندڙ آهي. ڇا اهو مشڪلن ۾ انسانيت جي ترقي ۽ نشوونما ۾ آزادي جي خلاف آهي؟
اسان جي سماج ۾ مذهبي مفڪرن جي سدائين ضرورت محسوس ڪئي وڃي ٿي. جيڪڏهن مذهب ۽ تعقل پسندي، ٻئي هڪ ٻئي سان مربوط آهن ته اسان اها اميد ڪري سگهون ٿا ته اسان جو اسلامي انقلاب انساني تاريخ ۾ هڪ نئين دؤر جو آغاز هوندو. پر جيڪڏهن اهي ٻئي هڪ ٻئي جي برعڪس ۽ الڳ آهن ته انهن ما ٻئي اسان جي سماج جي صحت ۽ فلاح جي لاءِ نقصانڪار آهن.
جڏهن توهان هڪ سيڪيولر مفڪر جي سامهون ان جو ذڪر ڪريو ٿا ته اهي انسانيت کي پنهنجي زندگيءَ جو اولين مقصد ٻڌائين ٿا. ان جي ابتڙ جيڪڏهن توهان ڪنهن مذهبي مفڪر وٽ انسانيت جو ذڪر ڪريو ٿا ته انهن جو جواب هوندو آهي ته الله تعاليٰ جي خوشنودي انهن جو اولين مقصد آهي. اهي انسانيت کي الله تعاليٰ جي ٻڌايل طريقي جي مطابق ڳولين ٿا.
آئون اميد ڪريان ٿو ته اسان جو انقلابي انهن ٻنهي جي وچ ۾ رابطي جو هڪ بهترين ذريعو ثابت ٿيندو. اسان ديني ادارن ۽ اهم اسلامي مرڪزن کي دنيا (يونيورسٽين) سان ملاوٽي مذهبي فڪرن جا پرچاري آهيون ۽ اهڙي نموني اسان جي اها سوچ نه ته سيڪيولرزم جي خلاف آهي ۽ نه ئي مذهب جي. اهي ئي اهي عوامل ۽ محرڪ آهن، جن اسان جي انقلاب کي ڪامياب ۽ ڪامران بڻائڻ ۽ سماج کي هڪ وڏي بحران مان ڪڍي ڪري ترقيءَ جي واٽ تي گامزن ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي ۽ اهي سڀئي شيون انسانيت جي خدمت ۾ وڌيڪ هڪ روشن مستقبل جي تعمير ۽ ترقيءَ ۾ پڻ معاون ۽ مددگار آهن.
مختصر سوانحي خاڪو
سيد محمد خاتمي 23 مئي 1997ع تي 2/3 ووٽن جي اڪثريت سان اسلامي جمهوريه ايران جو صدر چونڊيو ويو. پاڻ 1942ع ۾ وچ ايران جي ايزد جي علائقي اردڪان جي وچئين طبقي جي هڪ مذهبي خاندان ۾ پيدا ٿيو. سندس والد سيد آيت الله روح الله خاتمي پنهنجي تقويٰ، پرهيزگاري ۽ ترقي پسند خيالن جي ڪري قدر ۽ عزت جي نگاه سان ڏٺا ويندا هئا.
19 سالن جي عمر ۾ خاتمي مذهبي تعليم حاصل ڪرڻ خاطر اردڪان ڇڏي قم هليو ويو. جتي پاڻ 1965ع تائين رهيو. پوءِ اصفهان يوني ورسٽيءَ ۾ فلاسافي پڙهڻ جي لاءِ داخل ٿيو ۽ انهيءَ سان گڏ پاڻ اسلامي سياست ۾ پڻ سرگرم ٿي ويو. 1969ع ۾ پاڻ تهران يونيورسٽي ۾ بي اي ۾ داخلا ورتائين. ٻن سالن کان پوءِ وري پاڻ قم واپس آيو، جتي پاڻ اسلامي قانون فقهه ۽ فلسفي جي ميدانن ۾ وڌيڪ ديني تعليم حاصل ڪيائين ۽ قم ۾قيام جي دوران سندس سياسي سرگرمين ۾ وڌيڪ اضافو پڻ ٿيو. 1978ع ۾ ايراني انقلاب جي موقعي تي جرمنيءَ ۾ هميرگ اسلامڪ انسٽي ٽيوٽ جي سربراهيءَ جي لاءِ سندس چونڊ ٿي. ان اداري ايران کان ٻاهر رهندڙ ايراني رهاڪن جي انقلابي سرگرمين جي انتظام ۽ نظم و ضبط ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو. 1982ع کان 1992ع تائين پاڻ تائين ثقافت ۽ اسلامي رهنمائيءَ جي وزير طور پنهنجون خدمتون سرانجام ڏنائين.
1992ع ۾ کيس جمهوري ايران جو صدر ۽ ايران جي نيشنل لائبريريءَ جي سربراه جو مددگار مقرر ڪيو ويو ۽ پنهنجي صدر چونڊجڻ تائين پاڻ ان عهدي تي برقرار رهيو.
صدر خاتمي عربي، انگريزي ۽ جرمني ٻولين سان واقفيت رکي ٿو. سندس ڪيترائي ڪتاب ۽ متعدد مضمون شائع ٿي چڪا آهن. انهن مان ڪجهه هي آهن. “بيم موج”Fearof the Nave) ) 1993ع ۾ ۽ “ازدنيائي شاه تا شهر دنيا“From the city-world to the world = city) ) 1994ع ۾. کيس فارابي، ملاصدرا، شيخ انصاري ۽ حافظ جي ڪمن سان ڪافي دلچسپي آهي. پاڻ شادي شده آهي ۽ سندس ٽي ٻار آهن.