باب پهريون : ريشمي رومال تحريڪ ۾ سنڌ جو حصو
[/b]
هن تحريڪ ۾ سنڌ جو حصو نهايت اهم ۽ تعريف لائق رهيو آهي. هن تحريڪ جي اڳواڻن کان وٺي ڪري ڪارڪنن تائين، جنود ربانيه ۾ قائم مقام جنرل کان وٺي ليفٽيننٽ ڪرنل، ميجر ۽ ڪپتان جي عهدي تائين ۽ حڪومت موقته (عارضي حڪومت) ۾ نهايت ذميوار عهدن تي سنڌ وارا ڪامياب ڏسڻ ۾ اچن ٿا. ريشمي تحريڪ جو سڀني کان اهم ماڻهو سنڌ جو مايه ناز سپوت مولانا عبيدالله سنڌي هو. هن تحريڪ جي خاص شخصيتن ۾ شيخ محمد ابراهيم، پير سيد اسدالله شاهه، حاجي عبدالله هارون، شيخ عبدالرحيم، فتح محمد، مولوي محمد علي، محمد حسن، مولانا حافظ محمد صادق، مولانا رشدالله راشدي، حاجي ڊاڪٽر شاهه بخش لاشاري، مولانا تاج محمود امروٽي، حڪيم عبدالقيوم ۽ مولانا عبدالله لغاري شامل آهن. هي ته اهي شخصيتون آهن، جن جا نالا ۽ تحريڪ ۾ جن جو ٿورو ڪي گهڻو ذڪر سي آءِ ڊي جي رپورٽن ۾ موجود آهي. انهن کان سواءِ اهڙا ڪيترا ماڻهو هوندا، جن جي معلومات سي آءِ ڊي کي نه ملي سگهي. پر انهن جي سڃاڻپ ٿي چڪي آهي.
حڪومت موقته ۾ سڀني کان اهم ۽ سرگرم شخصيت سنڌ جو انقلابي عالم ۽ مفڪر مولانا عبيدالله جي هئي. هو هندستان (برصغير) جي آزاد عارضي حڪومت ۾ ”وزيرداخله“ جي عهدي تي فائز هو. ڇوٽڪارو ڏياريندڙ فوج يعني جنود ربانيه جو هڪ وڏو عهديدار، يعني قائم مقام سالار (ليفٽيننٽ جنرل) به پاڻ هو. ان کان سواءِ ليفٽيننٽ جنرل جي عهدي تي امروٽ (ضلع سکر) جو مايه ناز عالم دين ۽ شيخ طريقت مولانا تاج محمود امروٽي ۽ مولانا سنڌي جو شاگرد ۽ فخر سنڌي پير سيد اسدالله شاهه ٽکڙائي مقرر هو. ميجر جنرل جي حيثيت سان ان فهرست ۾ شيخ محمد ابراهيم سنڌي جو نالو چمڪي رهيو آهي. ڪرنل جي عهدي تي به سرزمين سنڌ جي ٽن مشهور ماڻهن جا نالا مبارڪ روشن ۽ چمڪندا ڏسڻ ۾ اچن ٿا. انهن مان هڪ مولانا عبدالله لغاري آهي، جنهن کي مولانا سنڌيءَ جي صحبت ۽ ان کان فائدو حاصل ڪرڻ سان گڏ مدرسو دارالارشاد پيرجهنڊي ۾ مولانا سنڌيءَ جو نائب ٿيڻ ۽ افغانستان جي سفر ۾ مولانا سنڌيءَ جي رفاقت جو شرف حاصل ٿيو هو. ٻئي شخصيت ڪراچيءَ جو مشهور عالم دين ۽ سياسي رهنما مولانا محمد صادق رحه جي هئي، ٽئي شخصيت مشهور انقلابي شيخ عبدالرحيم جي هئي. ريشمي خطن ۾ پهريون خط هن ئي بزرگ جي نالي لکيو ويو هو. ليفٽيننٽ ڪرنل جي فهرست ۾ حاجي ڊاڪٽر شاهه بخش ۽ محمد علي سنڌي (مولانا احمد علي لاهوري) جو ڀاءُ جو نالو موجود آهي.
قاضي محمد اڪبر پنهنجي هڪ مضمون ۾ مولانا سنڌي، حاجي شاهه بخش، شيخ عبدالرحيم، مولانا محمد صادق، مولانا تاج محمود، سيد اسدالله شاهه ۽ پنهنجي والد (قاضي) عبدالقيوم کان سواءِ جن جا نالا تحريڪ ريشمي رومال سازش جي سلسلي ۾ سي آءِ ڊي جي رپورٽن ۾ اچي ويا آهن، ڪريم نظاماڻي، عقيل هاله، هالا جو حاجي حيدر خان نظاماڻي، پير آغا حسن جان، آغا حسين جان سرهندي، حڪيم فتح محمد سيوهاڻي (جيڪو قاضي اڪبر جو چاچو هو) غلام محمد ڀرڳڙي، پير سيد تراب علي شاهه راشدي ۽ ڳوٺ پير جهنڊي جو سيد محب الله شاهه راشديءَ کي تحريڪ ريشمي رومال جي نه فقط ڪارڪنن، پر سنڌ ۾ هن تحريڪ جي رهنمائن جي حيثيت سان پيش ڪيو آهي.
تحريڪ ريشمي رومال جي سلسلي ۾ سنڌ جي جن اڪابرن ۽ مجاهدن جا نالا آيا آهن، انهن جو تحريڪ سان فقط رسمي تعلق نه هو، بلڪ مولانا محمد ميان هن تحريڪ جي جن ملڪي ۽ بين الاقوامي اهميت جي شخصيتن وقت جي وڏن وڏن رهنمائن ۽ حضرت شيخ الهند جي مشيرن ۽ معاونن جو تذڪرو ڪيو آهي. انهن ۾ ڊاڪٽر مختار احمد انصاري، مولانا ابوالڪلام آزاد، مولانا محمد علي، حڪيم اجمل خان ۽ نواب وقارالملڪ سان گڏ مولانا محمد صادق، شيخ عبدالرحيم ۽ مولانا تاج محمود امروٽي جو ذڪر به فرمايو آهي. حضرت شيخ الاسلام مولانا حسين احمد مدنيءَ به انهن ٽنهي اڪابرن جي حالتن ۽ خدمتن جي تذڪري سان گڏ حاجي شاهه بخش مرحوم جي تعريف ڪئي آهي. آزاديءَ جي سنڌي مجاهدن جي اثر و رسوخ جي باري ۾ ريشمي خط سازش ڪيس جو خلاصو تيار ڪرڻ واري وي وي ويان به نهايت جامع تبصرو ڪيو آهي. هو لکي ٿو:
”عبيدالله (سنڌيءَ) جا ڪٽر متعصب جنوني دوست پيروڪار ۽ مائٽ جيڪي سنڌ ۾ هئا هندستان جي سڀني حصن ۾ هئا.“
[b]تحريڪ جا سنڌي مجاهد
[/b] ايندڙ باب ۾ تحريڪ ريشمي رومال جي متعلق سنڌ جي اڪابرن ۽ مجاهدن جا مختصر حالات پيش ڪيا وڃن ٿا. تعارف، تحريڪ ۾ ڪنهن شخص جي اهميت ۽ ان جي درجي جي لحاظ جي بجاءِ حرف تهجي (الفابيٽ) جي ترتيب سان ڪرايو وڃي ٿو.
**