باب ڇهون : تذڪرو ريشمي رومال سازش ڪيس جي ملزمن جو
[b]تذڪرو ريشمي رومال سازش ڪيس جي ملزمن جو
[/b](ريشمي رومال سازش ڪيس جي ڊائريڪٽري مان ورتل)
[b]فهرست ملزمن جي (دعويٰ مطابق)
[/b]1) عبدالعزيز پٽ حيا گل (پشاور)
2) عبدالباري ولد غلام جيلاني (لائل پور)
3) عبدالحي خواجه ولد خواجه عبدالرحمان (گورداس پور)
4) عبدالحق شيخ عرف جيونداس (شاهپور)
5) عبدالحق مولوي (لاهور)
6) عبدالمجيد خان
7) عبدالله ولد نهال خان (سکر)
8) عبدالقادر ولد احمد دين (لائل پور)
9) عبدالرحيم شيخ ولد لاله ڀڳوان داس (حيدرآباد)
10) عبدالرحيم ولد رحيم بخش (لاهور)
11) عبدالرشيد (مردان ۽ لاهور)
12) عبدالرزاق انصاري ولد عبدالرحمان (دهلي)
13) وحيد احمد ولد صديق احمد (ٽانڊه)
14) ابوالڪلام آزاد ولد خيرالدين (ڪلڪتو)
15) ابو محمد احمد عرف مولوي احمد ولد غلام حسين (لاهور ۽ چڪوال)
16) احمد علي مولوي ولد حبيب الله (گجرنواله)
17) احمد ميان ولد عبدالله انصاري (سهارنپور)
18) الله نواز خان ولد خانبهادر نواب رب نواز (ملتان)
19) انيس احمد ولد ادريس احمد (عليڳڙهه)
20) عزير گل ولد شهيد گل (درگائي)
21) برڪت الله مولوي (ڀوپال)
22) فتح محمد سنڌي (رڪ)
23) فضل الحسن حسرت (عليڳڙهه)
24) فضل الاهي مولوي ولد ميران بخش (هريپور)
25) فضل محمود ولد مولوي نوراحمد (چارسده)
26) فضل ربي مولوي (پشاور)
27) فضل واحد عرف حاجي ترنگ زئي ولد فيض احمد
28) حبيب الله غازي ولد روح الله (ڪاڪوري)
29) هادي حسن سيد (خان جهانپور)
30) حمد الله مولوي ولد حاجي سراج دين (پاڻي پٽ)
31) حسين احمد مدني ولد مولوي حبيب الله
32) ابراهيم سنڌي ايم اَي ولد عبدالله (ڪراچي)
33) ڪالا سنگهه (لڌيانه)
34) خان محمد خان حاجي (پشاور)
35) خوشي محمد ولد جان محمد
36) مهندرپرتاب ولد راجه گهنشيام سنگهه (مرسان)
37) محمود حسن مولانا ولد ذوالفقار علي (ديوبند)
38) مطلوب الرحمان (ديوبند)
39) محي الدين عرف برڪت علي (قصور)
40) محي الدين خان قاضي (مراد آباد)
41) محمد عبدالله ولد شيخ عبدالقادر (ميانوالي)
42) محمد علي ولد عبدالقادر (قصور)
43) محمد علي سنڌي ولد حبيب الله (گوجرانواله)
44) محمد اسلم عطار (پشاور)
45) محمد حسن بي اَي (لاهور)
46) محمد هاشم مولوي سيد (ڪوڙا جهان آباد)
47) محمد مسعود ولد مظهر حسن (ديوبند)
48) محمد ميان مولوي ولد مولوي عبدالله انصاري (انبيٺه، سهارنپور)
49) محمد مبين ولد محمد مومن (ديوبند)
50) محمد مرتضيٰ مولوي ولد بنياد علي (بجنور)
51) نورالحسن سيد (رٿيڙي ضلع مظفرنگر)
52) عبيدالله عرف بوٽا سنگهه (سيالڪوٽ)
53) صدرالدين عرف ڊاڪٽر عبدالڪريم برلاسي ولد امير علي (بنارس)
54) سيف الرحمان مولوي ولد غلام خان (پشاور)
55) شاهه بخش حاجي ولد امام بخش انصاري (حيدرآباد)
56) شاهه نواز خان ولد خان بهادر رب نواز خان (ملتان)
57) شجاع الله ولد حبيب الله (لاهور)
58) ولي محمد مولوي (فتوحي والا ضلع لاهور)
59) ظهور محمد مولوي ولد عنايت الله (رڙڪي ضلع سهارنپور)
(1) عبدالعزيز
(1) حضرت مولانا جي نالي خطن ۾ ان جو ذڪر آهي.
(2) ضلع پشاور جو رهاڪو بيان ڪيو وڃي ٿو. ديوبند جي مدرسي جو ان وقت شاگرد هو، جڏهن مولوي فضل ربي اتي هو.
(3) جون 1916ع جي لڳ ڀڳ سردار نصرالله خان سان ملاقات جي خفيه مشن تي حاجي ترنگ زئي جي طرف کان فضل ربي ۽ فضل محمود سان گڏ ڪابل ويو هو.
(4) ٿي سگهي ٿو ته هي اهو ئي عبدالعزيز هجي، جيڪو اتمان زئي جي حيا گل جو پٽ آهي، جيڪو حاجي ترنگ زئي سان گڏ 1915ع ۾ آزاد علائقي ڏانهن ڀڄي ويو هو. هي به ٿي سگهي ٿو ته هي اهو ئي شخص هجي جنهن کي جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل ٻڌايو ويو آهي. جنهن جو نالو هن طرح لکيو آهي: ”مولوي عبدالعزيز وڪيل وفد حزب الله در ياغستان“ شايد هن وقت آزاد علائقي ۾ آهي.
(2) عبدالباري، مولوي مهاجر
پٽ مولوي غلام جيلاني رٽائرڊ منصف لائل پور- لاهور جي انهن شاگردن ۾ شامل هو، جيڪي فيبروري 1915ع ۾ جهاد جي لاءِ آزاد علائقي ڏانهن ڀڄي ويا هئا.
(1) ڪابل ۾ وڏن سازشين کي ان تي مڪمل اعتماد هو ۽ ان کي آزادي سان خفيه ميٽنگن ۾ شامل ڪيو ويندو هو، جيڪي ڪابل سول لائنز ۾ جرمن مشن سان ٿينديون هيون.
جون 1916ع ۾ عبدالباري ۽ شجاع الله کي راجه مهندر پرتاب ۽ مولوي برڪت الله، خفيه مشن تي ايران رستي قسطنطنيه ۽ برلن ڏانهن روانو ڪيو. اهي سردار نصرالله خان جا خط سلطان قيصر جرمني جي لاءِ پاڻ سان گڏ کڻي ويا هئا. رستي ۾ انهن کي سيستان ۾ گرفتار ڪيو ويو هو.
(2) عبدالباري جنود ربانيه جي فهرست ۾ ميجر جنرل آهي. حڪومت موقته جو هو هندستان ۾ وڪيل آهي، اڄڪلهه هو لاهور ۾ گرفتار آهي.
(3) عبدالحي خواجه
پٽ خواجه عبدالرحيم جيڪو خورشيد عالم بيرسٽر ايٽ لا، گورداسپور جو منشي آهي. ان گورداسپور، لاهور ۽ ديوبند جي مدرسن ۾ تعليم ورتي آهي.
(1) آخري ذڪر ڪيل جاءِ تي هو عبيدالله جو نهايت مخلص دوست هو. هو اسلاميه ڪاليج ميرٺ ۽ يوپي جي ڪيترن ئي اسلامي ادارن ۽ گرجونواله جي اسلاميه هاءِ اسڪول ۾ ملازم رهي چڪو آهي.
(2) آگست 1915ع ۾ هن گورداسپور ۾ تقرير ڪري ماڻهن کي جهاد تي اڀاريو هو. ڪجهه عرصي تائين هو ”اقدام ڪلڪتي“ جي ايڊيٽوريل اسٽاف ۾ شامل رهيو آهي. هو نجم الدين احمد، ابوالڪلام آزاد ۽ محي الدين عرف برڪت علي قصوري جو ساٿي رهيو آهي. هي سڀئي انتهائي درجي ۾ اتحاد اسلامي جا حامي آهن.
(3) ديوبند ۾ مولانا محمود حسن جي جاءِ تي خفيه ميٽنگن ۾ شامل ٿيندو رهندو هو. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي.
(4) عبدالحق شيخ
جيڪو ريشمي خط کڻي آيو هو، اهو هندو مان مسلمان ٿيو هو. ان جو پراڻو نالو جيونداس آهي. هو ڇوڪرو آهي لورنڊارام رهندڙ، موضع ورڇا ٿاڻو گنجيال، ضلع شاهپور جو. هي انٽر تائين پڙهيو آهي. 1909ع ۾ ان اسڪول ڇڏي ڏنو هو ۽ مختلف رنگن جي زندگي گذارڻ کان پوءِ 1912ع ۾ اسلام قبول ڪري ورتو هئائين. ڪجهه عرصي تائين خان بهادر ربنواز خان ان کي پنهنجي ٻنهي پٽن جو استاد مقرر ڪيو هو. خان بهادر ربنواز جي پٽ الهه نواز ان کي جهاد ڪرڻ وارن شاگردن جي جماعت ۾ شامل هئڻ جي لاءِ اُڀاريو هو.
فيبروري 1915ع ۾ ان هن سان گڏ سرحدپار ڪئي هئي. جولاءِ 1916ع ۾ ريشمي خط ڏئي ڪري ان کي عبيدالله سنڌيءَ، حيدرآباد سنڌ جي شيخ عبدالرحيم ڏانهن موڪليو، جنهن کي هي خط مولانا محمود حسين کي عربستان ۾ موڪلڻ جي انتظام ڪرڻو هو.
جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ميجر آهي. ڪجهه عرصي تائين ان تي منٽگمري پوليس لائنز جي اندر رهڻ جي پابندي هئي. پر مارچ 1916ع ۾ هيءَ پابندي ختم ڪئي ويئي. هاڻي هو ريلوي ۾ پوليس ڪانسٽيبل آهي.
(5) عبدالحق آف لاهور مولوي
پٽ مولوي محمد غوث ڪوچه چابڪ سواران، لاهور، مالڪ رفاهه عام پريس. مولوي عبدالرحيم عرف مولوي بشير هن جو ويڳو ڀاءُ آهي. عبدالحق ڪٽر وهابي آهي. انتهائي متعصب آهي ۽ هندستاني جنونين سان هن جو گهرو تعلق آهي. انهن جي لاءِ هو لاهور ۾ اڪثر پئسا گڏ ڪندو رهندو آهي. مولوي احمد چڪوالي، عبدالله پشاوري ڪتاب وڪرو ڪندڙ ۽ ثناءُ الله (امرتسر) وغيره جو ويجهو ساٿي آهي. سيپٽمبر 1916ع ۾ گرفتاريءَ کان اڳ ان جي باري ۾ هي خيال هو ته سرحدپار مولوي عبدالرحيم سان ان جي خفيه خط و ڪتابت آهي. ان جو نالو مولوي محمد مبين (خطيب) جي فهرست ۾ شامل آهي. جنهن ۾ انهن ماڻهن جا نالا آهن، جن جي باري ۾ يقين ڪيو وڃي ٿو ته انهن ديوبند جي جهاد جي پروپئگنڊا ۾ مدد ڪئي آهي ۽ انهن جا حامي آهن.
جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ڪرنل آهي، ان تي پابندي لڳائي ويئي هئي ته هو ڦلور ۾ رهي، پر مارچ 1917ع ۾ ضمانت تي آزاد ڪيو ويو.
(6) عبدالمجيد خان مهاجر
پٽ محمد امين خان رسالدار ميجر، پندرهين لانسرز، رهندڙ ضلع ديرا اسماعيل خان. جهادي پارٽي مان هڪ (گورنمينٽ ڪاليج لاهور جو شاگرد) جيڪو فيبروري 1915ع ۾ آزاد علائقي ڏانهن نڪري ويو، هو ڪابل ۾ وڃي وفات ڪري ويو.
