ضميمو 2
[/b]
[b] شمس العلماءَ حافظ محمد احمد مهتمم دارالعلوم ديوبند ڪجهه تاريخي دستاويزن جي آئيني ۾.
[/b] ايندڙ ورقن ۾ جيڪي دستاويز پيش ڪيا پيا وڃن، دي انڊين مسلمز- اَي ڊاڪيو مينٽري ريڪارڊ (1900 کان 1947ع) جلد پنجون، انٽريسٽ ان ورلڊ وار، مرتب شان محمد، دهلي 1982ع مان ورتا ويا آهن. ان جلد ۾ سڀئي دستاويز، عالمي جنگ پهرين جي دور 1914ع کان 1918ع جي باري ۾ آهن. هتي فقط اهي دستاويز مرتب ڪيا ٿا وڃن، جن جو تعلق حضرت شيخ الهند مولانامحمود حسن ۽ ان جي تحريڪ جي باري ۾ شمس العلماءَ مولانا حافظ محمد احمد، مهتمم دارالعلوم ديوبند جي رويي ۾ ڪارگذارين سان هو.
هي سڀئي دستاويز اصلي انگريزي زبان ۾ مرتب ٿيا هئا، انهن جو اردو ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي، پر انهن ۾ هڪ دستاويز ”سپاسنامه“، جيڪو سرجيمس مسٽن، گورنر يوپي جي خدمت ۾ پيش ڪيو ويو هو، اردو ۾ هو. ان جو انگريزي ترجمون سيڪريٽري حڪومت يوپي پنهنجي تبصري سان گڏ حڪومت هند کي موڪليو هو ۽ ان تي ڪرمنل انٽيليجنس پنهنجي ردعمل جو اظهار ڪيو هو.
جيئن ته اصل سپاسنامو (اردو) ملي نه سگهيو آهي، ان ڪري ان کي ان جي انگريزي ترجمي کي اردو ۾ منتقل ڪيو ويو آهي. ترجمي جي هن عمل سان ان جي مطلب ۾ فرق نه پئي پئجي سگهيو. ان جو مفهوم يقيناً برقرار رهيو آهي، پر ان جي زبان ۽ طرز جي ذميواري سپاسنامو پيش ڪرڻ وارن تي نٿي وجهي سگهجي. انهن ڪنهن مفهوم جي ادائگي جي لاءِ ڪهڙو لفظ استعمال ڪيو هو؟ ان باري ۾ ڪابه ڳالهه يقين سان نه ٿي چئي سگهجي. سپاسنامي ۾ قرآن شريف جي ڪجهه آيتن جا حوالا به آيا هئا. ان جي ترجمي جي لفظن ۽ مفهوم جي مدد سان حاشيي ۾ آيتن جي نشاندهي جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي، پر ٿي سگهي ٿو ته اصل سپاسنامي ۾ ان مفهوم جون ٻيون آيتون يا انهن جو ڪو به ٽڪرو پيش ڪيو ويو هجي.
انهن دستاويزن جي مطالعي کان سواءِ مولانا عبيدالله سنڌي مرحوم جي خلاف هنگامو ۽ ان کي ڪفر جي فتويٰ ڏيڻ، ديوبند مان ان کي ڪڍي ڇڏڻ ۽ حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن ۽ ان جي تحريڪ جي خلاف دارالعلوم جي انتظاميه جي دشمني وارين ڪارگذارين ۽ انگريز پرستي واري رويي جو يقين نٿو ڪري سگهجي. مدرسي جي انتظاميه خاص ڪري شمس العلماءَ مولانا حافظ محمد احمد جو صحيح سياسي ۽ قومي ڪريڪٽر معلوم ئي نٿو ڪري سگهجي، جيستائين انهن دستاويزن جو مطالعو نه ڪيو وڃي.
جيڪي دستاويز هتي پيش ڪيا پيا وڃن، ڪتاب ۾ انهن جا نمبر 11، 21، 22، 24، 25 ۽ 26 آهن. پر هتي انهن جي ترتيب انهن جي تاريخ تاليف ۽ روانو ڪرڻ جي اعتبار سان قائم ڪئي ويئي آهي.
دستاويزن جي ترجمي جي لاءِ محترم پروفيسر شفقت رضوي صاحب جو شڪرگذار آهيان.
(ا- س- ش)
**
[b]سپاسنامو[/b]
بخدمت سرجيمس مسٽن (گورنر صوبو يوپي)
ديوبند جي مولوين جي طرفان
27 سيپٽمبر 1915ع
اسان (جن کي ڪنهن وڌاءَ کان سواءِ تمام بااثر، رياءَ کان پاڪ ۽ بي غرض رواداري رکڻ وارن جو ترجمان چئي سگهجي ٿو.) نمائندا آهيون، هندستان ۾ قائم واحد اسلامي مرڪز (دارالعلوم ديوبند) جا، جنهن جو ڪو به مٽ نه آهي ۽ اسان هر قسم جي تخريبي ڪوششن ۽ بدبختي وارين ڪاررواين (1) جي باوجود نهايت ثابت قدمي ۽ مضبوطيءَ سان ان جي قديم پاليسي کي هلائي رهيا آهيون. يور آرنر جي خدمت ۾ ۽ ان جي ذريعي سان هندستان جي حڪمران هزايڪسيلينسي وائسراءِ جي خدمت ۾، مولانا محمد احمد صاحب، مهتمم دارالعلوم (ديوبند) کي شمس العلماءَ جو لقب ۽ خاص سند عنايت ڪرڻ تي، جيڪا علماء جي عزت افزائي ۽ شاهي انعام جي روايتن جو نمونو آهي، پنهنجي پرخلوص دلي مڃتا وارن جذبن جو اظهار ڪريون ٿا. حڪومت جي عمل سان رڳو اهو ئي ثابت نٿو ٿئي ته هو انهن ئي مسلمان ليڊرن ۽ رهنمائن جي عزت ڪري ٿي، جيڪي ان جي لائق آهن، بلڪ آزاديءَ جي دعويدارن جي ان سوال جو جواب به ملي وڃي ٿو ته ڇا اعزاز واقعي لائق ماڻهن کي ڏنا ويندا آهن.
هي صحيح آهي ته ان حقيقت کي اسان تسليم ڪريون ٿا ته مادي ۽ دنياوي مفادن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪوشش ڪندو رهڻ نه ته اسان جو فطري رجحان آهي ۽ نه اسان جي ديني فرضن جو حصو آهي، پر الله جي مرضي جي مطابق اسان جا موجوده حڪمران، جيڪڏهن اسان کي ڪو اعزاز ڏين ته اسان ان کي ڇو نه قبول ڪريون ۽ عزت جي طور تي ان جي تعريف ڇو نه ڪريون.(2) جيڪڏهن اسان ايئن ڪريون (يعني اعزاز جو قدر ۽ ان تي شڪرگذاريءَ جو اظهار نه ڪريون) ته الله معاف ڪري، گويا اسان احسان مندي ۽ شڪرگذاريءَ جي هن فرض کان نافرماني ڪنداسين، جنهن جي اسان جي پاڪ مذهب اسان کي تعليم ڏني آهي، ان کان غفلت جي ڪري اسان حڪومت جي نظر ۾ ۽ الله ۽ رسول جي اڳيان(3) ۽ سڀني اخلاقي اصولن جي اڳيان ذليل ۽ خوار ٿينداسين. اسان اهڙي عمل کي سخت اخلاقي ڪمزوري بلڪ هڪ نقطه نظر سان گناهه سمجهندا آهيون.(4) انهن مسلمانن جي لاءِ جيڪي جن آيتن تي پڪو آيمان رکندا آهن:
(1) اي پيغمبر! چئي ڇڏيو ته هر ڳالهه الله جي طرفان آهي(5) ۽
(2) ان جي حڪم کان سواءِ هڪ پن به نٿو چري سگهي(6) ۽
(3) جنهن الله جي اڳيان جهڪي پوڻ جو نشان اختيار ڪيو آهي(7) ۽ اخلاص واري طريقي سان ان پراڻي چوڻيءَ کي سچ مڃيندا آهن ته جيڪو ڪجهه دوست جي طرف کان آيو صحيح آهي.(8) ڪنهن شاهي عطيي ۽ ڪنهن وڏي مرتبي اعزاز کي وٺڻ کان انڪار ڪرڻ يا ان کي شاندار طريقي سان قبول نه ڪرڻ ناشڪرگذاري آهي.
