ضميمو 3
ريشمي خط سازش ڪيس مان اقتباسات ڪي بزرگ شخصيتون
ريشمي خط سازش ڪيس جي آئيني ۾
ريشمي خط سازش ڪيس جي دعويٰ جي ڪيترن ئي دفعن ۾ حضرت شيخ الهند مولانا محمود حسن ۽ امام انقلاب مولانا عبيدالله سنڌي کي آزاديءَ جي جرم نوازي ۽ اسلام دوستي (تحريڪ اتحاد اسلامي سان ان جي لاڳاپي) جو احوال آيو آهي ۽ پوءِ سازش ڪيس بابت شخصن جي ڊائريڪٽري ۾ ٻنهي بزرگن جو تذڪرو آهي. هتي دعويٰ بابت دفعن ۽ احوال جي خاص جملن کي، جيڪي 1915ع تائين جي حالتن ۽ احوال تي روشني وجهن ٿا، مرتب ڪيو ويو آهي. ان کان سواءِ ان مضمون ۾ جن ٻين بزرگن جو احوال آيو آهي، انهن جي باري ۾ به ريشمي خط سازش ڪيس جي ڊائريڪٽري مان ان جي باري ۾ سي آءِ ڊي جي راين ۽ ضروري معلومات کي مرتب ڪيو ويو آهي.
(1) حضرت مولانا محمود حسن ۽ مولانا عبيدالله سنڌي
(الف) ريشمي خط سازش ڪيس جي دعويٰ:
(4) سازشين شروعات ۾ ئي سمجهي ورتو هو ته عوام ۾ نهايت تعصب ۽ تشدد پيدا ڪرڻ جي لاءِ ضروري آهي ته، ان ۾ تبليغ ڪرڻ جي لاءِ مشنري تيار ڪئي وڃي. هي ماڻهو مولوي طبقي جا هئڻ گهرجن. جيئن ته اسان ڏٺو آهي ته سازش جي باني اڳواڻ مولوي عبيدالله، ديوبند ۾ مولوين جي خاص مدرسي جو استعمال ڪيو ته جيئن هي چئي سگهجي ته سازش جي شروعات ديوبند مان ٿي.
عبيدالله نئون مسلم سک هو، ان جو مذهبي جنون انتها تي پهتل هو، ان پاڻ به ديوبند ۾ تعليم ورتي هئي.
(6) مدرسي ۾ عبيدالله جو نقصان رسائيندڙ اثر تيزيءَ سان پکڙجڻ لڳو ۽ ان مدرسي جي استادن ۽ شاگردن ۾ ڪيترن ئي ماڻهن ۾ پنهنجا باغيانه خيال ڀري ڇڏيا. ان مولانا محمود حسن کي ان کان اڳ ئي مڪمل طور تي پنهنجو هم خيال ڪري ورتو هو ته متان مدرسي جا منتظمين مدرسي کي پيش ايندڙ خطرن جو اندازو ڪري سگهن ۽ عبيدالله کي مدرسي ڇڏڻ تي مجبور ڪن.
مولانا (محمود حسن) کي، ان جي وڏي علم جي ڪري وڌيڪ ديني علمن جي عالم ۽ رهنما هئڻ جي ڪري جيڪا شهرت حاصل هئي، ان جي ڪري ان کي سازش جو علامتي سربراهه ٺاهيو ويو هو.
(7) عبيدالله جو منصوبو هي هو ته مدرسي کي پنهنجي ڪم جو مرڪز بنائي، اسلامي اتحاد ۽ برطانيه دشمنيءَ جي پنهنجي تحريڪ کي انهن سوين مولوين کان ڪم وٺي، سڄي هندستان ۾ پکيڙي ڇڏي، جيڪي ديوبند جي مدرسي ۾ تعليم وٺي، مذهب اسلام جي پرچار ۽ تبليغ جي لاءِ هندستان ۾ هر طرف پکڙيل آهن.
(8) عبيدالله انگريزيءَ ۾ تعليم حاصل ڪيل ماڻهن؛ مثلاً انيس احمد بي اي، خواجه عبدالحي ۽ قاضي ضياءُ الدين بي اي کي مدرسي ۾ داخل ڪيو... انهن ماڻهن کي جمعيت الانصار جي فنڊ مان وظيفا ڏنا ويندا هئا. مولوي مرتضيٰ حسن اسان کي ٻڌايو ته عبيدالله جمعيت الانصار جي اندر هڪ خفيه جماعت ٺاهي هئي. هي هڪ قسم جو اندروني حلقو هو، جنهن جا اغراض ۽ مقصد ظاهر نه ڪيا ويا هئا، پر رسوائيءَ جي حد تائين قابل اعتراض هئا. جيئن ته مدرسي جي سربراهه (شمس العلماءَ حافظ محمد احمد) موقعو ڪڍي ڪري مولوي عبيدالله کي گهرايو ۽ ان باري ۾ ملامت ڪئي...