(7) عبدالله آف سنڌ مولوي
پٽ نهال خان رهندڙ ڳوٺ ملان بخش نواري ٿاڻو ماٿيلو ضلع سکر. پير غلام محمد آف دينپور، رياست بهاولپور جو مريد آهي. ڪجهه عرصي تائين مدرسي ڳوٺ پير جهنڊو، تعلقو هالا (ضلع حيدرآباد- سنڌ) ۾ فارسيءَ جو استاد رهيو آهي.
جولاءِ 1915ع ۾ مولوي عبيدالله سان گڏ ڪابل ويو هو. فيبروري 1916ع ۾ ڪجهه خاص سازشين جي لاءِ خط کڻي هندستان آيو هو.
خط پهچائڻ کان پوءِ هو ڪابل واپس نه ويو. سيپٽمبر 1916ع ۾ ان کي گرفتار ڪيو ويو هو. ان اهم بيان ڏنو آهي. ان کي پنهنجي ڳوٺ کان ٻاهر وڃڻ جي بندش آهي، جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي.
(8) عبدالقادر مهاجر شيخ
پٽ مولوي احمد دين بي اَي، اسسٽنٽ انسپيڪٽر اسڪولز، رهندڙ قلعه خزانه، پوليس اسٽيشن صدر گوجرانواله (ضلع گجرنواله) لاهور جي جهادي شاگردن مان هڪ آهي. (گورنمينٽ ڪاليج لاهور) فيبروري 1915ع ۾ ڀڄي وڃي مجاهدن سان شامل ٿيو هو، ڪابل ۾ خاص وڏن سازشين سان ان جو گهرو تعلق آهي. عبدالقادر کي ڊاڪٽر مٿرا سنگهه سان گڏ سيستان ۾ گرفتار ڪيو ويو هو. جڏهن ته هو ڪابل جي انقلابي پارٽي جي طرفان ڪنهن خفيه مشن تي چين ۽ جپان وڃي رهيو هو. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي هاڻي لاهور ۾ گرفتار آهي.
(9) عبدالرحيم شيخ (رهندڙ حيدرآباد- سنڌ)
جنهن کي ريشمي خطن مان وضاحتي خط موڪليو ويو هو. ڀڳوان داس زميندار جو پٽ آهي. هندو مان مسلمان ٿيو هو. ٻين حيثيت وارن هندن کي مسلمان ڪرڻ جي ڪوشش جي ڪري ڪافي بدنام آهي. پيشي جي اعتبار سان درزي آهي. حيدرآباد ۾ حڪيم عبدالحڪيم جي گهر جي ويجهو گاڏي کاتي ۾ رهندو هو. شيخ ابراهيم سنڌي ايم اي، سابق پروفيسر حبيبيه ڪاليج ۽ عبدالمجيد مديرالحق حيدرآباد ۽ مولوي عبيدالله جو ساٿي آهي. عبيدالله جي ڪابل جي سفر جو انتظام ڪرڻ ۾ ان جي مدد ڪئي هئائين. سازش جو هڪ خاص ميمبر هو ۽ هڪ مشهور متعصب آهي جيڪو هندستان، حجاز ۽ ڪابل ۾ موجود سازشين جي وچ ۾ رابطي جو ڪم ڪري ٿو. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي. هن جي موجوده ائڊريس جي خبر نه آهي، ٿي سگهي ٿو ته عبيدالله سان گڏ ڪابل ۾ هجي.
(10) عبدالرحيم مولوي عرف محمد بشير عرف محمد نذير
پٽ مولوي رحيم بخش، سابق امام چينيان والي مسجد لاهور، وهابين جي ڪتابن جو واپاري، انتهائي متعصب ۽ جوشيلو، جهادي تحريڪ جو وڏو سرگرم ميمبر آهي. لاهور جي جهادي شاگردن کي سرحد ڏانهن ڀڄائڻ جي خاص ذميواري هن جي آهي. انهن شاگردن جي لاپته هئڻ کان پوءِ پاڻ به اوچتو وڏي تيزيءَ سان آزاد علائقي ڏانهن غائب ٿي ويو. هندستاني متعصبن ۾ ان جو گهڻو اثر آهي.
ويجهڙائي ۾ مجاهدن جي چمرقند ۾ جيڪا آبادي قائم ٿي آهي، عبدالڪريم جي غير حاضريءَ ۾ ان جي گورنر جا فرائض سرانجام ڏئي ٿو. ڪابل ۾ خاص سازشين سان هن جو رابطو آهي. رئيس المجاهدين ۽ سردار نصرالله خان جي سفير جو ڪم ڪري ٿو. ڪيترائي دفعا ڪابل وڃي چڪو آهي. 1915ع جي سرحدي جنگ ۾ حصو وٺي چڪو آهي. اصل ۾ هن ئي شخص بنير ۽ سوات جي قبائلين کي ۽ مهمندين کي برطانوي سرحد تي حملي جي لاءِ ڀڙڪايو هو. ان مقصد جي لاءِ هو سردار نصرالله خان کان پئسا ۽ بارود وٺي آيو هو. هاڻي سرحدپار جي علائقي ۾ قبائلين کي جهاد تي ڀڙڪائڻ ۾ سرگرميءَ سان مشغول آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ميجر جنرل آهي.
(11) عبدالرشيد مهاجر
پٽ حافظ عبداللطيف پليڊر، لاهور جو شخص جيڪو مردان ۾ پريڪٽس ڪري ٿو. جهادي شاگردن مان هڪ آهي، (گورنمينٽ ڪاليج لاهور) جيڪو فيبروري 1915ع ۾ ڀڄي مجاهدن وٽ پهچي ويو هو. شايد هاڻي آزاد علائقي ۾ ان انقلابي پارٽيءَ سان گڏ آهي، جيڪا 10 جولاءِ 1916ع تي ڪابل کان سرحدي ملائن وغيره جي لاءِ سردار نصرالله خان جا خفيه خط کڻي روانو ٿيو هو، جنهن ۾ انهن جي گڏ ٿيڻ ۽ برطانيه جي خلاف جنگ ڪرڻ جي لاءِ چيو ويو هو، جنود ربانيه ۾ ڪرنل آهي.
(12) عبدالرزاق انصاري،حڪيم
پٽ جان محمد عرف عبدالرحمان انصاري رهندڙ غازي پور- يوپي دهلي جي ڊاڪٽر انصاريءَ جو ڀاءُ، مشهور حڪيم آهي ۽ حيدرآباد دکن ۾ سالن تائين طبابت ڪئي اٿس. مولانا محمود حسن جو پڪو مريد آهي. ان کي هجرت جي لاءِ ڀڙڪائڻ وارن خاص ماڻهن مان آهي. محمود حسن جي سفر عرب جا سڀئي انتظام هن ڪيا ۽ ان کي ڇڏڻ لاءِ بمبئي تائين ويو. محمود حسن جي خاندان جي خرچ جي لاءِ پنجاهه رپيا ماهوار ڏئي رهيو آهي. بلاشڪ سازش جو هڪ ميمبر هو. 10 نومبر 1916ع تي ان مولوي محمد مسعود کي حجاز روانو ڪيو ته جيئن مولانا محمود حسن کي خبردار ڪري ته هو هندستان نه اچي ۽ ان کي هن ملڪ ۾ سازش جي وڌڻ کان آگاهه ڪري. عبيدالله حضرت مولانا کي جنهن خط ۾ جدي کان پوءِ جا واقعا بيان ڪيا، انهن ۾ حڪيم صاحب جي لفظن ۾ ان جو تذڪرو ڪيو آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل آهي.
(13) وحيد احمد
مولوي عبيدالله جدي کان پوءِ وارن واقعن جي بيان ۾ جيڪو خط لکيو آهي، ان ۾ هي نالو آيو آهي؛ وحيد احمد مولوي صديق احمد مرحوم جو پٽ آهي، جيڪو پهريان فيض آباد يوپي ۾ رهندو هو. هن جو سڄو خاندان 1899ع ۾ عرب ڏانهن هجرت ڪري ويو هو. مولوي حسين احمد مدني هن جو چاچو آهي. ٻه سال ٿيا ته هو پنهنجي چاچي مولوي حسين احمد سان گڏ آيو هو ۽ سندس واپسيءَ کان پوءِ شاگرد جي طور تي، مدرسي ديوبند ۾ رهي پيو. مولانا محمود حسن سان گڏ سيپٽمبر 1915ع تي حجاز ڏانهن هليو ويو.
(14) ابوالڪلام آزاد
محي الدين ڪنيت ابوالڪلام آزاد الهلال جو بدنام ايڊيٽر- انجمن حزب الله ۽ ڪلڪتي جي دارالارشاد ڪاليج جو باني. دهليءَ جو رهاڪو آهي، پر تعليم عرب ۾ ورتي اٿائين. انتها درجي جو اتحاد اسلاميءَ جو حامي آهي. نهايت ڪٽر انگريز دشمن ۽ بيحد متعصب آهي. ديوبند جي سازش جهاد جو نهايت سرگرم ميمبر هو.
(1) يقين ڪيو وڃي ٿو ته هلندڙ شورش ۾ هن هندستاني متعصبن کي پئسن جي ۽ ٻئي نموني جي مدد ڏني آهي.
(2) جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل آهي.
(15) ابو محمد احمد آف لاهور، مولوي
مولوي احمد چڪوالي پٽ غلام حسين ذات اعواڻ رهندڙ چڪوال ضلع جهلم، گنگوهه ۽ ديوبند ۾ تعليم ورتي اٿائين. ديوبند ۾ مولانا محمود حسن هن جو استاد هو، هن جاءِ تي عبيدالله سان پهرين ملاقات ٿي. اهو به ان وقت شاگرد هو. هو محمود حسن جو خلوص وارو مريد ٿي ويو. 1892ع ۾ صوفي مسجد، ڪشميري بازار لاهور جو امام مقرر ڪيو ويو. سيپٽمبر 1917ع ۾ پنهنجي گرفتاريءَ تائين مقرر رهيو. ڪجهه عرصي تائين ديوبند ۾ جمعيت الانصار جو نائب ناظم رهيو. مولوي احمد هندستان ۾ وهابي تحريڪ جو نهايت خاص ميمبر آهي. عبيدالله جو نهايت مخلص ۽ پرجوش ساٿي آهي، هندستاني متعصبن سان هن جو ويجهو رابطو هو ڪيترائي دفعا اسمس وڃي چڪو آهي.
(1) چندو گڏ ڪرڻ جي لاءِ پنجاب ۾ مجاهدن جو خاص ايجنٽ آهي. آزاد علائقي ۾ هندستاني انقلاب پسندن کي سرمايو مهيا ڪرڻ جي ڪم ۾ مولوي حمدالله جو خاص مددگار آهي. اسمس جي هندستاني متعصبن ۽ هندستان ۾ انهن جي همدردن جي وچ ۾ رابطي جو ڪم ڪري ٿو. صوفي مسجد (لاهور) سرحد ڏانهن وڃڻ ۽ واپس اچڻ وارن نمائندن جي رهڻ جي ڪم ايندو آهي. قاضي ضياءُالدين ايم اي جو چاچو ۽ دهلي جي احمد علي جو سهرو آهي.
(2) جهادي شاگردن جي ڀڄي وڃڻ سان هن جو گهرو تعلق آهي.
(3) شيخ عبدالرحيم جي نالي وضاحتي خط ۾ جواب جي لاءِ ان کي ذريعو بنائڻ جو تذڪرو آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي. اڄڪلهه روپڙ ضلع انباله ۾ آهي، جتي هن جي چرپر تي پابندي آهي.
(16) احمد علي مولوي نائب ناظم نظارة المعارف
پٽ شيخ حبيب الله آف بابوچڪ ضلع گجرانواله- سنڌ ۾ مولوي عبيدالله جي نگرانيءَ ۾ تعليم ورتائين. تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ مدرسي ڳوٺ پير جهنڊي (ضلع حيدرآباد- سنڌ) دارالارشاد ۾ استاد مقرر ڪيو ويو. بعد ۾ ان کي هن ئي عهدي تي نوابشاهه ۾ عبيدالله جي قائم ڪيل ٻئي اسڪول (دارالارشاد) ۾ منتقل ڪيو ويو. جڏهن دهلي ۾ نظارة المعارف القرآنيه قائم ٿيو ته ڪجهه ڏينهن احمد علي شاگرد رهيو، پر اهو جلد ئي پروفيسر ٿي ويو. آخرڪار ان کي نظارة المعارف جو ناظم بنايو ويو.