اهي ئي سبب هئا جو اسان دارالعلوم جا چند خيرخواهه اڄ يوئر آنر جي حضور ۾ حاضر آهيون. اسان جي حيثيت فقط ڪجهه ماڻهن جي نه آهي، پر اسان نهايت سٺي گروهه جا نمائندا ۽ ترجمان آهيون. جيڪو هڪ ”حقيقي فرض“ ادا ڪرڻ جي لاءِ آيا آهيون.(9) اسان کي اميد آهي ته يوئرآنر به اسان جي دائمي شڪرگذاري جو احساس رکن ٿا جو اسان کي قبوليت جو شرف عطاف فرمايو. (10)
يوئرآنر! اسان جو طبقو (جيڪو دنياوي لحاظ کان معمولي ۽ غريب آهي) ان ڳالهه کان پوري طرح آگاهه نه آهي ته ڪهڙو طريقو شڪر ۽ مهربانيءَ جي لاءِ مناسب ٿي سگهي ٿو. اسان ان طريقي ڪار کي سٺو نٿا سمجهون ته، هر هڪ ضلعي جي مسلمانن جي طرفان خط، ٽيليگرام ۽ قراردادون روانيون ڪرائي سڄي هندستان ۾ ڌوم مچائي ڏيون، ان ڪري اسان اميد ڪريون ٿا ته يوئرآنر دارالعلوم جي اسان ٿورڙن خدمتگذارن جي ضعيف ۽ ڪمزور آواز کي (جيڪو اتحاد جي مضبوط رشتن ۾ ٻڌل هئڻ جي ڪري سڄي فرقي ۽ درحقيقت سڀني اعتدادل پسندن جو آواز آهي) ظاهري ڏيک ويک (طمطراق) سان شڪريو ادا ڪرڻ جي عمل جي بنسبت وڌيڪ اثرائتو ۽ مؤثر سمجهنداسين.
يوئرآنر! اسان جي هن ننڍڙي وفد ۾ نه ته ڪو جاگيردار آهي ۽ نه ڪو ئي رئيس. هي وفد ظاهري رک رکاءَ ۽ ڏيک ويک کان پري آهي، پوءِ به هي چوڻ بيجا نه ٿيندو ته هي يوئر آنر جي دور حڪومت جو وڏو فيض آهي ۽ شمس العلماءَ مولانا محمد احمد جي مئنيجرشپ (حسن انتظام ۽ اهتمام) جو اثر آهي ته اسان جهڙن تڏي تي ويهڻ وارن کي هتي ڏينهن ڏسڻ نصيب ٿيو جو ”گم نامي ۽ اونداهيءَ جي ذلت“ مان نڪري ڪري شاهن جي حضور ۾ احسانمندي ۽ شڪراني جا جذبات پيش ڪرڻ جي ”سعادت“ حاصل ٿي.(11) هي اصل ۾ نتيجو آهي دارالعلوم جي وڌندڙ اهميت ۽ ان جي پکڙجندڙ اثر ۽ رسوخ جو.
يوئر آنر! جيڪڏهن اڄ اسان هڪ خاص ”احسان ۽ عنايت“ جو شڪريو ادا ڪرڻ جي لاءِ حاضر ٿيا آهيون، جيڪو فقط نه رڳو مهتمم صاحب تي بلڪ اسان جي سڄي طبقي تي ڪيو ويو آهي، ان سان گڏوگڏ اسان جي سامهون دارالعلوم جي لاءِ اوهان جون نوازشون به واري کڏ مان آهن جن جو احوال مهتمم صاحب جن وقتاً فوقتاً ٻڌائيندا رهندا آهن. اهڙي ڪرم جي نظر جي ڪري مسلم پبلڪ جو دارالعلوم تي اعتماد بحال ٿيندو ۽ ان سان اسان جي هن پاليسيءَ کي مدد ملندي، جنهن جي تعريف يورپ جا وڏا وڏا آفيسر ڪندا رهيا آهن.
يوئر آنر! اسان الله جي حضور ۾ شڪراني جو سجدو ڪريون ٿا ته مجموعي طور تي اسان جي ۽ اسان جي فرقي جي وچ ۾ گڏيل زبردست اعتماد موجود آهي. ان جو ثبوت دارالعلوم جا وڌندڙ آمدنيءَ جا ذريعا ڏئي سگهن ٿا يا دارالعلوم ۾ ملڻ واري تعليم جا اثر.
جيستائين اسان جي وس ۾ آهي، اسان پنهنجي طبقي جي مذهبي ۽ روحاني ترقي ۽ ڀلائيءَ جي لاءِ پنهنجي ذميوارين کان ڪن لاٽار نٿا ڪريون. پر ٿي سگهي ٿو ته ڪي ناواقف ماڻهو دارالعلوم جي عزت ۽ مرتبي کي ڏسندي، اسان جي ڪن عملن کان ڪڏهن شڪ ۽ شبهي جو شڪار ٿي پوندا هجن. پر جيئن ئي گفتگوءَ جي ذريعي يا گڏيل خط و ڪتابت جي ذريعي انهن کي حقيقتن کان آگاهه ڪيو وڃي ٿو ته اهي به پوريءَ طرح مطمئن ٿي ويندا آهن.
اسان جو هڪ ئي فقط هڪ ئي مقصد آهي ”مذهبي آزاديءَ جو تحفظ ۽ فقط مذهبي آزاديءَ جو تحفظ!“ ان کان هٽي ڪري ڪنهن سياسي تحريڪ کي رد ڪرڻ يا قبول ڪرڻ اسان جي قائم ۽ ناقابل تبديل نظريي کان ٻاهر آهي. (12)
جيڪڏهن حڪومت اسلام ۽ ان جي عقيدن ۽ رسمن کي ۽ اسان جي ”حقيقي ليڊر“ (13) کي واقعي عزت ڏئي ٿي ته دل ۽ زبان سان ان جو شڪريو ادا نه ڪرڻ يا پنهنجي ڪنهن عمل سان ان جي لاءِ مشڪلات پيدا ڪرڻ ”انتهائي ناشڪري“ ۽ ”گناهه“ آهي. (14)
يوئر آنر! اسان پنهنجي واحد ۽ واضح پاليسي ٻڌائي ڇڏي آهي. هن وقت شمس العلماءَ مولانا محمد احمد ان پاليسي کي هلائي رهيا آهن. اسان کي يقين آهي ته ان جي خاندان جي وڏي مرتبي ۽ ان جي شخصي اثرن جي ڪري ان جا شاگرد ان ئي پاليسيءَ تي مستقل مزاجيءَ سان قائم رهندا.
اسان پڄاڻي تي يوئر آنر جي وقت ۽ توجه جي زيان تي معذرت خواه آهيون ۽ هڪ دفعو وري گرمجوشيءَ سان يوئر آنر جو شڪريو ادا ڪريون ٿا، جيڪي صوبي جي اولاالعزم حڪمران ۽ دارالعلوم جا همدرد ۽ خيرخواه آهن.(15) اسان هي يقين ڪري وٺڻ ۾ حق بجانب آهيون ته، يوئر آنر تڪليف فرمائي اسان جي اٻهرائيءَ وارن، ليڪن احسانمند ۽ شڪرگذاري جي پرخلوص جذبي کي حضور هزايڪسيلينسي وائسراءِ بهادر تائين پهچائي ڇڏيندا. اسان يوئرآنر جي ترقي ۽ خوشحاليءَ جي لاءِ دعاگو آهيون.“
حڪومت يوپي ان ”سپاسنامي“ سان گڏ 27 سيپٽمبر تي هڪ نوٽ به موڪليو هو. جنهن جو ذڪر 28 آڪٽوبر 1915ع جي مراسلي ۾ آيو آهي. 27 سيپٽمبر جو حڪومت يوپيءَ جو اهو نوٽ ته ملي نه سگهيو پر سپاسنامو ۽ حڪومت يوپي جي نوٽ تي ڪرمنل انٽيليجنس جيڪو تبصرو ڪيو هو، خدمت ۾ پيش آهي.
[b]سمجهاڻيون[/b]
(1) تخريبي ڪوششن ۽ بدبختانه ڪاررواين مان اشارو حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن ۽ مولانا عبيدالله سنڌي جي انگريز دشمني ۽ ملڪ جي آزاديءَ جي لاءِ ڪوششن جي طرف آهي، جنهن جو پهريون مرڪز دارالعلوم ديوبند هو پوءِ ان مرڪز کي دهلي منتقل ڪيو ويو هو، جيئن ته حضرت شيخ الهند جي وجود گراميءَ جي ڪري دارالعلوم ۾ آزادي پسندانه اثر ۽ انگريز دشمن خيال اڃا به موجود هئا.
(2) برٽش حڪومت جي ڪنهن اعزاز کي اسلامي حڪومت يا خلافت جي اعزاز جي مثال قرار ڏيڻ وڏي زيادتي آهي ۽ پوءِ ته مولانا محمد احمد جي ڇا اهليت ۽ خدمت هئي، جنهن جي اعتراف ۾ هي خطاب ۽ خصوصي سند ڏني ويئي هئي؟ تصنيف ۽ تاليف ۽ پڙهڻ پڙهائڻ ۾ ان جو ڪو خاص مقام نه هو. جيڪڏهن دارالعلوم جي مهتمم هجڻ جو عهدو ان جو بنياد هو ته ڏسڻ گهرجي ته ملڪ جي ٻين ڪيترن دارالعلومن ۽ ڪاليجن، يونيورسٽين جي شيخن، پرنسيپلن ۽ مهتممن کي ان وقت تائين يا ان کان پوءِ شمس العلماءَ جي خطابن سان نوازيو ويو هو؟ حقيقت هي آهي ته مولانا محمد احمد کي دارالعلوم ۽ ان جي حلقي اثر ۾ برٽش مفادن جي تحفظ جي لاءِ خدمتن جي اعتراف ۾، ان خطاب ۽ سند سان نوازيو ويو هو. ان هڪ نازڪ وقت ۽ انقلاب جي دور ۾ پنهنجو پاڻ کي برٽش حڪومت جي سياسي ۽ سامراجي مقصدن ۾ تعاون جي لاءِ پيش ڪيو هو، ان ڪري دارالعلوم ديوبند ۽ ان جي حلقي اثر ۾ ان خطاب جو سڀ کان وڌيڪ حقدار اهو ئي هو.