(13) برطانوي حڪومت کان (مولانا محمود حسن جي) ان ناراضگيءَ تي (جيڪا جنگ اٽلي، ترڪي ۽ بلقان جي جنگين ۽ ڪانپور جي مسجد جي ڪيرائڻ واري واقعي سان پيدا ٿي هئي) اها تلخي اضافي هئي، جيڪا مولانا (محمود حسن) جي احساسن ۾ شمس العلماءَ حافظ محمد احمد، مهتمم ۽ مولانا حبيب الرحمان نائب مهتمم مدرسي جي رويي مان پيدا ٿي هئي. هي ماڻهو محسوس ڪندا هئا ته مولانا (محمود حسن) جي شخصيت جي عظمت جي ڪري ۽ ماڻهن ۾ مولانا محمود حسن جو جيڪو احترام آهي، ان جي ڪري مدرسي ۾ انهن ماڻهن جو اثر گهٽ ٿي رهيو آهي. ايئن مولانا (محمود حسن) انتظام سنڀاليندڙن جي سنيجده ۽ دوستاڻن مشورن کان محروم ٿي ويو ۽ مولانا عبيدالله ۽ ابوالڪلام آزاد وغيره جي خطرناڪ اثرن ۾ اچي ويو.
(14) مدرسي جي نيڪ نامي جي بقا جي لاءِ، مجلس منتظمه فيصلو ڪيو ته، عبيدالله کي انيس احمد ۽ ان جي ٻين ساٿين سان گڏ مدرسي مان خارج ڪري ڇڏڻ گهرجي. مولانا (محمود حسن) ان فيصلي کي پسند نه ڪيو. هو اڳ ۾ به مهتمم جي ان ڳالهه کان ناراض هو ته ان مولوي محمد ميان کي ڪنهن قصور جي بنياد تي، مولانا (محمود حسن) جي مشوري يا اطلاع کان سواءِ ديوبند مان ڪڍي ڇڏيو هو، جيڪو هن جي نظر ۾ (محمود حسن) جي شان جي خلاف هو. مولانا محمد ميان ان ڪري ديوبند سڏايو ويو هو ته ڪن ڪمن ۾ مولانا (محمود حسن) جي مدد ڪري، پر بعد ۾ هي نهايت سرگرم سازشي ٿي ويو هو.
(15) ديوبند مان عبيدالله جي ڪڍڻ جي معنيٰ هي نه هئي ته ان جو اتي اچڻ وڃڻ بند ٿي ويو هو، ڇو ته اسان هي ڏسون ٿا ته مولانا (محمود حسن) جي اوطاق سيپٽمبر 1915ع تائين، جڏهن ته مولانا هندستان مان حجاز روانو ٿي ويو، سازشين جو آماج گاهه بڻيل هو. عبيدالله ۽ ٻيا ماڻهو مشورن ۾ شريڪ ٿيڻ جي لاءِ ديوبند ايندا رهيا.
(ب) سازش ڪيس بابت ڊائريڪٽري
(1) ريشمي خط سازش ڪيس بابت ڊائريڪٽري ۾ حضرت جو احوال تفصيل سان آيو آهي. ان جا چند جملا هي آهن:
”مولانا محمود حسن ديوبند جو صدر مدرس، پرهيزگاري ۽ پاڪائي جي لاءِ مشهور آهن. ان جا مريد، جن ۾ سرگرم مسلمان به آهن، سڄي هندستان ۾ آهن. عبيدالله جي اثر ۾ اچڻ سان هن جا خيال مٽجي ويا. ديوبند ۾ ان جو گهر اسلامي اتحاد جي سازشين جو ڳڙهه هو. ان ئي سيف الرحمان، فضل الاهي ۽ فضل محمود وغيره کي سرحد پار قبائلين کي جهاد تي ڀڙڪائڻ جي لاءِ موڪليو هو. هندستان ۾ اسلامي اتحاد جي سازش ۾ مولانا جي رهنما ۽ قائدانه شخصيت نهايت اهم آهي.“
مولانا عبيدالله سنڌي جي باري ۾ ذڪر ڪيل ڊائريڪٽري ۾ 1915ع تائين جي ڪارگذاري جي باري ۾ هي معلومات آهي:
”عبيدالله ... پهريان سک هو، ان جو اصلي نالو بوٽا سنگهه آهي. چيانوالي، ضلع سيالڪوٽ جي رهڻ وارو آهي. شروعاتي زندگيءَ ۾ اسلام قبول ڪيو هئائين. شروعاتي تعليم سنڌ ۾ ورتائين، پوءِ مدرسي ديوبند ۾ داخل ٿيو. تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ هن ٻارنهن سال سنڌ ۾ گذاريا، جتي پيرجهنڊي ۽ نوابشاهه ۾ مدرسا قائم ڪيائين. 1910ع تي ديوبند واپس آيو، جتي جمعيت الانصار قائم ڪيائين. جنگ بلقان ۾ وڏي پئماني تي هلال احمر جي لاءِ پئسا گڏ ڪيائين ۽ غيرملڪي مال جي بائيڪاٽ جي تبليغ ڪري، اهميت ۽ شهرت حاصل ڪيائين. بعد ۾ هو دهلي ۾ رهيو، جتي هن نظارة المعارف القرآنيه قائم ڪيو، جنهن جو هو هاڻي به ناظم آهي. هو مولانا ابوالڪلام آزاد، قاضي ضياءُالدين، مولوي (ابو محمد) احمد چڪوالي، حسرت موهاني، محمد علي آف ڪامريڊ، شوڪت علي، مولوي عبدالرحيم عرف مولوي بشير، مولوي غلام محمد (دينپور)، مولوي عبدالقادر (دينپور)، شيخ عبدالرحيم (حيدرآباد سنڌ) وغيره جو شريڪ ڪار آهي... مولانا محمود حسن جو پڪو مريد آهي. ان مولانا (محمود حسن) تي اثر وڌو ۽ آخرڪار ان کي اسلامي اتحاد جو زبردست مبلغ بنائي ڇڏيو. هو ديوبند جي خفيه مشورن ۾ شريڪ ٿيندو هو.
(2) مولانا حبيب الرحمان عثماني، نائب مهتمم دارالعلوم ديوبند، مولانا فضل الرحمان عثمانيءَ جو پٽ ۽ مفتي عزيزالرحمان مفتي دارالعلوم ۽ مولانا شبير احمد عثماني مدرس دارالعلوم جو وڏو ڀاءُ. ان جو احوال ريشمي خط سازش ڪيس ۾ شمس العلماءَ حافظ محمد احمد سان گڏ ڪيترائي دفعا آيو آهي. حضرت شيخ الهند جي سياسي تحريڪ جي مخالفت ۽ انگريز پرستيءَ ۾ ٻئي بزرگ هم خيال هئا. سازش ڪيس جي ڊائريڪٽريءَ ۾ ان جي باري ۾ لکيل آهي:
”حبيب الرحمان نائب مهتمم مدرسه ديوبند.... مولوي عبيدالله ۽ مولانا محمود حسن جي اسڪيمن ۾ شامل نه ٿيو. ان کي وفادار سمجهي سگهجي ٿو.“
(3) شمس العلماءَ مولانا حافظ محمد احمد، مهتمم دارالعلوم ديوبند، حضرت شمس العلماءَ حضرت قاسم العلوم والخيرات مولانا محمد قاسم نانوتوي جو پٽ ۽ دارالعلوم جو مهتمم. حضرت شيخ الهند جي سياسي تحريڪ جو سخت مخالف هو. ”ريشمي خط سازش ڪيس“ ۾ انگريزن جي وفادار جي حيثيت سان ڪيترائي دفعا ان جو احوال آيو آهي. سازش ڪيس بابت ڊائريڪٽريءَ ۾ ”مدرسي“ جي ضمن ۾ ان جي باري ۾ لکيو آهي:
”مدرسي (ديوبند) جو پرنسپل شمس العلماءَ مولوي حافظ محمد احمد آهي، جيڪو هن مدرسي جي مرحوم باني (مولانا محمد قاسم) جو فرزند آهي، وفادار ۽ شريف ماڻهو آهي.“
بعد جي صفحن ۾ ”محمد احمد“ جي هيٺان هڪ سٽو تعارف آهي:
”شمس العلماءَ حافظ محمد احمد پٽ محمد قاسم (نانوتوي) باني مدرسو ديوبند، هي مدرسي جو مهتمم يا پرنسپل ۽ وفادار آهي.“
(4) مولانا شبير احمد عثماني، مدرس دارالعلوم (ديوبند) سازش ڪيس جي ڊائريڪٽري ۾ ان جي باري ۾ چيو ويو آهي:
”مطلوب الرحمان جو ڀاءُ آهي ۽ ديوبند جي مدرسي ۾ استاد آهي. ٻيو ڀاءُ حبيب الرحمان ۽ مفتي عزيزالرحمان مدرسي جي عملي ۾ شامل آهن. اهي وڏا فاصل مولوي آهن... شروع ۾ مولانا عبيدالله سان دوستي رکندا هئا، پر بعد ۾ سخت دشمن ٿي ويا. ديوبند مان ان جي ڪڍڻ جا خاص ذميوار اهي ئي آهن.“