(1) مولوي عبدالله سنڌي ڪابل ۾ مولوي عبيدالله کان جيڪا فتويٰ ۽ خط آندا هئا. اهي مولوي احمد علي جي لاءِ هئا، جنهن سڀئي خط وغيره، جنهن ڏانهن لکيل هئا انهن ۾ صحيح نموني ورهائي ڇڏيا هئا. ان جو رابطو محي الدين عرف برڪت علي بي اي آف قصور، خواجه عبدالحي آف گورداسپور، ڊاڪٽر صدرالدين ابوالڪلام آزاد، حسرت موهاني وغيره وغيره سان هو.
لاهون ضلع گورداسپور کان ان کي وڃڻ جي بندش وڌي ويئي هئي. بعد ۾ ضمانت تي ان کي مارچ 1917ع ۾ آزاد ڪيو ويو هو.
(2) جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ڪرنل آهي.
بعد جي تحقيقات مان ثابت ٿيو آهي ته مولوي احمد علي اتحاد اسلامي جي سازش جهاد جو هڪ سرگرم ميمبر هو. نظارت المعارف (دهلي) ۾ ان جي رهائش گاهه وقت به وقت سازشين جي لاءِ ملڻ ۽ سازشون ٺاهڻ جي لاءِ مرڪز جو ڪم ڏيندي هئي ۽ آزاد علائقي ڏانهن وڃڻ ۽ اتان کان اچڻ وارا سازشي ان ۾ رهندا هئا.
(17) سيد احمد ميان حاجي (رهندڙ انبيٺه)
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل آهي. انبيٺه جو رهاڪو آهي، محمد ميان عرف مولوي منصور جو ننڍو ڀاءُ آهي. مولانا محمود حسن ۽ ان جا ساٿي مڪي پهتا ته هي اتي موجود هو، ڇو ته گهرواريءَ سان ڪنهن جهڳڙي جي ڪري ٻه سال اڳ اتي هليو ويو هو. احمد ميان جي ذريعي محمود حسن سان واقفيت ٿي هئس.
(18) الله نواز خان
پٽ خان بهادر ربنواز خان، آنريري مئجسٽريٽ ملتان. لاهور جي انهن جهادي شاگردن (گورنمينٽ ڪاليج لاهور) مان هڪ آهي، جيڪي فيبروري 1915ع ۾ ڀڄي وڃي سرحدپارپهتا. شاگردن ۾ هجرت جي سوال تي انتهائي ڪٽر هو. ڪاليج جي بورڊنگ هائوس ۾ ان جو ڪمرو ان وقت سازشين جي اچ وڃ جو مرڪز بنيل هو، جڏهن ته نڪري وڃڻ جون تياريون ڪيون پئي ويون.
(19) انيس احمد بي اَي مولوي
پٽ مولوي ادريس احمد آف عليڳڙهه- جمعيت الانصار ديوبند جو ۽ بعد ۾ نظارت المعارف القرآنيه جو شاگرد رهيو. 1912ع جي جنگ بلقان ۾ ترڪيءَ جي مدد جي لاءِ هن وڏي جوش ۽ جذبي سان چندو گڏ ڪيو ۽ وڏي جوش جذبي سان يورپي مال جي بائيڪاٽ جي تحريڪ هلائي، هن پاڻ به يورپي ڪپڙو پائڻ ڇڏي ڏنو ۽ ڳوٺ جي ٺهيل ٿلهي کاڌي پائڻ لڳو. ديوبند جي خفيه جلسن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو ۽ مولوي عبيدالله جو نهايت مخلص ساٿي هو. بيان ڪيو وڃي ٿو ته جهاد جي لاءِ پئسه گڏ ڪرڻ ۾ هن محمد ميان جي به مدد ڪئي آهي. هن جو پيءُ ادريس احمد نظارت المعارف ڪميٽي جو ميمبر هو ۽ دهلي جي مشهور وهابي فرم، حاجي علي جان اينڊ ڪمپني جي حاجي عبدالغفار جو دوست هو. مولانا محمود حسن ۾ جهاد جو خيال پيدا ڪرڻ ۽ ان کي زور وٺائڻ جي ذميواري ۾ هن جو به حصو آهي. شايد هو جهاد سازش جو ميمبر هو. اڄڪلهه هو عليڳڙهه ۾ دينيات جو پروفيسر آهي.
(20) عزير گل
پٽ شهيد گل ڪاڪا خيل پٺاڻ، درگائي اتر اولهه سرحدي صوبي ۾ رهي ٿو. تمام تيز طبيعت وارو آهي، جڏهن هو ديوبند ۾ شاگرد هو، ان وقت کان مولانا محمود حسن جو پڪو مريد ٿي ويو هو، تمام وڏو سازشي آهي. هجرت جو وڏو خواهشمند آهي. انهن ماڻهن مان هڪ آهي، جن سدائين مولانا کي همٿايو آهي ته جهاد جي لاءِ هجرت ڪري. هو ديوبند ۾ خفيه جلسن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو ۽ سيپٽمبر 1915ع ۾مولانا محمود حسن سان گڏجي عرب ويو هو. ان جي حجاز جي سفر کان اڳ مولانا محمود حسن هن کي آزاد علائقي ۾ موڪليو هو ته جيئن حاجي صاحب (ترنگ زئي) سيف الرحمان ۽ ٻين ماڻهن کي اطلاع ڪري سگهي ته حضرت مولانا جو ارادو هندستان کان هجرت ڪرڻ جو آهي ۽ لڙائي جو ۽ جهاد جي تيارين جو مشاهدو به ڪري سگهي. هو حضرت مولانا سان گڏ ان وقت به رهيو، جڏهن ته ان جا اڪثر پيروڪار ۽ مريد هندستان ڏانهن واپس ڪرايا ويا. هي چيو وڃي ٿو ته، عزير گل انورپاشا ۽ جمال پاشا جا فرمان کڻي ويجهڙائي ۾ هندستان ايندو ۽ ان فرمان کي افغانستان کڻي وڃڻو پوندو. پر بعد جي تحقيقات مان خبر پوي ٿي ته ان کي مڪي ۾ شريف مڪه جي حڪم سان 20 سيپٽمبر 1916ع تي يا ان جي لڳ ڀڳ گرفتار ڪيو ويو ۽ جدي موڪليو ويو، جتان 12 جنوري 1917ع تي ان کي مصر روانو ڪيو ويو. جنود ربانيه جي فهرست ۾ مولوي عزير گل کي ڪرنل ڏيکاريو ويو آهي.
(21) برڪت الله ڀوپالي مولوي
هي اهو ئي بدنام مولوي برڪت الله آهي، جيڪو ٽوڪيو ۾ اردو جو سابق پروفيسر هو. برطانيه مخالف پروپئگنڊا جي ڪري جپان ۾ مشهور ٿي ويو. ڀوپال جي منشي قدرت الله جو پٽ آهي. 1914ع ۾ حڪومت جپان جي طرفان برطرف ڪرڻ کان پوءِ، سان فرانسسڪو هليو ويو ۽ اتي غدر پارٽيءَ جو سرگرم ميمبر ٿي ويو. اتان کان برلن پهتو جتي هو انڊين نيشنل پارٽيءَ جو ميمبر ٿي ويو. بعد ۾ جرمن ترڪ مشن سان ڪابل ڏانهن روانو ڪيو ويو.
راجه مهندر پرتاب ۽ عبيدالله سان گڏ افغانستان ۾ آهي ۽ وڏي سرگرميءَ سان افغانستان کي برطانيه جي خلاف جنگ لاءِ همٿائڻ ۾ مصروف آهي. حضرت مولانا جي نالي پنهنجي خط ۾ عبيدالله ان جو ذڪر ڪيو آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ليفٽيننٽ جنرل آهي. جنهن خط ۾ حڪومت موقته هنديه جو تفصيل ڏنو ويو آهي، ان ۾ به ان جو احوال آهي.
(22) فتح محمد سنڌي
سابق هندو، جنهن کي دين پور رياست بهاولپور جي مولوي غلام محمد ان وقت مسلمان ڪيو، جڏهن هو ڇوڪرو هو. مذهب مٽائڻ کان پوءِ رهڻ جي لاءِ هو امروٽ ضلع سکر ڏانهن هليو ويو، جتي ڇهه سال گذاريائين. شڪارپور ۽ سکر ۾ بيڪري جا دڪان اٿس. ڳئن جي کلن جو واپار ڪري ٿو. جولاءِ ۾ عبيدالله سان گڏ ڪابل ويو ۽ مارچ 1916ع ۾ عبيدالله، برڪت الله وغيره جا خفيه خط هن ملڪ جي چند سازشين جي نالي کڻي واپس آيو. سيپٽمبر 1916ع ۾ ان جي گرفتاريءَ جو وارنٽ جاري ڪيو ويو، پر هو ڀڄي ويو ۽ هاڻي ان جو ڪوبه ڏس پتو نه آهي.
(23) فضل الحسن حسرت موهاني
حضرت مولانا جي نالي جدي کان پوءِ جا واقعا بيان ڪندي عبيدالله پنهنجي خط ۾ هي نالو لکيو آهي ۽ ان کي جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل لکيو آهي.
فضل الحسن عرف حسرت موهاني بي اَي پٽ اطهر حسين آف عليڳڙهه (يوپي)، بدنام صحافي، سوديشي تحريڪ جو حامي آهي. ابوالڪلام آزاد، عبيدالله، محمد علي (آف ڪامريڊ) ۽ شوڪت علي جو بي تڪلف ساٿي آهي. ”اردو معليٰ“ جو ايڊيٽر هو. بيان ڪيو وڃي ٿو ته هو سازش ۾ شامل هو ۽ ڪابل ۾ ابوالڪلام آزاد سان گڏجي عبيدالله سان ملڻ وارو هو ۽ ڪوئٽا رستي ان جي روانگيءَ جا سڀئي انتظام مڪمل ٿي ويا هئا ته اپريل 1916ع ۾ حسرت جي گرفتاريءَ سان سڄو منصوبو ناڪام ٿي ويو.
(24) فضل الاهي مولوي
پٽ ميران بخش خراري، رٽائرڊ سب وي انسپيڪٽر، نارٿ ويسٽ ريلوي، رهندڙ محلو خراديان وزيرآباد ضلع گجرانواله. اٽڪل 28 سال اڳ انٽر جو امتحان پاس ڪيائين. ڪافي وقت تائين ريلوي جي انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ ۾ ملازم رهيو. ذهني رجحان جي ڪري هي نوڪري ڇڏي ڏنائين ۽ وهابي مولوي ٿي ويو. انتهائي متعصب آهي ۽ هن صوبي جي جهادي تحريڪ جو هڪ خطرناڪ ليڊر آهي.
اهو ئي شخص آهي جنهن چينيان والي مسجد جي مولوي عبدالرحيم جي گڏيل تعاون سان لاهور جي جهادي شاگردن جي ڀڄي وڃڻ جو انتظام ڪرڻ ۾ نمايان حصو ورتو. ان پارٽيءَ سان گڏ هريپور هزاره تائين ويو ۽ پنهنجي ڀاءُ محمد الاهي سان گڏجي هريپور ۾ پرمننٽ وي انسپيڪٽر آهي. ان کي اسمس روانو ڪري ڇڏيو. بعد ۾ آزاد علائقي ۾ پاڻ به مولوي عبدالرحيم سان وڃي مليو ۽ قبائلين کي جهاد تي آماده ڪرڻ ۾ مدد ڏني. چيو وڃي ٿو ته ان شب قدر تي حملي ۾ حصو ورتو هو. فضل الاهي نومبر 1915ع ۾ وزيرآباد واپس آيو. ان کان پوءِ جلد ئي ان کي گرفتار ڪيو ويو. جهادي شاگردن جي معاملي سان تعلق پيدا ڪرڻ کان اڳ ئي هن جو هندستاني متعصبن سان رابطو هو ۽ پئسن جي وصولي ۽ موڪلڻ جي لاءِ انهن جي ايجنٽ جي طور تي ڪم ڪندو هو. وزيرآباد جي پسگردائيءَ ۾ ان جي پيروڪارن جو تعداد گهڻو هو، جن کان هو زڪوات ۽ قرباني جا پئسا وٺڻ جي بهاني گهڻي رقم گڏ ڪندو هو. مولوي فضل الاهي گڏ ٿيل رقم کي وزيرآباد جي رمضان حلوائيءَ جي ذريعي مجاهدن ڏانهن روانو ڪندو هو. مولوي ولي محمد منٿوئي والا جو ذاتي مددگار هو ۽ ان جي گهري تعاون سان تحريڪ جي لاءِ ڪم ڪندو هو. مولوي فضل الاهي هر ان شخص ۾ جهاد جو روح ڦوڪي ڇڏيندو هو، جيڪو ان سان ملندو هو ۽ حافظ عبدالمنان جي شاگردن کي باغي ڪرڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪندو هو، جيڪو وزيرآباد جي هڪ مسجد ۾ مذهبي درس ڏ يندو رهندو هو. اسمس ۾ مجاهدن جي پريس، جيڪا جهاد جا پمفليٽ ڇاپيندي رهندي هئي، انهن کي مولوي فضل الاهيءَ ئي ڏني هئي. خيال آهي ته هو ڪاغذ وغيره به ڏيندو رهندو هو ۽ اڪثر ڪاتبن کي مجبور ڪندو هو ته ان جي لاءِ ڪم ڪريو. هن وقت هي جالنڌر جيل ۾ نظربند آهي.