(3) خبر نه آهي ته هي ڪيئن ڳولي لڌو ويو ته انگريز حڪومت جو مولانا محمد احمد کي شمس العلماءَ جو خطاب ڏيڻ الله جي مرضي جي مطابق ۽ ان جي خوشنوديءَ جو سبب هو ۽ ان جو قبول ڪرڻ، انگريزن جي ان عمل جي شايان شان طور تي تعريف ڪرڻ ۽ ان جو شڪريو ادا ڪرڻ لازم ٿيو.
انهن حضرات وٽ جيئن ته بحڪم ”اطيعوالله اوطيعوالرسول واوالوالامر منڪم“ برٽش سامراج ۽ ان جي حڪمرانن جي اطاعت، الله ۽ ان جي رسول جي اطاعت سان ملزوم هئي، ان ڪري حڪومت کان شڪر جي جذبي جو اظهار به خدا ۽ رسول جي شڪريي سان لازم ڪري ڇڏيو. انهن جي خيال ۾ خدا، رسول ۽ برٽش حڪومت (اولوالامر منڪم) ۽ سڀئي اخلاقي اصول هڪ ٻئي سان لاڳاپيل آهن، جنهن کي هڪ ئي سلسلي ۾ پويو ويو آهي ۽ انهن جي برخلاف ڪرڻ ”سخت اخلاقي ڪمزوري ۽ گناهه“ هو، جنهن تي انهن جو ”پڪو ايمان“ هو.
(4) انگريزي حاڪم جيئن ته انهن جي خيال ۾ ”اولوالامر منڪم“ مان هئا، ان ڪري انهن جي خلاف عمل ذلت ۽ خواريءَ جو سبب به هو، اخلاقي ڪمزوري به ۽ گناهه به.
(5) شايد انهن آيتن جي طرف اشارو آهي (1) ”تون چؤ ته بيشڪ ڪم سمورو الله جي وس آهي.“ (3: 154) يا ”چؤ سڀ طرفان الله جي آهي.“ (4: 78)
(6) شايد ان آيت جو حوالو ڏنو ويو هجي ”۽ ڄاڻي ٿو جيڪي پٽ ۽ درياءَ ۾ آهي ۽ نٿو ڪري ڪوئي پن پر ڄاڻي ٿو اهو انهيءَ کي ۽ نه ڪو ئي داڻو اونداهين زمين جي ۾ ۽ نه آلي شيءِ ۽ نه سڪي، مگر اها آهي دفتر بيان ڪندڙ ۾. (6: 59)
(7) شايد انهن آيتن جو حوالو ڏنو هجي: ”هائو جنهن جهڪايو پنهنجو منهن الله لاءِ ۽ اهو چڱائي ڪندڙ آهي ته ان لاءِ ان جو اجر آهي سندس پالڻهار وٽ ۽ ناهي ڪو ڊپ انهن تي ۽ نه ڪي اهي ڏکارا ٿيندا.“ (2: 112) يا
”۽ ڪير زور ڀلو آهي دين ۾ ان کان جو جهڪائي سر پنهنجو الله لاءِ ۽ اهو هجي چڱائي ڪندڙ ۽ هلي دين ابراهيم تي جو هڪ طرفو هو ۽ بڻايو الله ابراهيم کي دوست. (4: 125)
(8) ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته هي ماڻهو انگريزن کي ملڪ تي ناجائز قابض، ملڪ ۽ قوم جو دشمن نه بلڪ ”دوست“ سمجهندا هئا.
(9) هي اهي ماڻهو آهن جن جي بزرگن هندستان کي دارالحرب ۽ انگريز کي ملڪ ۽ قوم جو دشمن قرار ڏئي ڇڏيو هو. زماني جي ڪهڙي نه ستم ظريفي آهي جو انهن بزرگن جو اولاد، انگريزن جي عطا ڪيل خطابن تي فخر ڪري رهيو آهي ۽ ان تي شڪر ادا ڪرڻ کي ”حقيقي فرض“ (مثلاً نماز، روزو ۽ اسلامي شرعي فرض وانگر) قرار ڏئي رهيو آهي.
(10) شايد مقصد هي آهي ته هي شڪر جا جذبات وقتي ۽ ڪنهن فوري مصلحت جي تحت نه پر دائمي ۽ ابدي آهن.
(11) غور فرمايو! هي ماڻهو نصيب جي مددگاريءَ تي فخر ڪري رهيا آهن ۽ ڪهڙي زندگيءَ کي ”گمنامي ۽ ذلت واري اونداهيءَ جي کڏ“ قرار ڏين ٿا، انهن علمن، فنن، اسلامي علمي فنون جي تعليم ۽ تدريس ۽ اشاعت کي؟ صبح ۽ شام قال الله وقال الرسول جي ورد ۽ اسلامي عملن کي؟ ۽ ڪهڙي شيءِ کي ”سبب احسانمندي ۽ سعادت“ قرار ڏئي رهيا آهن؟ وڌيڪ حيرت ان ڳالهه تي آهي ته انهن جي پونيئرن جي دعويٰ آهي ته ملڪ جي آزاديءَ جي جنگ ۾ انهن جو حصو آهي.
(12) جيڪڏهن انهن ماڻهن جي ويجهو دارالعلوم جو مقصد قائم ڪرڻ ۽ خود ان جو مقصد حيات ”فقط مذهبي آزاديءَ جو تحفظ“ هو ۽ انگريزي حڪومت جي دور ۾ اهو انهن کي حاصل هو ته ملڪ جي مڪمل آزاديءَ جي تحريڪ، ملڪ مان انگريزن جي ڪڍڻ جي ڪوشش ۽ پاڪستان جي قائم ڪرڻ جي ڪوشش ۾ ان جي حصي جو ڪهڙو سوال؟ انهن کي ته پاڻ اعتراف آهي ته مذهبي آزاديءَ جي تحفظ جي نظريي کان هٽي ڪري ڪنهن سياسي تحريڪ جو رد ڪرڻ يا قبول ڪرڻ ان جي ”قائم ۽ ناقابل تبديل نظريي کان ٻاهر آهي.“
(13) ”حقيقي ليڊر“ مان مراد شمس العلماءَ مولانا محمد احمد آهن، جيڪو انگريزن جو دشمن نه پر دوست هو. ريشمي رومال سازش ڪيس جي ڊائريڪٽري ۾ انٽيليجنس ان کي ”حڪومت جو وفادار“ ۽ ”شريف ماڻهو“ لکيو آهي. ان جي وفاداريءَ جو ان کان وڏو ثبوت ڪهڙو هوندو جو مولانا عبيدالله سنڌي جي خلاف ماڻهن کي ڀڙڪايو، ان تي ڪفر جي فتويٰ لڳرائي، ان کي ديوبند مان ڪڍرايو، جمعيت الانصار جي سڀني سياسي ڪمن کي مليا ميٽ ڪري ڇڏيو ۽ حضرت شيخ الهند جي جاسوسي ڪندو رهيو. سهارنپور جي ڪليڪٽر جي ذريعي گورنمينٽ کي اطلاع پهچائيندو رهيو. ان جي شرافت جو ذڪر ان کان وڌي ڪري ٻيو ڪهڙو ٿيندو.
(14) گورنر يوپي سرجيمس مسٽن جا ملڪ ۽ قوم تي احسان انهن ماڻهن جي عقيدي ۾ بي شمار هوندا. ملڪ، قوم ۽ مسلمانن جي اهڙين محسنن جو شڪريو ادا نه ڪرڻ يقيناً ”نافرماني“ ئي ته هئي!!!
(15) مسٽن دارالعلوم جو همدرد ۽ خيرخواهه هجي يا نه هجي، شمس العلماءَ مولانا محمد احمد جو همدرد ۽ خيرخواهه ضرور هو. خطاب، خصوصي سند، زمين، وظيفو، حيدرآباد دکن جي عاليشان ملازمت؛ ڪهڙا ڪهڙا احسان مسٽن ان تي نه ڪيا؟ پر بحڪم ”هل جزاءُ الاحسان الا الاحسان“، شمس العلماءَ به ان جي احسان جو بدلو مولانا عبيدالله سنڌيءَ کي ديوبند مان ڪڍرائي ۽ حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن کي گرفتار ڪرائي ادا ڪري ڇڏيو هو.