(25) فضل محمود عرف مولوي محمود
شايد هي ضلع پشاور جو رهندڙ آهي. مولانا محمود حسن جو مريد آهي. هن کي سيف الرحمان ۽ فضل ربي سان گڏ سرحدپار موڪليو ويو هو، ته جيئن قبائلين کي برطانيه جي خلاف جنگ جي لاءِ ڀڙڪائي سگهي. 1915ع ۾ قبائلين جي شورش جو وڏي حدتائين ذميوار آهي. جون 1916ع جي لڳ ڀڳ مولانا فضل ربي (انجمن حزب الله جي ياغستان ۾ وڪيل) ۽ عبدالعزيز سان گڏ حاجي ترنگ زئي جي طرف کان خفيه مشن تي ڪابل ويو ته سردار نصرالله خان سان ملاقات ڪري. مشن جي ٻين ميمبرن جي واپسيءَ کانپوءِ به ڪابل ۾ رهيو. جولاءِ 1916ع ۾ انقلابين جي ان پارٽيءَ سان گڏ آزاد علائقي ڏانهن واپس آيو، جنهن ملن ۽ خانن جي لاءِ سردار نصرالله خان جا خط ساڻ آندا هئا. هو حاجي صاحب ترنگ زئي جي لاءِ به خط کڻي آيو هو. شايد اڃا تائين آزاد علائقي ۾ آهي. جنودربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ ڪرنل آهي.
(26) فضل ربي
جنودربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي. شايد اهوئي مولوي فضل ربي عرف ابوالفتح ولد محمود آف يافه ٿاڻو شنڪياري ضلع هزاره وارو آهي. پهريائين حاجي ترنگ زئي جي قائم ڪيل مدرسي، جاءِ غدر تعلقو مردان ۾ استاد هو. 1918ع ۾ هڪ جلسي ۾، جنهن کي غدر اسڪول جي لاءِ پئسا گڏ ڪرڻ لاءِ گهرايو ويو هو، ان نهايت اعتراض جوڳي تقرير ڪئي. معلوم ٿئي ٿو ته فضل ربي ويجهڙائي ۾ ديوبند جي مدرسي جو شاگرد هو، جتي هو مولانا محمود حسن جو پڪو مريد ٿي ويو هو. مولانا جي جاءِ تي خفيه جلسن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو. محمود حسن ان کي مولوي سيف الرحمان، فضل محمود وغيره سان گڏ جهاد جي تبليغ جي لاءِ آزاد علائقي ڏانهن موڪليو هو. 1915ع جي ڪيترين ئي لڙاين جي لاءِ ذميوار آهي. جون 1916ع ۾ فضل ربي، فضل محمود ۽ عبدالعزيز (ياغستان ۾ انجمن حزب الله جا نمائندن) سان گڏ حاجي ترنگ زئي جي طرف کان، خفيه مشن تي سردار نصرالله سان ملاقات ڪرڻ لاءِ ڪابل ويو هو ۽ ڏهن ٻارهن ڏينهن کان پوءِ واپس آيو هو. هن وقت شايد آزاد علائقي ۾ آهي.
(27) فضل واحد عرف حاجي ترنگ زئي
حضرت مولانا جي نالي عبيدالله پنهنجي خط ۾ فقط ”حاجي“ لکي ڪري ان جو ذڪر ڪيو آهي ۽ جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ليفٽيننٽ جنرل آهي. ان جو اصلي نالو فضل واحد آهي، پر حاجي ترنگ زئي جي نالي سان مشهور آهي. فضل واحد حاجي خليل محمد پيرزادو آف عمر زئي آف ترنگ زئي لڳ چارسده ضلع پشاور جو پٽ آهي. مرحوم ملا هڊا جي پيروڪارن ۾ ۽ پشاور جي اڪثر ٻهراڙين ۾ نهايت اثر وارو آهي، نهايت متعصب آهي ۽ حڪومت جي خلاف سخت مخالفانه جذبا رکي ٿو. 1915ع ۾ ديوبند جي مولانا محمود حسن جي اشاري تي آزاد علائقي ۾ هليو ويو هو، جتي سيف الرحمان ان سان وڃي مليو هو. ان کان پوءِ مهمند، بونروال ۽ ٻين قبيلن کي جهاد جو علم بلند ڪرڻ تي همٿائڻ ۾ نهايت سرگرم رهندو آهي. شب قدر جي حملي جي لاءِ خاص طور تي ذميوار آهي. ڪابل جي سازشين سان سندس رابطو آهي ۽ پاڻي پٽ جي مولوي حمدالله ۽ صوفي مسجد لاهور جي مولوي احمد جي ذريعي ديوبند پارٽيءَ کان امداد حاصل ڪئي اٿس.
(28) حبيب الله غازي
حضرت مولانا جي نالي عبيدالله جي خط ۾ هي نالو آيو آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ميجر آهي. ڪاڪوري يوپي جو رهاڪو آهي. ان کي غازي ان ڪري چيو وڃي ٿو ته هن جنگ بلقان ۾ ترڪن جي طرف کان حصو ورتو هو. جڏهن مولانا محمود حسن مڪي پهتو ته هي مڪي ۾ هو. جيئن ته بي وسيلو هو، ان ڪري طئه ڪيو هئائين ته هو کاڌو تيار ڪرڻ ۾ مدد ڪري، جنهن جي بدلي ۾ ان کي مفت کاڌو ڏنو وڃي. بعد ۾ هو مولانا جو عقيدتمند ۽ پيروڪار ٿي ويو. مڪي ۽ مديني جي خفيه ميٽنگن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو. شايد هن وقت شام ۾ آهي ۽ ترڪي فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي.
(29) هادي حسن سيد
عبيدالله جدي جي واقعن کان پوءِ جي بيان ۾ جيڪو خط مولانا کي لکيو آهي، ان ۾ هن جو تذڪرو آهي. هي اهو ئي سيد هادي حسن آهي، جيڪو مهدي حسن، رهندڙ خان جهانپور، ضلع مظفرننگر يوپي جو پٽ آهي ۽ رٺيڙي جي سيد نورالحسن جو ڀائٽيو آهي. مولانا محمود حسن جي عرب ڏانهن هليو وڃڻ کان پوءِ ان جي پٺيان پئسا ۽ اسلحو هن ئي سيد نورالحسن جي نگرانيءَ ۾ رهندو هو. هادي حسن مولانا رشيد احمد گنگوهيءَ ۽ مدرسي ديوبند جي مفتي عزيزالرحمان جو مريد آهي. سازش جو هڪ ميمبر هو.
سيپٽمبر 1915ع ۾ مولانا محمود حسن سان گڏ عرب ويو هو ۽ سيپٽمبر 1916ع تي ايس ايس اڪبر نالي جهاز ۾ واپس آيو هو. سهارنپور جو مولانا خليل احمد به هن ئي جهاز ۾ واپس موٽيو هو. مولانا محمود حسن، انور بي، جمال پاشا ۽ غالب پاشا کان جيڪي ڇهه فرمان حاصل ڪيا هئا، اهي سيد هادي حسن ۽ حاجي ڊاڪٽر شاهه بخش جي نگرانيءَ ۾ سيد نورالحسن رهندر رٿيڙيءَ کي پهچائڻ جي لاءِ هندستان موڪليا ويا هئا. چيو وڃي ٿو ته هادي حسن انهن فرمانن کان سواءِ مولانا محمود حسن جو هڪ خط به آندو هو، جيڪو ان جي سَوَڙِ ۾ سبيل هو. پهرين تلاشي ۾ هي پوليس کي ڏسڻ ۾ نه اچي سگهيو، پر جڏهن مولوي خليل احمد کي ان جي خبر پيئي ته ان کي جلديءَ ۾ ضايع ڪري ڇڏيائين.
(30) حمدالله آف پاڻي پٽ مولوي
شيخ عبدالرحيم آف حيدرآباد سنڌ جي نالي عبيدالله جي تشريحي خط ۾ ۽ جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل جي حيثيت سان به هي نالو آيو آهي؛ ولد سراج الدين ذات شيخ آف پاڻي پٽ ضلع ڪرنال. شروعاتي تعليم پاڻي پٽ ۽ ڪانپور ۾ حاصل ڪيائين، بعد ۾ ديوبند جي مدرسي ۾ شامل ٿيو، جتي هو اٽڪل ٽن سالن تائين رهيو. تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ ڪرنال، ڇتاري رياست وغيره جاين تي 1912ع تائين رهيو. ان کان پوءِ قرآن جي ترجمي ۾ مولانا محمود حسن جي مدد ڪرڻ جي لاءِ ديوبند جي مدرسي ۾ وري شامل ٿي ويو. هو مولانا جو پڪو مريد ٿي ويو ۽ عبيدالله، مولوي ابو احمد، مولوي احمد علي وغيره جو شريڪ ٿي ويو، جن جي باري ۾ هاڻي خبر پيئي آهي ته هو اتحاد اسلامي جي لاءِ جهاد جا وڏا اهم مبلغ آهن. جنگ بلقان جي دوران ترڪي جي مدد جي لاءِ هڪ هزار رپيا گڏ ڪيائين، ديوبند جي خفيه ميٽنگن ۾ شامل ٿيندو رهندو هو. بعد ۾ هو خورجه جي مدرسي عربيه اسلاميه ۾ استاد جي طور تي مقرر ٿي ويو. ان ذريعي سان هو ديوبند جي سفرن جا خرچ پورا ڪندو هو. ان جو ارادو مولانا محمود حسن سان گڏ حجاز وڃڻ جو هو پر مولانا ان کي هدايت ڪئي ته هو هندستان ۾ رهي ۽ حجاز وڃڻ وارن سازشي ساٿين جي ڪٽنبن جي نظرداري ڪري ۽ سرحدپار پارٽيءَ کي پئسا موڪلي ۽ هندستان ۾ ڪم جي پيش رفت کان مولانا کي باخبر به رکي ۽ مولانا ۽ سرحدپار جي ماڻهن جي وچ ۾ خط و ڪتابت جي رابطي جو ڪم به ڏئي. ان سڄي عرصي ۾ هن مولانا جي وڏي وفادار ساٿيءَ وانگر خدمت ڪئي آهي ۽ ان کي مولانا جو خاص ماڻهو چيو وڃي ٿو. نومبر 1915ع ۾ يار محمد ڪابليءَ جي ذريعي ان ٻه سؤ ٽيهه رپيا مجاهدن جي هڪ ايلچيءَ جي ذريعي روانا ڪيا. ڪابل مان مولوي عبدالله سنڌي (لغاري) جيڪي خط آندا هئا، انهن مان هڪ خط ۽ جهاد جون ٻه فتوائون مولوي حمدالله جي لاءِ هيون. بلاشڪ محمود حسن کيس، جڏهن هو هندستان ۾ هو، چندو گڏ ڪرڻ جي لاءِ ملازم رکيو هو. مولوي حمدالله هن وقت موگا ضلع فيروزپور ۾ آهي ۽ ان جي چرپر تي پابندي آهي.
(31) حسين احمد مدني مولوي
جدي جي واقعن کان پوءِ بيان ڪندي حضرت مولانا کي عبيدالله جيڪو خط لکيو آهي، ان ۾ هي نالو آيو آهي. هي حسين احمد مدني آهي، جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل آهي. هي خاندان اصل ۾ ضلع فيض آباد يوپي جو آهي. پر 1899ع ۾ حجاز ڏانهن هجرت ڪري ويو هو. مولوي حسين احمد مدني مديني جو مفتي هو. هندستان مان وڃڻ کان اڳ هو ديوبند ۾ استاد هو. مولانا محمود حسن جو پڪو مريد ۽ جهاد جو زبردست مبلغ آهي. ٻه سال ٿيا ته پنهنجي ڀائيٽي وحيد احمد سان گڏ، جيڪو ان جي مرحوم ڀاءُ مولوي صديق احمد جو پٽ آهي، هندستان آيو هو ۽ ديوبند ۾ مولانا محمود حسن جي جاءِ تي ڪجهه مهينا رهڻ کان پوءِ وحيد کي مدرسي ۾ شاگرد جي حيثيت سان ڇڏي، پاڻ عرب ڏانهن واپس هليو ويو. مديني ۾ مولانا محمود حسن هن جي جاءِ تي رهيو هو. شريف مڪه جي حڪم سان 20 ڊسمبر 1916ع تي يا ان جي لڳ ڀڳ ان کي مڪي ۾ گرفتار ڪيو ويو هو ۽ جدي موڪليو ويو، جتان ان کي 12 جنوري 1917ع تي مصر روانو ڪيو ويو.
(32) محمد ابراهيم آف سنڌ شيخ
محمد صادق جو ڀاڻيجو، جيڪو کڏي ڪراچي جو مشهور متعصب مولوي (هاڻي نظربند آهي) ۽ عبيدالله جو دوست آهي. شيخ محمد ابراهيم اي اي پونه ۾ تعليم ورتي آهي.
(1) فبيروري 1915ع تي ان کي حبيبيه ڪاليج ڪابل ۾ پروفيسر جي جاءِ ملي ويئي، جتي هو برطانيه جو ڪٽر مخالف ٿي ويو.
(2) هو ڪابل جو هڪ وڏو انقلابي آهي. مولوي عبيدالله، محمد علي بي اي قصوري، راجه مهندر پرتاب، مولوي برڪت الله وغيره سان گڏ سازشون ڪرڻ ۽ منصوبا ٺاهڻ ۾ ان وڏو نمايان حصو ورتو آهي.
چيو وڃي ٿو ته شيخ ابراهيم ۽ محمد علي قصوري کي مولوي عبيدالله خاص طور تي ڪابل گهرايو هو، ته جيئن اهي اتي جهاد جي لاءِ زمين هموار ڪري سگهن. جون 1916ع ۾ ان کي محمد علي سان گڏ حبيبيه ڪاليج مان هٽايو ويو. 10 جولاءِ 1916ع تي آزاد علائقي جي لاءِ روانو ٿي ويو، جتي هو شايد هن وقت به سرحدپار جي ملائن قبائلين وغيره کي جهاد تي اڀارڻ ۾ مشغول آهي. چيو وڃي ٿو ته 1916ع ۾ ان عرب رستي جرمني وڃڻ جي خواهش ظاهر ڪئي هئي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ميجر جنرل آهي.
(33) ڪالا سنگهه عرف گوجر سنگهه
پٽ مان سنگهه آف اکاڙه ٿاڻو جگراؤن ضلع لڌيانه. ماشيما مارو جهاز جي مسافرن ۾ شامل آهي، جن بغاوت قائم ڪري ڇڏي هئي. چيو وڃي ٿو ته شنگهائي ۾ دڪاندار آهي. پنجاب ۾ 15-1914ع جي موسم سرديءَ جي انقلابي تحريڪ ۾ سرگرمي سان حصو ورتائين. فيروز پور شهر جي قاتلن مان هڪ آهي. جڏهن گرفتاريون شروع ٿيون ته هو ڀڄي ڪري آزاد علائقي ۾ پهچي ويو. مردان ۽ بنير مان ٿيندو اسمس پهتو. جڏهن ته لاهوري شاگرد ۽ مجاهد اتي موجود هئا. ڪالا سنگهه 1918ع جي سرحدي لڙاين ۾ حصو ورتو. چيو وڃي ٿو ته لڙائي شروع ٿيڻ کان فوراً اڳ هو مردان پهتو ۽ اتي مقرر سک رجمينٽ جي سپاهين کي برغلائڻ جي ڪوشش ڪئي. جون 1940ع ۾ مولوي عبدالرحيم عرف بشير ۽ ڊاڪٽر صدرالدين سان گڏ ڪابل پهتو. چيو وڃي ٿو ته راجه مهندر پرتاب ان کي ڪجه خفيه پيغام ڏئي ڪري واپس موڪليو هيو. ان کان پوءِ هو ڪابل واپس موٽي ويو. هن وقت شايد ڪابل ۾ آهي.
(34) خان محمد حاجي
هي سرحدي آهي شايد ضلع پشاور جو رهاڪو آهي، هن ديوبند ۾ تعليم حاصل ڪئي ۽ مولانا محمود حسن جو مريد ٿي ويو. مولانا محمود حسن جي جهادي سازش ۾ شامل هو. خان محمد انهن تيرنهن باغي شخصن ۾ شامل آهي، جيڪي مولانا سان گڏ سيپٽمبر 1915ع ۾ عرب ويا هئا. هو خوراڪ جو انتظام رکندڙ هو. مڪي ۾ وفات ڪيائين.
(35) خوشي محمد مهاجر
پٽ جان محمد رهندڙ سلولي ضلع جالنڌر- لاهور جي ميڊيڪل ڪاليج ۾ ٿرڊئير جو شاگرد هو. جڏهن ان ٻين جهادي شاگردن سان گڏ فيبروري 1915ع ۾ سرحد پار ڪئي، ته هو ڪابل ۾ برطانيه مخالف پارٽي سان سرگرمي سان شامل رهيو. مارچ 1916ع ۾ راجه مهندر پرتاب ۽ مولوي برڪت الله زار ۽ تاشقند جي روسي گورنر جنرل جي نالي خط ڏئي ڪري، ان کي ڊاڪٽر مٿرا سنگهه سان گڏجي روانو ڪيو. جون 1916ع ۾ هي سفارت واپس اچي ويئي هئي. خوشي محمد اڃا تائين ڪابل ۾ آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ميجر جنرل آهي.
(36) مهندر پرتاب راجه
حضرت مولانا جي نالي عبيدالله جي خط ۾ ۽ ٻئي خط ۾، جنهن ۾ ”حڪومت موقته هنديه“ جو تفصيل ڏنو ويو آهي، هي نالو کنيو ويو آهي. ضلع عليڳڙهه جي هنڌ مرسان جي راجه دت پرشاد سنگهه بهادر جو ڀاءُ ۽ جيئند جي راجه رنبير سنگهه جو سالو/ ڀيڻيويو آهي. راجه مهندر پرتاب پراڻي حڪمران خاندان سان تعلق رکي ٿو ۽ هاٿرس ۽ مرسان ۾ وڏي ايراضي جو مالڪ آهي. هن ايم اي او ڪاليج عليڳڙهه ۾ تعليم حاصل ڪئي، جتي هندو مسلم اتحاد جو جذبو هن جي رڳ رڳ ۾ اثر ڪري ويو. تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ هن بندرابن ۾ هندن، مسلمانن، عيسائين ۽ سکن تي مشتمل منظم ڪميٽي ٺاهي ”پريم مهاودياليه“ قائم ڪيو. راجه کي اميد هئي ته هن اسڪول جي ذريعي گڏيل هندستان جي بنياد تي قومي اتحاد جي تحريڪ شروع ڪندو. هو سفر جو ڏاڍو شوقين هو. چيو وڃي ٿو ته هن ٻه دفعا سڄي دنيا جو سفر ڪيو هو. آمريڪا ۾ هن جي ملاقات هرديال ۽ غدر پارٽيءَ جي ٻين ميمبرن سان ٿي ۽ هن ۾ انقلابي خيالن جوش ۽ جذبو پيدا ڪري ڇڏيو. 20 ڊسمبر 1914ع تي هندستان مان مارسيلز روانو ٿيو، جتان هو سئيزرلينڊ ۽ جرمني پهچي برلن جي انڊيا سوسائٽي ۾ شامل ٿي ويو. 1915ع تي امير ڪابل ۽ هندستاني رياست جي والين جي لاءِ قيصر ۽ سلطان ترڪي جا خط ۽ جهاد جي فتويٰ ڏئي ڪري ان کي ترڪ جرمن مشن سان گڏ افغانستان موڪليو ويو.
ڪابل ۾ رهائش دوران هن حڪومت موقته هنديه قائم ڪئي، جنهن جو صدر پاڻ ٿيو. برڪت الله وزيراعظم ۽ عبيدالله وزيرداخله بڻايا ويا. هن مهاجر شاگردن جون ڪيتريون ئي سفارتون منظم ڪيون، جيڪي روس، چين، جپان، برلن ۽ قسطنطنيه موڪليون ويون.
(37) محمود حسن مولانا
حضرت مولانا به چيو وڃي ٿو. ريشمي خطن جو مڪتوب اليه (جنهن کي خط ۾ مخاطب ڪيو ويو هجي)، مدرسه اسلاميه ديوبند جو صدر مدرس، پرهيزگاري ۽ پاڪائي ۾ مشهور آهي. هن جا مريد، جن ۾ مسلمانن جا مکيه ماڻهو به شامل آهن، هندستان ۾ ڦهليل آهن. عبيدالله جي اثر ۾ اچڻ سان هن جا خيال مٽجي ويا. ديوبند ۾ هن جو گهر اسلامي اتحاد جي سازشين جو ڳڙهه هو. هن ئي ماڻهوءَ سيف الرحمان، فضل الاهي، فضل محمود وغيره کي سرحدپار قبائلين کي جهاد تي ڀڙڪائڻ لاءِ موڪليو. ايس ايس اڪبر جهاز جي ذريعي هو پاڻ به تيرنهن باغي شخصن سان گڏ، 18 ڊسمبر 1915ع تي هجرت ڪري عرب ڏانهن هليو ويو. عرب ۾ رهائش دوران هن لڳاتار ان ڳالهه جي ڪوشش ڪئي ته، هندستان ۾ جهاد جي مقصد جي لاءِ ترڪيءَ جي حڪومت جون همدرديون حاصل ڪجن. انورپاشا ۽ جمال پاشا سان ملاقاتون ڪيائين ۽ انهن کان فرمان حاصل ڪيائين جن مان هڪ فرمان محمد ميان عرف مولوي منصور جي ذريعي هندستان ۽ آزاد علائقي جي سازشين کي ڏيکارڻ کان پوءِ ڪابل پهچايو ويو.
هندستان ۾ اسلامي اتحاد جي سازش ۾ مولانا جي رهنما ۽ اڳواڻ واري شخصيت نهايت گهڻي اهميت واري آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو جنرل آهي. 20 ڊسمبر 1916ع تي شريف مڪي جي حڪم سان ان کي گرفتار ڪيو ويو ۽ جدي پهچائي ڇڏيو، جتان کان ان کي 12 جنوري 1917ع تي مصر روانو ڪيو ويو.
(38) مطلوب الرحمان
حضرت مولانا جي نالي خط ۾ هن جو ذڪر آيو آهي. مطلوب الرحمان حبيب الرحمان جو ڀاءُ آهي. جيڪو مدرسي ديوبند جو نائب مهتمم آهي. ٻيا ڀائر هي آهن: مفتي عزيزالرحمان، مولوي شبير احمد عثماني (جيڪو ديوبند جي مدرسي ۾ استاد آهي). اهو ڪانپور جي ايگريڪلچرل ڊپارٽمينٽ ۾ ملازم آهي. مولانا محمود حسن جو پڪو مريد آهي ۽ جهاد جو سرگرم حامي آهي. ديوبند جي خفيه جلسن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو. سيپٽمبر 1915ع ۾ محمود حسن سان گڏ عرب ويو ۽ پهرئين ئي جهاز کان هي معلوم ڪرڻ جي لاءِ واپس آيو ته ڇا مولانا جي واپسي جي لاءِ هندستان محفوظ جڳهه آهي؟ سازشين جي تيار ٿيل منصوبي جي مطابق مطلوب الرحمان ۽ محمد ميان عرف منصور کي حجاز کان واپسيءَ تي جهاد جي لاءِ زبردست ڪوششون ڪرڻيون هيون.