(22)
سپاسنامي ۽ حڪومت يوپي جي نوٽ تي ڪرمنل انٽيليجنس آفيس جو نوٽ
(1) منهنجي خيال ۾ سرجيمس مسٽن انهن مولوين کي اطلاع ڏيندو ته، هز ايڪسيلينسي انهن جو پيش ڪيل سپاسنامو نهايت خوشيءَ سان پڙهيو آهي.
(2) مان سپاسنامي جي اشاعت جو مشورو ڏيڻ ۾ مشڪل محسوس ڪري رهيو آهيان. ديوبند جو هيءُ جذبو فيصلا ڪن آهي ۽ ان ڳالهه تي دلالت ڪري ٿو ته هندستان جي مسلمانن ۾ هي جذبو وڌي رهيو آهي. (1) پر مولوين جي ان سپاسنامي کي پاپاءِ اعظم جي ارشادات عاليه جو درجو نٿو ڏئي سگهجي. هي ديوبند جي فقط هڪ حلقي جو ترجمان آهي، پر حڪومت جي هيءَ فطري ضرورت آهي ته هو پنهنجي سڃاڻپ، ان جهڙي وفادار طبقي جي ذريعي ڪرائي، پر گهڻو احتياط وارو رويو رکڻ گهرجي ته جيئن مسلمان حڪومت ۾ گهٽ ۾ گهٽ مداخلت ڪري سگهن، هي يقيناً عقلمندي واري پاليسي هوندي.
(3) منهنجي خيال ۾ هندستان جي مسلمانن ۾، حڪومت جي خلاف لڪيل خطرناڪ لهرون اثر ڏيکارينديون رهيون آهن، ۽ هاڻي به آهن.(2) اسان جي هيءَ خواهش جائز آهي ته جنگ ۾ اسان کي واضح ۽ يادگار ڪاميابي حاصل ٿئي ته جيئن جيڪي ماڻهو گهٻراهٽ جو شڪار رهيا آهن، ته هندستان ۾ برطانيه اسلام جو مقابلو ڪري سگهي ٿو يا نه؟ انهن جي ذهنن مان شڪ شبها ختم ٿي وڃن.(3)
جيمس مسٽن جي خط جي پئراگراف نمبر6 جي باري ۾ خيال آهي ته ديوبند جي انهن مولوين جي اثر و رسوخ جو اندازو ان جي حيثيت کان وڌيڪ لڳايو ويو آهي، ڇو ته ان کي مڪي جي مولوين ڪمزور ڪري ڇڏيو آهي، جيڪي پاڻ اسلام ازم جي لاءِ همدرديءَ جا جذبا رکن ٿا ۽ مذهبي جنوني آهن.(4)
(4) مان ان کي پسند ڪريان ٿو ته سپاس نامو ضرور شايع ٿئي، پر حڪومت جي طرف کان نه. گذريل تجربي مان ظاهر ٿئي ٿو ته حڪومت جي طرف کان ايئن ڪرڻ جوش، جنون ۽ تنازعي کي هوا ڏيڻ ثابت ٿيندو.
سمجهاڻيون
(1) يعني خوشامد ۽ وفاداريءَ جي جذبي کي جنهن جو تازو اظهار مولوين جي ان سپاسنامي ۾ ڪيو ويو آهي.
(2) شيخ الهند مولانا محمود حسن جي تحريڪ آزاديءَ ۽ مولانا عبيدالله سنڌي جي انهن ڪوششن جي طرف اشارو آهي، جن جي طوفان اٿاريندڙ لهرن ديوبند جي انهن خوشامدي ۽ وفادار مولوين جي حلقي ۾ تباهي مچائي ڏني هئي.
(3) يعني مسلمانن جي ذهنن تي هيءَ ڳالهه نقش ٿي وڃي ته برٽش حڪومت هندستان ۾ اسلام جي مقابلي ۾ هڪ فيصلي واري طاقت جي مالڪ آهي، ته جيئن مسلمان انگريزن جي خلاف ڪنهن سازش يا بغاوت جو خيال دل ۾ نه آڻين.
(4) مطلب هي آهي ته مولانا عبيدالله سنڌي ۽ ”مڪي جي مولوي“، يعني حضرت شيخ الهند جن، جيڪي ان زماني ۾ حج جي لاءِ مڪي هليا ويا هئا، انگريزي حڪومت جي خلاف تحريڪ ۽ ان جي وڌندڙ اثرن جي موجودگيءَ ۾، شمس العلماءَ ۽ انهن مولوين کي نه ته علماءِ ديوبند جو ”ترجمان“ سمجهيو وڃي ٿو ۽ نه ”حقيقي ليڊر“. ديوبند تي واقعي اثر مولانا محمود حسن جو آهي، پر حڪومت جي لاءِ وقت جي مصلحت ۽ برٽش مفادن جي تقاضا اها ئي آهي ته ان قسم جي شمس العلمائن ۽ خوشامدي ۽ مولوين تي اعتماد ڪري، انهن کان ڪم وٺي، پر ”محتاط رويو“ اختيار ڪري حد کان وڌيڪ انهن جي همت افزائي نه ڪري جو هو مطالبن جي ذريعي حڪومت جي معاملن ۾ مداخلت ڪرڻ لڳن.
(24)
يوپي حڪومت جي سيڪريٽريءَ جو خط حڪومت هند (مرڪز) جي سيڪريٽري ڏانهن محمود حسن ديوبندي جي باري ۾.
28 آڪٽوبر 1915ع
پنهنجي ڊي او نمبر 570/ سي لکيل 27 سيپٽمبر 1915ع جي حوالي سان عرض آهي ته:
(1) حڪومت هند کي ان انٽرويو جي نتيجن مان يقيناً دلچسپي هوندي، جيڪي هز آنر ليفٽيننٽ گورنر (صوبي يوپي) ۽ شمس العلماءَ مولوي محمد احمد (ديوبند) جي وچ ۾ 27 سيپٽمبر تي ٿيو هو. هو ان ڏينهن پنهنجن مولوين (1) سان گڏ رسمي طور تي ملاقات ڪرڻ، لقب ملڻ تي ”شڪريو ادا ڪرڻ“ ۽ پنهنجي ”وفاداريءَ جو يقين ڏيارڻ“ آيو هو، انهن مان هڪ مولوي سپاسنامو پڙهيو، جنهن جو ترجمو هن رپورٽ سان گڏ آهي. ان تي هيٺين سٽن ۾ تفصيلن روشني وڌي ويندي.
(2) سپاسنامي سان گڏ ان مولويءَ هز آنر جي خدمت ۾ هڪ پمفليٽ به پيش ڪيو، جنهن ۾ اخبار زميندار (لاهور) مان ڪجهه اقتباسات لکيل هئا. ان پمفليٽ ۾ مولوي محمد احمد (مهتمم دارالعلوم) کي حڪومت جي طرف کان ڏنل ”شمس العلماءَ“ جي دنياوي اعزاز کي قبول ڪرڻ تي، ان کي ”پئسن جو بنده“ چئي ڪري گار ڏني ويئي هئي. ان جو جيڪو جواب ديوبند جي مولوي شبير احمد (عثماني) جي طرف کان ڏنو ويو هو، اهو به هز آنر جي خدمت ۾ پيش ڪيو ويو. انهن سڀني جو خيال آهي ته اهو پمفليٽ الهلال (ڪلڪتي جي ايڊيٽر) مولوي ابوالڪلام آزاد جو لکيل آهي، جيئن ته ان جي طرف کان ڪو به جواب جو جواب نه آيو، ان ڪري هي سمجهن ٿا ته ان کان هن جو جواب نه ٺهي سگهيو.
(3) سڀني (مولوين) جي هليو وڃڻ کان پوءِ شمس العلماءَ (اڪيلائي ۾) ٻڌايو ته:
(الف) ان سهارنپور جي مئجسٽريٽ کي مولوي محمود حسن جي باري ۾ ٻڌائي ڇڏيو هو.
(ب) انهن هي به ٻڌايو ته مولوي (محمود حسن ۽ سندس ساٿي) 18 سيپٽمبر تي بحري جهاز جي ذريعي روانا ٿي ويا آهن ۽ هاڻي هو (مولوي محمد احمد) انهن جو پيڇو ڪندو، جيڪو هڪ مشڪل مرحلو آهي.
(ج) انهن کي اميد آهي ته مولوي محمود حسن شريف (2) مديني جي ذريعي انور پاشا سان تعارف حاصل ڪندو ۽ ان جي ذريعي سان سرحد تي ڳڙٻڙ جي همت افزائي ڪندو.
(4) شمس العلماءَ دهلي گروپ جي باري ۾ تفصيلي معلومات ڏني آهي. دهلي گروپ کي سک مان مسلمان ٿيڻ واري نئين مسلم شاگرد، عبيدالله سنڌي جي امداد حاصل آهي. (3) ان ٻڌايو ته:
(الف) محمود حسن جڏهن بمبئي ڏانهن ويندي دهلي پهتو ته ان جو زبردست استقبال ڪيو ويو هو.
(ب) استقبال ڪرڻ وارن ۾ ڊاڪٽر (مختار احمد) انصاري نمايان هو، هو مولوي (محمود حسن) کي پنهنجي موٽر ۾ وهاري پنهنجي گهر کڻي ويو.
(ج) شمس العلماءَ انهن جو پيڇو نه ڪيو، پر بعد ۾ هو بيگم انصاريءَ سان مليو، جيڪا ان جي مريدياڻي آهي. ان کان پڇاڳاڇا ڪئي ته:
(1) ان عورت ٻڌايو ته ڊاڪٽر انصاري محمود حسن کي هڪ وڏي رقم ڏني آهي.
(2) ان عورت ان جي (ڊاڪٽر انصاري ۽ مولانا محمود حسن جي) ڳالهه ٻولهه ٻڌي، ان ۾ مديني ۽ انور پاشا جا نالا آيا هئا.
(د) ڊاڪٽر انصاريءَ جو ڀاءُ (حڪيم عبدالرزاق) محمود حسن کي ڇڏڻ لاءِ بمبئي تائين ويو.
(5) شمس العلماءَ جو بيان آهي ته:
(الف) عبيدالله جي ”شرارت وارين حرڪتن“ (4) جو مرڪز دهليءَ جي فتح پوري مسجد آهي، جيڪا هڪ نئين سوسائٽي ”نظارت المعارف القرآنيه“ جو مرڪز آهي.
(ب) ان (سوسائٽيءَ) جو ناظم عبيدالله آهي.
(ج) هي ادارو مڪمل بغاوت لاءِ تيار آهي.
(و) بدقسمتيءَ سان عبيدالله کي ڀوپال مان ٻه سؤ رپيا ماهوار ملندا آهن، جيڪي ان جي همت افزائي جو سبب آهن.
(ه) شمس العلماءَ جو پرزور مطالبو آهي ته دهليءَ کي عبيدالله جي وجود کان پاڪ ڪيو وڃي ۽ ان کي سنڌ واپس موڪليو وڃي.
(6) هاڻي مان سپاسنامي جي ڪن پهلوئن جي طرف توهان جو توجه ڏياريندس. هي سپاسنامو هڪ غيرمعمولي نوعيت جو دستاويز آهي. هزآنر (گورنر يوپي) جو خيال آهي ته حڪومت هند کي ان سان خاص دلچسپي هوندي.
• هي سپاسنامو ان ڪاليج جي ميمبرن جي طرفان پيش ڪيو ويو آهي، جنهن جي شهرت عالمگير آهي.
• جيڪو اسلامي دنيا ۾ پنهنجي مذهبي تقدس ۽ علمي خدمتن جي ڪري قابل احترام سمجهيو ويندو آهي.
• ان اداري ۾ علم حاصل ڪرڻ جي لاءِ وچ ايشيا، ايران، عرب، مصر، ايستائين جو چين مان به شاگرد ايندا آهن. ان جي ديني تعليم جو اثر انهن سڀني علائقن تائين پهتل آهي.
• ان ۾ ڪو به وڌاءُ نه آهي ته ان جو سني مسلمانن تي سڀ کان وڌيڪ اثر آهي.
• انهن مولوين ليفٽيننٽ گورنر کي چيو آهي ته هن سپاسنامي کي جهڙي طرح چاهي استعمال ڪري ۽ جيڪو به مناسب طريقو سمجهي ان کي شايع ڪريو.
• هي هڪ اهڙو اعلان آهي، جنهن جو وڏو وزن آهي.
• ان جي ذريعي نوجوان مسلمانن جي ان باغيانه پروپئگنڊا جي ترديد ٿئي ٿي ته، حڪومت کان لقب حاصل ڪرڻ بي معنيٰ آهي ۽ بيعزتيءَ جو سبب آهي.
• ان سپاسنامي ۾ هي به ٻڌايو ويو آهي تاه جيستائين مسلمانن کي ديني فرضن جي ادائگيءَ جي آزادي حاصل آهي، ان جي وفادار ۽ تقدس وارن ماڻهن تي ڪهڙا فرض عائد ٿين ٿا.
• هنن ٻنهي معاملن جي حوالي سان هي هڪ قيمتي رڪارڊ آهي، جيڪو قدامت پسند مسلمانن جي رجحان جي ترجماني ڪري ٿو.
• ان جي قدر ۽ قيمت ان ڳالهه مان اڃان وڌي وڃي ٿي ته، ديوبند ڪاليج جي وفاداريءَ کي ڪمزور ڪرڻ ۽ ان ۾ برطانيه مخالف پان اسلام ازم رجحان پيدا ڪرڻ جي مستقل ڪوشش ڪئي پئي وڃي.
• هي هڪ اهڙو منشور آهي، جنهن کي ضرورت مطابق مناسب طريقي سان استعمال ڪرڻ گهرجي.
• ان مان انهن سڀني مذهبي نوعيت جي دلين جو انڪار ٿئي ٿو جنهن تي غيروفادار ۽ باغيانه خيال رکڻ وارا اعتماد ڪندا آهن.
• سرجيمس مسٽن تجويز ڪري ٿو ته ان جي باقاعدي واپسي جو اطلاع (رسيد) ڏني وڃي ۽ ٻڌايو وڃي ته ڇا حڪومت وٽ اهڙي ڪا تجويز آهي ته ان کي ڪهڙي طرح مشهور يا استعمال ڪيو وڃي؟
• هي صوبائي سطح جي اهميت کان ڪيئن حصا وڌيڪ مٿانهين اهميت وارو دستاويز آهي.
(7) ليفٽيننٽ گورنر ڄاڻي ٿو ته حڪومت جي طرف کان ديني ايجنسين کي استعمال ڪرڻ جي ڪوشش سدائين سنجيده ۽ اڪثر محتاط هوندي آهي، پر هن وقت صورت اهڙي آهي جو ديوبند جي انهن مولوين جو قدم پنهنجو پاڻ مناسب وقت تي کنيو ويو آهي.
• تقريبن هڪ سال اڳ هزآنر کي انهن ئي ذريعن سان اطلاع ڏنو ويو هو ته ڪاليج ۾ ڳڙٻڙ ٿي رهي آهي، ان ڪري هو ڪاليج اچي. پر ان وقت هز آنر ان تجويز کي اهو چئي ڪري رد ڪري ڇڏيو هو ته، پرنسپل ۽ اسٽاف جي طرفان باضابطي دعوت نامي کان سواءِ هو ايئن نٿو ڪري سگهي.
• بعد ۾ هز آنر پهرين مارچ 1915ع تي ڪاليج جو دورو ڪيو ۽ ان جي باوجود جو محمد علي ۽ دهليءَ جا ايجيٽيز (احتجاجي ماڻهو) جلسي ۾ موجود هئا، هز آنر جو شاندار استقبال ڪيو ويو.
• ڪاليج جي ”سڀني ماڻهن“ (6) جي موجودگيءَ ۾ رسمي (خوش آمديدي ۽ شڪريي جي) تقريرن جو تبادلو ٿيو ۽
• ان کان پوءِ ڪاليج جي لائبريريءَ ۾ خوشگوار ماحول ۾ دل کولي ڪري آزاد نموني سان خيالن جي ڏي وٺ ٿي، اهڙي طرح گڏيل دوستي ۽ تعلقات قائم ٿيا.
• پرنسپل (محمد احمد) کي وائسراءِ جي طرفان شمس العلماءَ جو خطاب ڏيڻ به بلڪل غير متوقع طور تي پيش ڪيو ويو. سپاسنامي سان (7) هي رابطا وڌيڪ هموار ٿيا. ليفٽيننٽ گورنر جو خيال آهي ته ان جا نتيجا ڏورانهان ۽ اطمينان لائق هوندا.
سمجهاڻيون
(1) اهي پنج مولوي ڪهڙا هئا؟ يقين سان ته مولانا محمد احمد (مهتمم دارالعلوم) ۽ مولانا حبيب الرحمان عثماني (نائب مهتمم) جو ئي نالو وٺي سگهجي ٿو. شايد انهن ۾ مولانا شبير احمد عثماني به هجي جو اهتمام ڪندڙن جو پيارو هو ۽ مولانا عبيدالله سنڌيءَ کي ديوبند مان ڪڍرائڻ جي لاءِ جيڪو جهڳڙو پيدا ڪيو ويو هو، ان ۾ سڀ کان وڌيڪ حصو انهيءَ مرحوم جو هو.
(2) شريف مدينه مان مطلب مديني جو گورنر بصري پاشا آهي، جنهن جي نالي مڪي جي گورنر غالب پاشا حضرت شيخ الهند جي تعارف ۾ خط ڏنو هو ۽ انور پاشا سان ملاقات ڪرائڻ جي لاءِ سفارش ڪئي هئي.
(3) دهلي گروپ مان مراد نظارة المعارف القرآنيه جا سرپرست ۽ ميمبر آهن. انهن ۾ حڪيم اجمل خان، حڪيم عبدالرزاق، ڊاڪٽر انصاري، مولانا عبيدالله سنڌي وغيره آهن. مولانا سنڌي ان جو ناظم ۽ حڪيم اجمل خان ان جو سرپرست هو. مولانا سنڌي کان پوءِ مولانا احمد علي لاهوري ان کي هلائيندا رهيا هئا. شمس العلماءَ مرحوم جي خدمتن جو دائرو نه فقط ديوبند ۾ حضرت شيخ الهند، مولانا سنڌي ۽ جمعيت الانصار جي سياسي ڪارگذارين تائين محدود هو، بلڪ دهلي گروپ جي باري ۾ معلومات جي پهچائڻ تائين پکڙيل هو.