(39) محي الدين قصوري مولوي
محي الدين عرف برڪت علي بي اي پٽ عبدالقادر پليڊر، رهندڙ قصور، محمد علي بي اي سابق پرنسپل حبيبيه ڪاليج ڪابل جو ڀاءُ آهي. قصور ۽ لاهور ۾ تعليم ورتائين. اسلاميه ڪاليج لاهور مان ڊگري ورتائين، ڪجهه وقت اسلاميه ڪاليج گجرانواله ۾ هيڊماستر رهيو، بعد ۾ هو دارالارشاد ڪلڪتي ۾ شاگرد رهيو. جنهن کان پوءِ هن ”اقدام“ شروع ڪيو. عبيدالله، ابوالڪلام آزاد ۽ ڪلڪتي جي نجم الدين احمد جو گهرو دوست آهي. قاضي ضياءُالدين ايم اي، خواجه عبدالحي، عبدالڪريم عرف ڊاڪٽر صدرالدين، مولوي احمد علي، ايس ايم سعيد رهندڙ قصور وغيره هن جي ساٿين مان آهن. ڊاڪٽر صدرالدين سرحدپار جي علائقي کان واپسيءَ ۾ محي الدين وٽ قصور ۾ رهيو هو. عبدالله سنڌي ڪابل مان جيڪو خط ۽ فتويٰ مولانا ابوالڪلام آزاد جي لاءِ آندا هئا، اهي هن جي ئي ذريعي ان کي پهچايا ويا. سيپٽمبر 1916ع ۾ محي الدين کي گرفتار ڪيو ويو هو. هاڻي داسويا ضلع هوشيارپور ۾ آهي، هتي هن جي چرپر تي پابندي آهي. جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل آهي.
(40) محي الدين خان آف مراد آباد
جدي جي واقعن کان پوءِ وارو احوال بيان ڪندي عبيدالله حضرت مولانا کي جيڪو خط لکيو آهي، ان ۾ هي نالو آيو آهي. هي شخص ۽ قاضي محي الدين احمد خان، قاضي رياست ڀوپال ساڳيو ئي آهي. مراد آباد (يوپي) جي نواب شير علي خان جو پٽ آهي. هن کي نواب محي الدين به چيو ويندو آهي. اهو ۽ مولانا محمود حسن ديوبند ۾ گڏ پڙهيا هئا، ان وقت کان هنن جي وچ ۾ وڏي گهري دوستي آهي. مولانا محمود حسن جي باغيانه سرگرمين سان ان جو نهايت گهرو تعلق هو ۽ سازش جهاد جو ميمبر هو، جڏهن مولانا مڪي روانو ٿيو ته ان کان موڪلائڻ بمبئي ويو هو.
(41) عبدالله مهاجر شيخ
پٽ شيخ عبدالقادر، سيڪريٽري ڊسٽرڪٽ بورڊ ميانوالي، رهائش سيالڪوٽ- لاهور جي جهادي شاگردن مان هڪ آهي. (گورنمينٽ ڪاليج لاهور) فيبروري 1915ع تي سرحد ڏانهن ڀڄي ويو هو. مولوي عبدالرحيم عرف مولوي بشير ۽ وزيرآباد جي مولوي فضل الاهي جي نهايت ويجهو هو. جنهن هن کي دهلي موڪليو هو ته جيئن مولانا ابوالڪلام آزاد سان مشورو ڪري ته هندستان کان ٻاهر جهاد جي غرض کان هجرت ڪرڻ جي لاءِ ڪهڙي جاءِ سڀ کان سٺي آهي. شايد هن وقت ڪابل ۾ آهي، جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ ڪرنل آهي.
(42) محمد علي بي اي آف قصور
جنودربانيه جي فهرست ۾ ميجر جنرل آهي. عبدالقادر پليڊر قصور جو پٽ آهي ۽ محي الدين عرف برڪت علي جو ڀاءُ آهي. ڊگري وٺڻ کان پوءِ سول سروس جو امتحان ڏيڻ انگلينڊ ويو هو پر امتحان پاس ڪري نه سگهيو ۽ 1914ع تي هندستان واپس آيو. مولوي عبيدالله جي سازش سان 1915ع ۾ حبيبيه ڪاليج ڪابل جو پرنسپل مقرر ڪيو ويو. چيو وڃي ٿو ته هن کي ۽ شيخ ابراهيم سنڌيءَ کي عبيدالله خاص طور تي ڪابل گهرايو هو ته جيئن هو نوجوان افغانين کي جهاد جي لاءِ تيار ڪري سگهن. هي سازش جو سرگرم ميمبر هو. سول لائنز ڪابل ۾ جرمن مشن سان خفيه ملاقاتن ۾ نمايان طور تي شريڪ ٿيندو هو. حڪومت موقته هنديه جي بانين مان هڪ آهي. تجويز هئي ته محمد علي ۽ شيخ ابراهيم سنڌيءَ کي جرمني ۽ ترڪيءَ روانو ڪيو وڃي ته جيئن پنجاه هزار نفريءَ تي مشتمل جرمن ترڪ (فوج) موڪلڻ جي درخواست ڪري، جيڪا هندستان تي حملي جي وقت افغان فوج جي رهنمائي ڪري. پر راجه مهندر پرتاب ۽ فان هينٽنگ ۾ اختلاف جي ڪري هيءَ تجويز ختم ڪئي ويئي. جون 1916ع تي هن کي ملازمت تان لاٿو ويو. 10 جولاءِ 1916ع تي سرحدپار جي سڀني ملائن ۽ خانن جي لاءِ سردار نصرالله خان جا خط کڻي ڪري انقلابي پارٽيءَ سان گڏ آزاد علائقي ڏانهن روانو ٿي ويو، جنهن ۾ انهن کي ۽ برطانيه جي لاءِ جنگ ڪرڻ تي اصرار ڪيو ويو هو. هن وقت شايد سمرقند ۾ آهي.
(43) محمد علي سنڌي
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ميجر آهي. هي شخص شايد محمد علي پٽ شيخ حبيب الله مابو، چڪ ضلع گجرانواله جو رهندڙ آهي. هي شخص مولوي احمد علي، نائب ناظم نظارة المعارف القرآنيه دهلي جو ڀاءُ آهي. جولاءِ 1915ع ۾ عبيدالله سان گڏ ڪابل هليو ويو هو ۽ ريشمي خط کڻي ويندڙ شيخ عبدالحق سان گڏ ڪنهن خفيه مشن تي واپس آيو هو. هن مولوي احمد علي کي ڪجهه خاص اطلاع به پهچايا هئا. مولوي ابو احمد سان صوفي مسجد ۾ ملاقات ڪئي هئي ۽ ان کي مولوي عبدالرحيم جو هڪ زباني پيغام ڏنو هو ته چندو نه ٿو ملي.
مولوي احمد علي سان به ملاقات ڪئي هئي ۽ پوءِ ان سان گڏجي دهلي آيو هو ۽ پوءِ اتان کان بند رابن ويو هو ته جيئن راجه مهندر پرتاب جو هڪ خط ان جي قائم ڪيل اسڪول ”پريم مها ودياليه“ جي هڪ هندو استاد کي ڏئي سگهي. کيس خط راجه مهندر پرتاب جي ڀاءُ کي ڏيکاري ان کان پئسه وٺڻا هئا. راجه مهندر پرتاب گهڻا پئسا گهريا هئا، پر محمد علي کي فقط هڪ هزار رپيا ڏنا ويا ۽ ٻه سؤ رپيا هن جي خرچ پکي جي لاءِ ڏنا ويا. هو پئسا وٺي دهلي واپس آيو، ٻئي ڏينهن پاڻي پٽ ڏانهن روانو ٿي ويو ته جيئن حمدالله کان محمد ميان جي گهروارن جي باري ۾ معلومات حاصل ڪري. ان کان پوءِ هو ڪابل هليو ويو.
(44) محمد اسلم عطار
قصه خواني بازار پشاور جو هڪ عطار ۽ سرحدپار مولوي عبدالرحيم عرف بشير، فضل محمود ۽ ٻين جهادين جو ساٿي آهي. هن جي ذمي هو ته پنجاب ۽ ملڪ جي هيٺين حصي جي ماڻهن کي سرحدپار جي علائقن ۾ پهچائي. سيپٽمبر 1915ع ۾ هن کي گرفتار ڪيو ويو.
(45) محمد حسن مهاجر
پٽ غلام نبي، ڪاتب پيسه اخبار لاهور- فيبروري 1915ع ۾ جڏهن لاهور جي جهادي شاگردن سان گڏ ڀڄي سرحدپار مجاهدن ۾ پهتو ته، اسلاميه ڪاليج جو شاگرد هو. 10 جولاءِ 1916ع تي سرحد جي ملن وغيره جي لاءِ سردار نصرالله خان جا اهي خفيه خط کڻي ڪابل مان روانو ٿيو، جن خطن ۾ زور ڏنو ويو هو ته گڏ ٿي ڪري برطانيه جي خلاف جنگ ڪريو. اڃا تائين آزاد علائقي ۾ آهي.
(46) محمد هاشم مولوي سيد
هي شخص عرب کان ڊسمبر 1916ع ۾ هندستان اچڻ وارو هو ته جيئن رٿيڙي جي سيد نورالحسن کان اهو فرمان وٺي ڪابل پهچائي، جيڪو سيد هادي حسن ايس ايس اڪبر نالي جهاز جي ذريعي آندو هو. هندستان ۾ هن شخص کي نه ڏٺو ويو، نه ئي صحيح نموني هن جي سڃاڻپ ٿي سگهي آهي. محمد مسعود جي ملاقات هن سان مڪي ۾ ٿي هئي. جتان هو مولانا محمود حسن سان ملاقات ڪرڻ جي لاءِ اڪثر ايندو رهندو هو. هن کي حيدرآباد (شايد دکن) جو رهاڪو بيان ڪيو ويو آهي. هو ترڪي ٽوپي پائيندو آهي. عمر اٽڪل 30 سال اٿس. قد پورو پنو، بت ۾ ڀريل، ڪڻڪ رنگو، منهن ڊگهو ۽ ڏاڙهي هلڪي اٿس. اردو تمام سٺي ڳالهائي ٿو.
(47) محمد مسعود
حضرت مولانا جي نالي خط ۾ هي نالو آيو آهي. شايد هي شخص مولوي محمد مسعود آهي، جيڪو ديوبند جي منشي مظهر حسين جو پٽ آهي. مولانا محمود حسن جو ڀاڻجو ۽ نياڻو آهي ۽ مولوي حنيف جو ڀاءُ آهي. ديوبند جي مدرسي ۾ ملازم آهي. حڪيم عبدالرزاق انصاري ۽ ٻين سيپٽمبر 1916ع ۾ هن کي عرب موڪليو هو ته جيئن محمود حسن کي هندستان جي واقعن کان آگاه ڪري ۽ ان کي وطن ۾ واپس اچڻ جي خطري کان آگاهه ڪري.
(48) محمد ميان عرف مولوي منصور
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ جنرل آهي. وضاحتي ريشمي خط نالي شيخ عبدالرحيم حيدرآباد سنڌ ۾ ان جو ذڪر آهي. مولوي محمد ميان، مولوي عبدالله، پروفيسر دينيات ايم اي او ڪاليج عليڳڙهه جو پٽ ۽ شمس العلماءَ حافظ محمد احمد پرنسپل (مهتمم) مدرسو ديوبند جو ڀاڻجو آهي. هو انبيٺه ضلع سهارنپور جو رهاڪو آهي. هن ديوبند ۾ تعليم حاصل ڪئي. جڏهن مولوي ابو احمد جمعيت الانصار جو نائب ناطم هو، تڏهن هو اتي شاگرد هو. تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ هو ڪجهه عرصي تائين نگينه ۾ ملازم رهيو، بعد ۾ دارالعلوم ديوبند ۾ ملازم رکيو ويو، جتي هو مولانا محمود حسن جو مريد ٿي ويو. هن کي ان سان گهاٽو لاڳاپو آهي. هو سازش جو خاص ميمبر آهي. ديوبند ۾ خفيه جلسن ۾ شامل ٿيندو رهندو هو. سيپٽمبر 1915ع ۾ مولانا محمود حسن سان گڏ حجاز ويو. جماعت جي خزانچي طور تي ڪم ڪيائين. اپريل 1916ع ۾ غالب نامه پاڻ سان گڏ کڻي واپس آيو جيڪو هندستان ۾ ۽ آزاد علائقي ۾ سازشين کي ڏيکارڻ کان پوءِ هو ڪابل کڻي ويو. جتي هو جون 1916ع تي پهتو، اڃا تائين هو عبيدالله ۽ ٻين سان گڏ ڪابل ۾ آهي. شايد حضرت مولانا جي نالي خط هن ئي لکيو آهي.