(4) اڄ انهن بزرگن جي پونيئرن ”طيب“ جي دعويٰ آهي ته سندس بزرگن (مولانا محمد احمد) تحريڪ آزاديءَ ۾ حصو ورتو هو ۽ ان تحريڪ ۾ ٻين جي رهنمائي ڪئي هئي. هاڻي تاريخ جو ورق اٿليو ته معلوم ٿيو ته وقت جي هڪ انقلابي ۽ حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن جي سڄي هٿ جون انقلابي سياسي ڪوششون، جنهن جو اصل رهنما حضرت شيخ الهند ئي هو، انهن جي نظر ۾ ”شرارت واريون حرڪتون“ هيون ۽ حڪومت کان ان جو ”پر زور“ مطالبو هو ته ان انقلابي کي ان جي مرڪز انقلاب کان پري ۽ دهلي کي ان جي وجود کان پاڪ ڪيو وڃي ۽ ان جي قومي ۽ ديني خدمتن يا بقول شمس العلماءَ ”شرارت وارين حرڪتن“ کي سنڌ تائين محدود ڪيو وڃي. جيڪڏهن مولانا سنڌي جي باري ۾ ان جا اهي خيال هئا ته يقين رکڻ گهرجي ته حضرت شيخ الهند جي باري ۾ به سندس خيال ان کان وڌيڪ مٿي نٿا ٿي سگهن. واضح رهي ته مولانا سنڌي ان وقت ”ڪابل منصوبي“ جي سلسلي ۾ دهلي مان نڪري چڪو هو، پر اڃا ملڪ ۾ ئي هو ۽ سنڌ ۾ منصوبي جي پورائي جي ڪمن ۽ سفر جي تيارين ۾ مصروف هو.
(5) دفعي 6 جي ضمن ۾ شمس العلماءَ اينڊ ڪمپني جي سپاسنامي جي اهميت جي جن پهلوئن کي ظاهر ڪيو ويو آهي ته، اهو پنهنجي جاءِ تي، پر ان مان هي به اندازو ٿئي ٿو ته دارالعلوم ديوبند جي مرڪز انقلاب کي آزاديءَ جي تحريڪ ۽ جدوجهد کان پري وٺي وڃڻ جي هيءَ هڪ ڪيتري وڏي سازش هئي ۽ تاريخ جو هي فيصلو ڪيترو سخت آهي جو اڄ ان جي نالي وٺندڙن تي ان ئي دارالعلوم جي سرزمين پنهنجي ڪشادگيءَ جي باوجود تنگ ٿي ويئي آهي ۽ انهن جامع مسجد ديوبند ۾ پناهه حاصل ڪئي آهي. (قاري محمد طيب جي مهتمم جي عهدي تان لهي مدرسي جي انتظامن کان لاتعلق ٿي وڃڻ) اڄ تحريڪ آزادي ملڪ جي حوالي سان ان جو نالو وٺندي شرم اچي ٿو. دنيا ڏسي ورتو ته حضرت شيخ الهند جي تحريڪ جو مثال ”کشجرة طيبة اصلحا ثابت و فرعها في السماءَءِ....“ الآيه ۽ شمس العلماءَ جي تحريڪ ان جي ”برعڪس“ گداگريءَ جي پيشي جو مثال آهي.
جيئن وڻ پاڪ جو پاڙ ان جي مضبوط هجي ۽ ٽاريون ان جون آسمان ۾. (14-22)
(6) انهن ”سڀني ماڻهن“ ۾ حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن، صدر المدرسين ۽ شيخ الحديث دارالعلوم شامل نه هئا، حضرت ان موقعي تي ديوبند مان ٻاهر هليو ويو هو.
(7) سپاسنامي مان مراد خوش آمديدي تقرير ۽ خطابن ملڻ تي شڪريي جي تقرير آهي. انتظام ڪندڙن جن خيالن ۽ جذبن جو اظهار فرمايو هو، ان کان گورنر خوش ٿيو ۽ دور رس ۽ اطمينان وارن نتيجن جي اميد ڪئي. هڪ سپاسنامو اهو آهي جيڪو لقب ملڻ کان پوءِ شمس العلماءَ مولانا محمد احمد ۽ ڪجهه ٻين ماڻهن وفد جي صورت ۾ شمله وڃي ڪري ليفٽيننٽ گورنر جي خدمت ۾ پيش ڪيو هو. ان جو ترجمو سي آءِ ڊي جي رپورٽن جي حوالي سان هن ڪتاب جي ضميمي نمبر 2 ۾ اچي چڪو آهي.
(11)
خفيه خط سيڪريٽري گورنمينٽ يوپي نالي سيڪريٽري هوم ڊپارٽمينٽ گورنمينٽ آف انڊيا.
9 جنوري 1916ع
بحواله ڊي او نمبر 1939 لکيل 18 ڊسمبر 1915ع
مان توهان کي اطلاع ڏيڻ چاهيان ٿو ته حڪومت (بمبئي) کي تار موڪلي ويئي آهي ته:
• محمود حسن ۽ خليل احمد امڪاني طور تي ان بحري جهاز ۾ آهن، جيڪو ڪويت کان 10 جنوري تي بمبئي پهچي رهيو آهي.
• حڪومت بمبئي کي باخبر ڪيو ويو آهي ته اتر هند جي مسلمانن جي اڪثريت انهن ٻنهي جي بيحد عزت ۽ احترام ڪندي آهي. ان موقعي تي انهن جي گرفتاري ۽ نظربندي مسلمانن جي حلقن ۾ بيقراري ۽ بيچينيءَ جو سبب ٿي سگهي ٿي. حڪومت بمبئي ان صورتحال کان بچڻ چاهي ٿي ۽ تجويز ڪري ٿي ته انهن ماڻهن جي پهچڻ تي، انهن جي سختيءَ سان تلاشي ورتي وڃي ۽ جيڪڏهن ڪا اعتراض جوڳي شيءِ نه ملي سگهي ته انهن تي نگراني رکي وڃي ۽ انهن جو جا ڏي وڃڻ جو ارادو هجي، اتي تار جي ذريعي اطلاع ڪيو وڃي.
• اوهان پنهنجي ڊي او نمبر 4974، لکيل 13 ڊسمبر 1915ع تي، خطرو ظاهر ڪيو آهي ته محمود حسن سرحد جي طرف هليو ويندو. ان ڪري هزآنر حڪومت بمبئي کي تار ڏئي ڇڏي آهي، جنهن ۾ چيو ويو آهي ته تجويز ڪيل طريقي تي ان جي سخت تلاشي ورتي وڃي ۽ پوءِ انڊيا آرڊيننس جي خلاف ورزي جي الزام ۾ ان کي پوليس جي حراست ۾ الهه آباد پهچايو وڃي.
• تجويز ڪيو وڃي ٿو ته حڪومت جي حڪمن جي مطابق ضروري ڪارروائي ڪئي وڃي. آئنده ڪارروائي جو تعلق ان جي تلاشي جي نتيجي تي منحصر هوندو ۽ الهه آباد ۾ پڇاڳاڇا ڪئي ويندي.
• الهه آباد ۾ محمود حسن ۽ خليل احمد کي في الحال سول جيل ۾ حراست ۾ رکيو ويندو.
حوالو: گورنمينٽ آف انڊيا، هوم ڊپارٽمينٽ- پوليٽيڪل ڊپازٽ پروسيڊنگز جنوري 1916ع نمبر 47، ص 40.
**
سمجهاڻي
(1) حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن 18 ڊسمبر 1915ع تي ايس ايس اڪبر جهاز ۾ حج جي لاءِ ويو هو. هن ڳالهه جي پوليس کي خبر نه هئي ته حضرت ڪجهه عرصو عرب ۾ رهندا. ان ڪري جنوري 1916ع تي ان جي واپسيءَ جي توقع هئي، پر فيبروريءَ ۾ مولانا مطلوب الرحمان ۽ سيپٽمبر 1916ع تي مولانا خليل احمد صدر مدرس مظاهرالعلوم سهارنپور، ان جي گهرواري، حاجي مقبول احمد ۽ سيد هادي حسن حج کان واندو ٿيڻ کان پوءِ واپس آيا. سيپٽمبر ۾ اچڻ وارن کي بمبئي ۾ روڪيو ويو، انهن کان بيان ورتا ويا ۽ ٻن ٽن ڏينهن کان پوءِ انهن کي نيني تال نيو ويو. نيني تال ۾ ٽنهي بزرگن کي جدا جدا رکيو ويو ۽ هر هڪ کان ڪيترائي بيان ورتا ويا. هاڻي مولانا مطلوب الرحمان (مولانا حبيب الرحمان عثماني نائب مهتمم دارالعلوم ديوبند ۽ مولانا شبير احمد عثماني مدرس دارالعلوم جي ڀاءُ) کي به نيني تال گهرائي ڪري پڇاڳاڇا ۾ شامل ڪيو ويو. ديوبند ۽ سهارنپور ۾ اطلاع پهتو ته شمس العلماء مولانا محمد احمد ۽ مولانا حبيب الرحمان عثماني، جي سفارش يا ضمانت تي مولانا خليل احمد، حاجي مقبول احمد ۽ مولانا مطلوب الرحمان عثمانيءَ کي ڇڏيو ويو. جيئن ته سيد هادي حسن کان نه ڪا خاص ڳالهه معلوم ٿي هئي ۽ نه آئنده جي لاءِ ڪو اطمينان بخش واعدو هٿ آيو، ان ڪري ان کي نه ڇڏيو ويو. ان کي ”هڪ عرصي جي نظربندي“ کان پوءِ آزادي ملي. ٻين ماڻهن کان جيڪا معلومات ارادتاً يا اتفاقاً حڪومت کي حاصل ٿي ويئي هئي، ان جي بنياد تي تقريبن ٽي درجن ماڻهن کان بيان ورتا ويا. انهن جي گهرن جون تلاشيون ورتيون ويون، محدود ۽ ڊگهين نظربندين جو سلسلو شروع ٿيو.
(تفصيل جي لاءِ ڏسو ”شيخ الهند مولانا محمود حسن محدث ديوبنديءَ ڪي مختصر سوانح اور حالات اسيري از: انجمن اعانت نظر بند ان اسلام- دهلي 1918ع)
(25)
مولانا محمود حسن جي باري ۾
ڪليڪٽر سهارنپور جي خفيه رپورٽ جيڪا هوم ڊپارٽمينٽ کي موڪلي ويئي.
(1) ديوبند جي شمس العلماءَ مولوي محمد احمد ڪالهه هي اطلاع ڏنو آهي ته:
* هيڊماستر (شيخ الحديث، صدرالمدرسين) جو خط مليو، ان ۾ ٻڌايو ويو آهي ته انهن (مولانا محمود حسن) مديني ۾ انور پاشا سان ملاقات ڪئي ۽ هو ان سان معاملا طئه ڪندي ئي ديوبند واپس اچي ويندو. ان جا مقصد هي آهن:
(الف) پنهنجي ايجنٽن جي ذريعي سرحد تي گڙٻڙ پيدا ڪرڻ.
(ب) هندستان ۾ انگريزن جي خلاف نفرت کي هوا ڏيڻ.(1)
(2) ان ٻڌايو ته:
* استنبول ۽ هندستان ۾ غيروفادار مسلمانن جي وچ ۾ ريڊ سي (ڳاڙهي سمنڊ) وڃڻ وارن بحري جهازن جي عملي جي ذريعي ڪافي خط و ڪتابت ٿي چڪي آهي.
* بلغاريه جي جنگ ۾ شامل ٿيڻ ۽ غير متوقع طور تي سرو يا جي ايترو جلدي پوئتي هٽي وڃڻ ڪري، غيروفادارن جا حوصلا گهڻو وڌي ويا آهن.
(3) ان هي به ٻڌايو ته ڊاڪٽر انصاري ۽ سندس رشتيدار (ڀاءُ حڪيم) عبدالرزاق پنهنجي حلقي ۾ هي ڳالهه پکيڙي رهيو آهي ته:
(الف) هو (شمس العلماءَ) حڪومت کي اطلاع پهچائي رهيو آهي.
(ب) ليفٽيننٽ گورنر هيڊ ماستر (صدر مدرس مولانا محمود حسن) جي نظربنديءَ جي سفارش ڪئي هئي، جنهن کي وائسراءِ رد ڪري ڇڏيو. (2)
(ج) انهن حڪمن جي تصديق سيڪريٽريٽ جي ڪاغذن مان ڪئي ويئي آهي.
(4) هيڊماستر (صدر مدرس) ايتري قدر اثر رسوخ ڪهڙي طرح پيدا ڪري ورتو؟ ان سوال جي جواب ۾ ان ٻڌايو ته:
(الف) ان جي عمر وڏي هجڻ (70 سال).
(ب) ان جي قابليت ۽ ان جو تقدس.
(ج) هي ته هو شمس العلماءَ جي والد مولانا محمد قاسم جو معزز شاگرد آهي. شمس العلماءَ جو والد پاڻ به معزز (بزرگ) مولوي هو، جنهن پنجاهه سال اڳ دارالعلوم ديوبند جو بنياد رکيو هو.
(د) ان جو دارالعلوم ديوبند سان تعلق (بقول ان جي هي هندستان ۾ پنهنجي نوعيت جو واحد ادارو آهي.)
(5) ان (شمس العلماءَ) جو بيان آهي ته هي ماڻهو (محمود حسن) ترش مزاج، غيرمصالحانه طبيعت جو مالڪ آهي. (3)
حوالو: گورنمينٽ آف انڊيا- هوم ڊپارٽمينٽ پوليٽيڪل ڊپازٽ پروسيڊنگز، جنوري 1916ع نمبر 47.
**
سمجهاڻي
(1) الحمدلله! انهن سڀني خطن ۽ گورنمينٽ جي رپورٽن مان حضرت شيخ الهند جي سياسي ڪارگذارين ۽ خدمتن، قوم ۽ وطن جو ڪهڙو نه چٽو واضح ثبوت دشمن جي قلم کان حاصل ٿيو آهي.
(2) ان وقت جڏهن حضرت شيخ الهند وطن ۾ هو ته بلاشبه حضرت شمس العلماءَ جي ان تجويز کي نظرانداز ڪيو ويو هو، پر جڏهن حضرت شيخ الهند ملڪ کان ٻاهر هليو ويو ۽ حضرت جي ڪارگذارين جا ثبوت سامهون آيا ته، شمس العلماءَ جي مشوري ۽ ان جي راءِ جي صحيح نتيجي کي محسوس ڪيو ويو ۽ حضرت کي گرفتار ڪرڻ ۾ بلڪل دير نه ڪئي ويئي. ڇا ان حقيقت جي انڪشاف کان پوءِ به ان ڳالهه ۾ شبهو ڪيو ويندو ته حضرت شيخ الهند کي شمس العلماءَ گرفتار نه ڪرايو هو؟
(3) شمس العلماءَ تمام سٺو فرمايو ته حضرت (شيخ الهند) واقعي ترش مزاج ۽ غيرمصالحانه طبيعت جو مالڪ هو، پر انگريز يعني قوم ۽ وطن جي دشمن جي مقابلي ۾ پنهنجي دوستن، بزرگن ۽ ننڍڙن جي لاءِ نهايت مخلص، نهايت گهڻو شفيق ۽ رحيم هو، ڄڻ اشداء علي الڪفار و رحما بينهم جو عملي تفسير هو. انگريزن جي مقابلي ۾ حضرت جي طبيعت جي شدت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته هڪ دفعي مولانا محمد طاهر پڇيو:
حضرت! انگريزن جي ڪا سٺي شيءِ به آهي؟
جواب ڏنائون: هائو! انهن جي گوشت جو ڪباب گهڻو ذائقيدار هوندو.
(26)
ڪليڪٽر سهارنپور جو خفيه اطلاع حڪومت هند جي لاءِ
(1) شمس العلماءَ محمد احمد اطلاع ڏنو آهي ته:
* هيڊماستر (صدر مدرس مولانا) محمود حسن اڃا تائين عرب مان واپس نه آيو آهي.
* ڊاڪٽر انصاريءَ جو ڀاءُ عبدالرزاق ڪڏهن ڪڏهن مطلوب الرحمان سان ملڻ ديوبند ايندو آهي، مطلوب الرحمان کوهن کوٽڻ جي شعبي ۾ آهي ۽ اڄڪلهه موڪل تي آهي.
* هي شخص (مطلوب الرحمان) به هيڊماستر (صدر مدرس) سان گڏ عرب ويو هو ۽ تقريباً هڪ مهينو اڳ واپس آيو آهي. (1)
* هي ٻئي (عبدالرزاق ۽ مطلوب الرحمان) بلقان ۾ جرمنين جي فتحن کي وڌائي ڊگهو ڪري پيش ڪري رهيا آهن ۽ چوندا وتن ٿا ته جنگ جو فيصلو هندستان ۾ ٿيندو. هندستان ۾ جيڪي حفاظتي انتظامن جي گهٽتائي آهي، ان جي عبدالرزاق ٺٺول ڪندو رهندو آهي.
(2) شمس العلماءَ وڌيڪ ٻڌايو ته:
* ان جو (شمس العلماءَ جو) پنهنجو موڪليل قاصد عبدالاحد ڪشميري (جنهن کي انهن مولانا محمود حسن جي حالتن جي جاسوسي جي لاءِ) عرب موڪليو هو. گذريل مهيني مطلوب الرحمان سان گڏ هندستان موٽي آيو آهي.
* ان (عبدالواحد) ٻڌايو ته هيڊماستر (صدر مدرس مولانا محمود حسن) جون ملاقاتون انور پاشا سان، جنهن کي استنبول جي طرف کان خليفي جو نمائندو مقرر ڪيو ويو آهي، هڪ هفتو جاري رهيون.