(49) محمد مبين مولوي
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي. ديوبند جي حاجي محمد مومن جو پٽ آهي. مدرسه اسلاميه سهارنپور ۾ تعليم ورتي اٿائين. جتي مولوي خليل احمد جو شاگرد هو. تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ هن کي مدرسي اسلاميه انباله ۾ استاد جي حيثيت ۾ نوڪري ملي ويئي. ان وقت کان اتي ڪم ڪري رهيو آهي. جيتوڻيڪ هو مولوي خليل احمد جو مريد آهي، پر مولانا محمود حسن جي عرب وڃڻ کان ڇهه مهينا اڳ ان جو گهڻو عقيدتمند ٿي ويو. ان جي سازش جو هڪ ميمبر ٿي ويو. ديوبند جي خفيه ميٽنگن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو. مولانا محمود حسن جي حجاز جي سفر لاءِ ميرٺ، دهلي، راندير، ڪلڪتي، رنگون وغيره مان پئسا گڏ ڪيائين ۽ محمود حسن جي روانگيءَ جي وقت سيپٽمبر 1915ع ۾ محمد مبين کي ڪلڪتي روانو ڪيو ويو ته جيئن مولانا ابوالڪلام آزاد کي مولانا جي هجرت جو سبب ٻڌائي سگهي ۽ اتان کان هن جو جواب مولانا کي بمبئي پهچائي. محمد ميان عرف مولوي منصور غالب نامه کڻي ڪابل روانو ٿيڻ کان اڳ هن سان انباله ۾ ملاقات ڪئي.
نوٽ: محمد مبين خطيب جي نالي سان به مشهور آهي. جنهن جو مطلب آهي ته عيدن جي نمازن وارو خطبو پڙهندڙ. حضرت مولانا جي نالي عبيدالله جي خط ۾خطيب جو جيڪو لفظ آيو آهي، شايد ان جو اشارو ان جي طرف آهي.
(50) محمد مرتضيٰ مولوي سيد
جدي جي واقعن کان پوءِ وارو احوال بيان ڪندي عبيدالله حضرت مولانا کي جيڪو خط لکيو هو، ان ۾ هي نالو آيو آهي. هي ۽ مولوي سيد مرتضيٰ حسن پٽ حڪيم بنياد علي، رهندڙ چانڊيو ضلع بجنور، صوبو يوپي ساڳيو ئي ماڻهو آهي. ديوبند ۾ تعليم حاصل ڪيائين ۽ بعد ۾ استاد جي حيثيت سان مدرسه امداديه درينگه ۾ ۽ مدرسه ديوبند ۾ ڪم ڪندو رهيو. هن طبابت جو ڪم ڪيو آهي. مولانا محمود حسن جو پڪو عقيدتمند ۽ جهاد سازش جو نهايت سرگرم ميمبر آهي. ديوبند جي خفيه مشورن ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو. سيپٽمبر 1915ع ۾ مولانا محمود حسن سان گڏجي عرب ويو هو. محمد ميان ۽ ٻين ماڻهن سان گڏ فيبروري 1916ع تي واپس آيو هو. مولانا محمود حسن هن کي سڄي پارٽيءَ ۾ سڀ کان وڌيڪ لائق ۽ چالاڪ سمجهندو هو. مولانا جي هيٺان هو سڀني کان وڏو آفيسر هو. يوپي جي سي آءِ ڊي جڏهن هن کي گرفتار ڪيو ته هو مراد آباد جي ڪنهن مدرسي ۾ استاد هو.
(51) نورالحسن سيد
هي نالو حضرت مولانا جي نالي عبيدالله جي ان خط ۾ آيو آهي، جنهن ۾ جدي جي واقعن کان پوءِ جي حالتن جو تفصيل ڏنو ويو آهي. اهو ئي شخص رٿيڙي ضلع مظفر ننگر (يوپي) جو سيد نورالحسن آهي. هي سيد هادي حسن جو چاچو آهي. هي امير ماڻهو آهي ۽ مولانا محمود حسن جو پڪو مريد آهي. جڏهن هو ديوبند ۾ هو ته هي برابر ايندو رهندو هو. سازش جو هڪ خاص ميمبر آهي. محمود حسن جي جاءِ تي جيڪي خفيه مشورا ٿيندا هئا، انهن ۾ گهڻو حصو وٺندو هو. مولانا محمود حسن جڏهن حجاز ويو هو ته پنهنجي غيرموجودگيءَ ۾ هن کي هندستان ۾ اسلحي ۽ هٿيارن جو نگران مقرر ڪيو هئائين. مولانا سان گڏ بمبئي تائين ويو هو. مولانا محمود حسن، انور پاشا، جمال پاشا ۽ غالب پاشا کان جيڪي فرمان حاصل ڪيا هئا ۽ سيد هادي حسن جي نگرانيءَ ۾ هندستان موڪليا هئا اهي ڊاڪٽر حاجي شاهه بخش جي ذريعي سيد نورالحسن کي پهچائڻا هئا. هڪ شخص احمد مرزا کي ان جو فوٽو وٺڻو هو ۽ انهن مان ٻه، هڪ خاص ايلچيءَ جي ذريعي، جنهن جو نالو هاشم هو، ڪابل کڻي وڃڻا هئا. هاشم ان مقصد جي لاءِ عربستان مان اچڻ وارو هو، چيو وڃي ٿو ته هن پشاور ۾ عبدالرحيم (شايد آزاد علائقي جي مولوي بشير) کي ٻه سؤ رپيا موڪليا هئا.
(52) عبيدالله مولوي
هن ريشمي خطن تي صحيحون ڪيون آهن. پهريان سک هو، هن جو اصلي نالو بوٽا سنگهه آهي. چيانوالي ضلع سيالڪوٽ جو رهڻ وارو آهي. شروعاتي عمر ۾ اسلام قبول ڪيو هئائين. شروعاتي تعليم سنڌ ۾ ورتائين. پوءِ مدرسي ديوبند ۾ داخل ٿيو. تعليم پوري ڪرڻ کانپوءِ هن ٻارنهن سال سنڌ ۾ گذاريا، جتي پير جهنڊي ۽ نوابشاهه ۾ مدرسا قائم ڪيا ۽ 1910ع ۾ ديوبند واپس آيو، جتي جمعيت الانصار قائم ڪيائين. جنگ بلقان ۾ وڏي پيماني تي هلال احمر فنڊ جي لاءِ پئسا گڏ ڪيائين ۽ غيرملڪي مال جي بائيڪاٽ جي تبليغ ڪري اهميت ۽ شهرت حاصل ڪري ورتائين. بعد ۾ هو دهلي ۾ رهڻ لڳو، جتي هن نظارت المعارف القرآنيه قائم ڪري ڇڏيو جنهن جو هو هاڻي به ناظم آهي. هو مولانا ابوالڪلام آزاد، قاضي ضياءُالدين، مولوي احمد چڪوالي، حسرت موهاني، محمد علي آف ”ڪامريڊ“، شوڪت علي، مولوي عبدالرحيم عرف مولوي بشير، مولوي غلام محمد، عبدالقادر رهندڙ دينپور (رياست بهاولپور)، شيخ عبدالرحيم رهندڙ حيدرآباد (سنڌ) وغيره جو شريڪ ڪار آهي.
فيبروري 1915ع ۾ جڏهن لاهور جا جهادي شاگرد ڀڄي وڃي هندستان متعصبين وٽ پهتا ته هو لاهور ۾ موجود هو. مولانا محمود حسن جو پڪو مريد آهي. هن حضرت مولانا تي اثر وڌو ۽ آخرڪار ان کي اسلامي اتحاد جو هيڏو وڏو مبلغ بنائي ڇڏيو. هو ديوبند جي خفيه مشور ۾ شريڪ ٿيندو هو. قصور جو محمد علي بي اي ۽ مولوي محمد ابراهيم سنڌي ايم اي، جيڪي ٻئي حبيبيه ڪاليج ڪابل ۾ عبيدالله جي سازش سان مقرر ڪيا ويا هئا، سي حقيقت ۾ اتي انقلابي ڪم جي لاءِ زمين هموار ڪرڻ جي لاءِ موڪليا ويا هئا. جولاءِ 1915ع ۾ ڪوئٽا رستي قنڌارِ افغانستان جي لاءِ روانو ٿي ويو. مولوي عبدالله سنڌي لغاري، فتح محمد ۽ احمد علي جي ڀاءُ محمد علي کي پاڻ سان گڏ وٺي ويو. آڪٽوبر 1915ع ۾ ڪابل پهتو. پرنس عنايت الله خان ۽ امير سان ملاقاتون ڪيائين. حاجي عبدالرزاق سان ويجها تعلقات قائم ڪيائين، جيڪو نائب السلطنت جو مددگار (اسسٽنٽ) هو. محمود طرزي ايڊيٽر سراج الاخبار ۽ نادر خان سان، جيڪو امير جي فوج جو ڪمانڊر انچيف هو، تعلق پيدا ڪيائين. سول اسپتال ڪابل ۾ جرمن مشن جي ميمبرن سان خفيه ملاقاتون ڪيائون. عبيدالله ۽ مولوي عبدالرحيم مشن جرمن ۽ آسٽريائي ميمبرن کي آزاد علائقي جي ڪن حصن جو دورو ڪرايو. هو جهاد جو جهنڊو بلند ڪرڻ جي لاءِ سڄي افغانستان کي ڀڙڪائي، برطانيه جي خلاف جنگ ڪرائڻ جي ارادي سان هندستان مان ويو هو. فيبروري 1916ع ۾ هن عبدالله سنڌي ۽ فتح محمد کي ڪابل مان جهاد جي فتويٰ ۽ خط ڏئي ڪري پنهنجي خاص خاص شريڪن ڏانهن هندستان روانو ڪيو. جولاءِ 1916ع ۾ هن شيخ عبدالحق جي هٿان حيدرآباد جي شيخ عبدالرحيم ڏانهن ريشمي خط روانا ڪيا. انهن جي خبر پئجي ويئي ۽ هي حڪومت جي قبضي ۾ اچي ويا، جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪابل ۾ قائم مقام سالار آهي.
(53) صدرالدين
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي. اهو ئي شخص عبدالڪريم برلاسي، عرف صدرالدين ولد امير علي رهندڙ سهسرام (بهار) آهي. 1910ع تائين بنارس جي ڪنهن اسپتال ۾ ڪمپائونڊر هو. جڏهن ته ان کي آگري ميڊيڪل ڪاليج ۾ ڪمپائونڊر شاگرد جي طور تي داخل ڪيو ويو. پر 1914ع تي شاگردن جي هڙتال سان تعلق جي بنياد تي هن کي ڪڍيو ويو. آڳري ۾ هن طرابلس ۽ بلقان جي لڙائين ۾ دلچسپي ورتي. ترڪي جي مدد جي لاءِ چندو گڏ ڪرڻ ۾ وڏي سرگرمي ڏيکاري. 1915ع ۾ سرحد ۾ قبائلين جي لاءِ روانو ڪيو. اتان کان هو عبدالرحيم سان گڏ 1916ع ۾ ڪابل هليو ويو، ته جيئن افغان حڪومت جي ملازمت ڪري سگهي. پر هن کي ملازمت ڏيڻ کان انڪار ڪيو ويو. ڪابل ۾ هڪ مهينو رهڻ کان پوءِ هو هندستان واپس آيو. سفر دوران هي لاهور ۾ رهيو ۽ صوفي مسجد ۾ مولوي ابو احمد سان ۽ رفاه عام پريس جي مولوي عبدالحق سان ملاقات ڪئي. پوءِ هي قصور هليو ويو ۽ محي الدين عرف برڪت علي ولد عبدالقادر پليڊر وٽ رهيو. هي جولاءِ 1916ع جو واقعو آهي. ان کان پوءِ هي دهلي پهتو ۽ محي الدين جو تعارفي خط ڏيکاري نظارة المعارف جي مولوي احمد علي سان ملاقات ڪيائين. دهلي کان پوءِ هو ملڪ ۾ اڳتي وڌيو. شايد پنهنجي گهر به ويو ۽ مولانا ابوالڪلام آزاد سان به ملاقات ڪيائين. آگسٽ 1916ع ۾ هي وري احمد علي وٽ پهتو ۽ ان جي ذريعي حمدالله کان پئسن وٺڻ جي ڪوشش ڪيائين ته جيئن هو سرحدي علائقي ڏانهن واپس وڃي سگهي. ناڪام ٿيڻ تي هو بنارس واپس اچي ويو، جتي آخرڪار ان کي گرفتار ڪيو ويو.