* ان هي به ٻڌايو ته چاليهه پنجاهه هزار فوجي ترڪن جي سربراهيءَ ۾، مڪي جي ويجهو گڏ ٿيا ۽ طائف جي رستي اوڀر جي طرف روانا ٿيا آهن ته جيئن استنبول ۾ اسان جي فوج جي مواصلاتي نظام کي ختم ڪري ڇڏين.
منهنجي خيال ۾ طائف جبلن تي واقع شهر آهي، جيڪو مڪي کان ٻن منزلن جي مفاصلي تي آهي.
حوالو: گورنمينٽ آف انڊيا- هوم ڊپارٽمينٽ- پوليٽيڪل ڊپازٽ پروسيڊنگز جنوري 1916ع نمبر 47.
سمجهاڻيون
(1) مولانا مطلوب الرحمان عثمانيءَ جو ٻيو ڀاءُ مولانا حبيب الرحمان (نائب مهتمم دارالعلوم ديوبند)، مفتي عزيزالرحمان عثماني (مفتي و مدرس دارالعلوم) ۽ مولانا شبير احمد عثماني (مدرس دارالعلوم) هئا. پوين ٽنهي ڀائرن جو تعلق شمس العلماءَ پارٽيءَ سان هو. مولانا شبير احمد عثماني جي باري ۾ سي آءِ ڊي جي رپورٽ (ريشمي خط سازش ڪيس جي ڊائريڪٽري ”ڪير ڇا آهي؟“) ۾ آهي ته شبير احمد جي شروعات ۾ (مولانا) عبيدالله (سنڌي) سان دوستي هوندي هئي. پر بعد ۾ سخت دشمن ٿي ويو ۽ ديوبند مان ان جي ڪڍڻ جو خاص ذميوار اهو ئي آهي. مولانا مطلوب الرحمان عثماني شروع کان حضرت شيخ الهند جي انقلابي جماعت سان تعلق رکندو هو، پر حج کان واپسي، گرفتاري ۽ شمس العلماءَ جي سفارش ۽ ضمانت تي آزاد ٿيڻ کان پوءِ ان حضرت شيخ الهند جي جماعت سان پنهنجو تعلق ختم ڪري ڇڏيو هو. جڏهن ته شمس العلماءَ پارٽيءَ ۾ به شامل نه ٿيو ۽ نه ان شيخ الهند جي جماعت جي خلاف دشمنن وانگر رويو اختيار ڪيو. ان بزرگ جو ”عثماني خاندان“ جي سياست سان به نهايت تمام ٿورو تعلق رکيو. پنهنجن ڀائرن ۾ هو شايد سڀني کان شريف هو ۽ اخلاقي معيار بلند رکندو هو.
**
پندرنهن روزه رپورٽ 18 جنوري 1916ع، پنجاب ۾ داخلي سياسي صورتحال يورپي جنگ جي حوالي کان پڄاڻي 15 جنوري 1916 تائين
ظاهر ۾ ته پنجاب جي موجوده سياسي صورتحال ۾ ڪا به تبديلي ڏسڻ ۾ نه ٿي اچي. پر عام طور تي ماڻهن ۾ بيچيني ڏٺي وڃي ٿي ۽ ماڻهو حالتن تي بحث ڪندي ڏسڻ ۾ اچن ٿا. بلقان، گيلي پولي، ايران ۽ افغانستان جي هلندڙ واقعن کي ترڪيءَ جي مهمندن اتحادين جي طرفان برطانوي وقار جي خلاف سمجهيو وڃي ٿو. جڏهن ته برطانيه دشمن خيال کليل طور تي ظاهر نٿا ٿين. پر مسلمان باغين جي لاءِ جرمني جي امداد جو چرچو عام آهي. افغانستان ۾ جرمن ترڪ ايجنٽن جي مشغولين ۽ سرحدي قبائلين ۾ شورش، انگريز صورتحال بابت افواهن سان صوبي پنجاب جا هندو گهٻرايل آهن.
راولپنڊي ڊويزن جي ڪمشنر اطلاع ڏنو آهي ته، هندو سخت بيچيني محسوس ڪري رهيا آهن. جڏهن ته في الحال ان جي خوف جي لاءِ ڪا خاص ڳالهه ڏسڻ ۾ نه ٿي اچي. ڪابل ۾ پيدا ٿيڻ وارين حالتن ۽ پکڙجڻ وارا خيال هر طرف بحث هيٺ اچي رهيا آهن. انهن حالتن ۾ جيڪڏهن حيثيت وارن هندن کي اظهار خيال جو موقعو ڏنو وڃي ته حالتن ۾ خوشگوار تبديلي پيدا ٿي سگهي ٿي. هو حڪومت کان مطالبو ڪندا ته مسلمانن تي گهڻو اعتماد نه ڪيو وڃي. ان (ڪشمنر راولپنڊي ڊويزن) هي اطلاع به ڏنو آهي ته انهن حالتن کان مسلمان به ڪجهه گهڻو پراميد نه آهن.
جالندر ڊويزن جا هندو خاص طور تي بيچين آهن. ڪمشنر هي به لکي ٿو ته صورتحال ۾ موجوده تبديليون ايران ۾ ڳڙٻڙ ۽ جرمني جي پٺاڻن کي ڀڙڪائڻ جي ڪوشش، جيڪي جنگ جا امڪان پيدا ڪري ڇڏيا آهن، ان جي ڪري انهن (هندن) جا ذهن خدشن جا شڪار آهن ۽ اهي هيءَ ڳالهه محسوس ڪرڻ لڳا آهن ته، انهن جي مفادن جو تحفظ اسان جي (گورنمينٽ سان) ڀائيچاري ۾ آهي.
تعليم يافته مسلمان ان ڳالهه تي مطمئن ڏسڻ ۾ اچن ٿا ته ترڪي بلقان جي هلندڙ بحران مان نڪري ويو آهي. ضلع شاهپور جا مسلمان، جتي هو گهڻائيءَ ۾ آهن، خيال ڪن ٿا ته ميسوپٽاميه (عراق) ۾ حالتون صحيح نه آهن. قصور ضلع لاهور جا مسلمان ماضي ۾ اڪثر ڪري لاقانونيت جا عادي رهيا آهن، اهي غيرمطمئن آهن ۽ انهن جو خيال آهي ته يورپين کي جنهن درجي روڪڻ جي قوت جي ضرورت آهي، اها موجود نه آهي. ڪابل ۾ ترڪي جرمن مشن جي باري ۾ ڪيترائي افواهه پکڙيل آهن. انهن مان هڪ هي به آهي ته ڪابل جي امير ڪيترن ئي تحفن سان گڏ هن اها تلوار به ورتي آهي جيڪا ترڪي جي سلطان سان تعاون جي عزم جي علامت آهي.(1)
حوالو: گورنمينٽ آف انڊيا، هوم ڊپارٽمينٽ، پوليٽيڪل ڊپازٽ جنوري 1916ع، نمبر 66 بحوالو انڊين مسلمز- اي ڊاڪيومينٽري رڪارڊ جلد 5، مرتب شان محمد 1982ع دهلي.
سمجهاڻي
(1) هندستاني ترڪ جرمن مشن 7 آڪٽوبر 1915ع تي ڪابل پهتو هو. ان مشن جي سربراهه راجه مهندر پرتاب آف هاٿرس (يوپي هند) هو ۽ مولانا برڪت الله آف ڀوپال (ڏکڻ هند)، ڪاظم بيگ (ترڪي)، فون هنٽنگ (جرمن) ۽ نيڊر مائر (آسٽريا) ان جا ميمبر هئا. 15 آڪٽوبر 1915ع تي مولانا عبيدالله سنڌي جڏهن ڪابل پهتو ته ان به هن مشن سان لاڳاپا پيدا ڪري ورتا ۽ جڏهن آزاد هندستان جي عارضي حڪومت جو قائم ٿيڻ عمل ۾ آيو ته راجه صاحب ان جو صدر، برڪت الله وزيراعظم ۽ مولانا سنڌي وزيرداخله مقرر ٿيو هو. مشن جو مقصد افغانستان مان هندستان تي حملو ڪرائڻو هو ته جيئن انگريز فوجين کي يورپين محاذن جي بجاءِ، هندستان جي محاذ تي مشغول رکيو وڃي ۽ جرمن ۽ ترڪ فوجين کي روس جي برخلاف وڌيڪ جنگ ڪرڻ جو موقعو ملي سگهي ۽ افغانستان جي حملي سان برٽش هندستان کي آزاد ڪرائي سگهجي.
ان اميد سان ته جنگ جي خطري سان ڏکڻ اولهه هند جي واپارين ۽ ڪاروبار ڪرڻ وارن مان، اڪثر ملڪ جا غيرمسلم هئا، پريشاني پکڙجي ويئي هئي. انگريزن جنگ جو خطرو ڏيکاري هندو مسلم منافقت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ان جي لاءِ ڪيترن هندن کي استعمال ڪيو هو. هن رپورٽ ۾ ان جي طرف اشارو آهي.
**