(54) سيف الرحمان مولوي
ولد غلام خان، رهندڙ مٿرا ٿاڻو شنڪرڳڙهه، اتر اولهه سرحدي صوبو. مولانا محمود حسن جهاد جي جيڪا سازش تيار ڪئي هئي، ان ۾ هڪ تمام خاص ماڻهو آهي. سيف الرحمان دراني خاندان جو آهي، هن جو خاندان ڪابل مان پنهنجو وطن ڇڏي پشاور آيو ۽ هن ئي ضلع ۾ رهائش اختيار ڪيائين. عليڳڙهه ۾ مولوي لطف الله کان مذهبي تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ، سيف الرحمان آخرڪار شاهجهانپور جي اسلاميه اسڪول جو هيڊ ماستر ٿي ويو. ان کان پوءِ هو رياست ٽونڪ پهتو ۽ هڪ رياستي اسڪول ۾ ملازمت اختيار ڪيائين. اٽڪل 5 سال ٿيا ته سيف الرحمان دهلي هليو ويو ۽ مسجد فتح پوري جي اسڪول جو هيڊماستر ٿي ويو. جون 1915ع تائين هي دهليءَ ۾ رهيو. جيئن ته مولانا محمود حسن، عبيدالله ۽ ابوالڪلام آزاد جي اسڪيمن تحت سرحدپار ڪري ويو، هو حاجي صاحب ترنگ زئي تي اثر وجهي ڪري ان کان غلط قدم کڻائيندو رهيو، جنهن جو هو پاڻ ئي سيڪريٽري ٿي ويو هو. سيف الرحمان جي اثر سان حاجي صاحب سدائين آزاد قبيلن ۽ مجاهدن ۾ تعصب جو جوش پيدا ڪرڻ ۾ سرگرمي سان مشغول رهندو آهي. 1915ع ۾ سرحد تي جيڪي لڙايون ٿيون، انهن جي ذميواري وڏي حد تائين هن تي آهي. هاڻي هو ڪابل ۾ آهي.
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ميجر جنرل آهي. حضرت مولانا جي نالي عبيدالله جي خطن ۾ به ان جو ذڪر آهي.
(55) شاهه بخش سنڌي، حاجي ڊاڪٽر
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ ڪرنل آهي. حضرت مولانا جي نالي عبيدالله جي خط ۾ به هي نالو آيو آهي. ڊاڪٽر حاجي شاهه بخش ولد امام بخش لاشاري بلوچ، ٺوڙو نئين چاڙهي شهر حيدرآباد سنڌ. هي واچون ٺاهيندڙ ۽ ننڍڙو زميندار آهي. ڪجهه طب يونانيءَ جو ڪم به ڪري ٿو. هي ان ئي جهاز ۾ عرب ويو هو، جنهن جهاز ۾ سهارنپور جو مولانا خليل احمد ۽ ان جي پارٽيءَ سيپٽمبر 1915ع تي سفر ڪيو هو ۽ ايس ايس اڪبر نالي جهاز ۾ سيپٽمبر 1916ع تي هندستان واپس آيو هو. مولوي خليل احمد به هن ئي جهاز ۾ واپس موٽيو هو. مولوي حبيب الله ۽ حڪيم عبدالقيوم ۽ شيخ عبدالرحيم (جنهن جي نالي تشريحي ريشمي خط روانو ڪيو ويو هو) رهندڙ حيدرآباد سنڌ جو نهايت مخلص ساٿي آهي. مولانا محمود حسن جي جهاد سازش جو ميمبر هو، حجاز کان هندستان پهچڻ تي هن فوراً حڪيم عبدالقيوم ۽ شيخ عبدالرحيم کي تار ڏني ته هن سان حيدرآباد ۾ ملي. هي ٿي سگهي ٿو ته هو مولانا محمود حسن جي پيغام کڻي آيو هجي، محمود حسن، انور پاشا، جمال پاشا ۽ غالب پاشا کان عرب ۾ جيڪي ڇهه فرمان حاصل ڪيا هئا، اهي حاجي شاهه بخش ۽ سيد هادي حسن جي گڏيل نگرانيءَ ۾ هندستان موڪليا ويا هئا ته جيئن سيد نورالحسن رهندر رٿيڙي (يوپي) جي حوالي ڪري سگهجن.
(56) شاهنواز خان
پٽ خان بهادر رب نواز خان آنريري مئجسٽريٽ ملتان. الله نواز خان مهاجر شاگرد جو وڏو ڀاءُ. پنهنجي ڀاءُ جي اصرار تي لاهور جي جهادي شاگردن سان گڏجي ويو هو. پهريان هو برج هري سنگهه پشاور ۾ ملازم هو. ان انقلابي پارٽيءَ جو هڪ فرد هو، جيڪا 10 جولاءِ 1916ع تي ڪابل مان سردار نصرالله خان جا خفيه خط قبائلي ملن وغيره جي نالي کڻي ڪري رواني ٿي هئي. انهن خطن ۾ انهن کي متحد ٿيڻ ۽ انگريزن سان مقابلو ڪرڻ جو چيو ويو هو. ان کي نادر شاهه ۽ مولوي عبدالرحيم سان گڏ اڳ ۾ ته هي خط آزاد علائقي ۾ پهچائڻا هئا، پوءِ عبدالرحيم سان گڏ اهي ذاتي طور تي نواب امب ۽ مهتر چترال وٽ وڃي پيش ڪرڻا هئا. هو جنود ربانيه ۾ ميجر آهي.
(57) شجاع الله مهاجر
پٽ حبيب الله رٽائرڊ فورمين، گورنمينٽ سينٽرل پريس شمله، رهندڙ محلو مصدي مل لاهور شهر. ڊاڪٽر الله جوايا جويري جو مائٽ آهي. هڪ ڀاءُ شيخ ولي الله، موسميات کاتي شمله ۾ ملازم اٿس ۽ ٻيو ڀاءُ شيخ عظيم الله لاهور ۾ پليڊر آهي. فيبروري 1915ع ۾ ٻين جهادي شاگردن سان گڏ اسمس ڏانهن ڀڄي وڃڻ کان اڳ لاهور ميڊيڪل ڪاليج جو شاگرد هو، جتي هاڻي خبر پوي ٿي ته هن جي ملاقات مولوي عبدالله پشاوريءَ سان ٿي. ائين معلوم ٿئي ٿو ته هن مولوي جي ڀڙڪائيندڙ تقرير هن جي خيالن کي متاثر ڪيو ۽ هو وڏي زور ۽ شور سان هجرت جي منصوبي ۾ شريڪ ٿي ويو. ڪابل ۾ هڪ موقعو اهڙو آيو جو ان کي پنهنجي حالت تي گهڻو افسوس ٿيو ۽ هن هندستان اچڻ جي ڪيترائي دفعا ناڪام ڪوشش ڪئي. آخرڪار ان جو تعلق عبيدالله، مهندر پرتاب، برڪت الله ۽ فان هينٽنگ سان ٿي ويو. جون 1916ع تي هن کي عبدالباريءَ سان گڏ انورپاشا ۽ جرمن چانسلر جي لاءِ مهندر پرتاب جا خط ڏئي ڪري خفيه مشن تي قسطنطنيه ۽ برلن موڪليو ويو. ايران ۾ ان کي گرفتار ڪري هندستان آندو ويو. جنود ربانيه جي فهرست ۾ هو ڪرنل آهي. حڪومت موقته هنديه جو نائب وڪيل آهي.
(58) ولي محمد مولوي
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ڪرنل آهي. اهو ئي مولوي محمد عرف مولوي موسيٰ، رهندڙ فتوحي والا ٿاڻو گنڊا سنگهه والا، ضلع لاهور آهي. نهايت متعصب وهابي مولوي آهي، جيڪو سرگرميءَ سان جهاد جي نظريي جي تبليغ ڪرڻ ۽ ان مقصد جي لاءِ پئسا ۽ ماڻهو گڏ ڪرڻ ۾ مشغول آهي. لاهور، فيروزپور، گجرانواله ۽ سيالڪوٽ جي ضلعن ۾ هن جا ڪيترائي پيروڪار آهن، جتان هو هندستاني متعصبن جي لاءِ پئسا ۽ ماڻهو خفيه طور تي گڏ ڪندو رهندو آهي. هي مولوي ولي محمد گذريل ڪيترن ئي سالن کان برطانيه جي مخالفت ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. هو جيڪي پئسا گڏ ڪندو آهي ۽ جيترا ماڻهو گڏ ڪندو آهي، انهن کي يا ته پاڻ يا ٻين نمائندن جي ذريعي سرحدپار پهچائي ڇڏيندو آهي. هو 1915ع جي وهابي ۽ سرحدي سازشن ۾ تمام گهڻو ملوث هو، پر گرفتاريءَ کان بچندو رهيو ۽ اسمس ڏانهن نڪري ويو، جتي ان مولوي موسيٰ جو نالو اختيار ڪري ورتو. ولي محمد ۽ ان جي والنٽيئرن سرحدپار وارين لڙاين ۾ حصو ورتو آهي. ريشمي خطن جي سازش جي ڇنڊڇاڻ مان معلوم ٿيو آهي ته اهو به مولانا محمود حسن سان شامل ۽ ان جي سازش ۾ ملوث هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ديوبند ويندو رهندو هو. هن جو ابوالڪلام آزاد سان به رابطو هو. شايد هاڻي هو آزاد علائقي ۾ آهي.
(59) ظهور محمد مولوي
جنود ربانيه جي فهرست ۾ ليفٽيننٽ ڪرنل آهي. عبيدالله جدي جي واقعن کان پوءِ وارو احوال بيان ڪندي مولانا محمود حسن کي جيڪو خط لکيو، ان ۾ به هن جو تذڪرو آهي. اهو ئي مولوي ظهور محمد سهارنپور وارو آهي. جيڪو اڳ ۾ مدرسي اسلاميه انباله ۾ استاد هو ۽ هاڻي عربي اسڪول رڙڪي ۾ استاد آهي. هو مولانا محمود حسن جي جهادي سازش جو هڪ نهايت جذبي وارو ميمبر هو ۽ بنا ناغي ديوبند اچي ڪري خفيه مشوري ۾ شريڪ ٿيندو رهندو هو. مولانا محمود حسن جي سفر عرب جي لاءِ بجنور، نگينه ۽ ڀرپاسي جي علائقن مان پئسا گڏ ڪيا هئا. هن کي چيو ويو هو ته محمد ميان جي واپسيءَ تائين، جيڪو مولانا سان گڏ ويو هو، پئسا گڏ ڪندو رهي. ان انتظام جي تحت ظهور محمد رڙڪي ۽ پسگردائي جي ڳوٺن مان گڏ ٿيل چندي جي رقم مان مولوي حمدالله جي مدد ڪئي. چيو وڃي ٿو ته هن اتي ان مقصد لاءِ سوين ماڻهن جي هڪ سوسائٽي قائم ڪري ورتي هئي. محمد ميان، مرتضيٰ حسن، مولوي سهول وغيره. جڏهن عرب کان موٽي رهيا هئا ته انهن جو آڌرڀاءُ ڪرڻ جي لاءِ بمبئي ويو هو. مولانا محمود حسن ان کي ”چپ چپ آدمي“ چوندو رهندو هو ۽ اڪثر ان جي تعريف ڪندو رهندو هو ۽ چوندو رهندو هو ته هو وڏو دورانديش ماڻهو آهي. چيو وڃي ٿو ته هو بي ڊپو ماڻهو هو.
**