5
1- علامه آءِ آءِ قاضي
2- مرزا ٻڍل بيگ
3- حافظ عبدالله بسمل
4- بلاول پرديسي
5- ڪاڪو ڀيرو مل مهر چنڊ آڏواڻي
6- پرمانند ميوارام
7- آغا تاج محمد
8- مير نصير خان جعفري
9- مظفر حسين جوش
10- حافظ حيات شاهه
11- حافظ حامد ميمڻ ٽکڙائي
12- حسن علي آفندي
13- مير حسين علي حسين
14- ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي
15- مير شهزاد خان حيدري
16- ديوان ليلا رام خاڪي
17- لڇي رام خفتي
18- ڊاڪٽر ابراهيم شيخ خليل
19- عبدالله خواب
20- درويش مومن حيدرآبادي
21- مرزا دوست محمد دوست
22- سردار علي شاهه ذاڪر
23- رشيد احمد لاشاري
24- ساڌو ٽي- ايل- آڏواڻي
25- مير عبدالحسين سانگي
26- ميان سرفراز ڪلهوڙو
27- سلطان علي خان ٽالپر
28- مير صوبيدار خان
29- آخوند فقير محمد عاجز
30- خواجه عبدالرحمان مجدو ٽکڙائي
31- محمد عثمان ڏيپلائي
32- غلام محمد ڀرڳڙي
33- فاضل شاهه فاضل
34- ديوان سوڀراج فاني
35- مراز قاسم علي بيگ
36- مرزا قليچ بيگ
37- پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي
38- ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي
39- آخوند لطف الله
40- لال چند امر ڏنو مل جگتياڻي
41- مولانا غلام محمد گرامي
42- خان بهادر محمد صديق ميمڻ
43- ممتاز مرزا
44- فقير نواب ولي محمد لغاري
45- جنرل هوش محمد شيدي
46- ميران محمد شاهه
47- آخوند الهه بچايو ايڊووڪيٽ
48- آخوند آفتاب ايڊووڪيٽ
49- محمد ميمڻ ايڊووڪيٽ
50- غلام نبي ميمڻ
51- قاضي عبدالمجيد عابد
52- قاضي محمد اڪبر
53- غلام محمد شاهواڻي
54- شيخ عبدالمجيد سنڌي
55- شوڪت حسين شورو
56- مشتاق شورو
57- حميد سنڌي
58- نور محمد وڪيل
59- ڊاڪٽر غلام علي الانا
60- محمد ابراهيم جويو
61- لال ڪشن آڏواڻي
62- جهمٽ مل ايڊووڪيٽ
63- نياز همايوني
64- امداد حسيني
65- ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ
66- سيد نجف علي شاهه ڪمتر نقوي
67- سيد منظور نقوي
68- رسول بخش پليجو
69- زرينا بلوچ
70- قادر مگسي
71- ديبا سحر
72- صنم ماروي.
۽ ٻيا ڪيترائي حيدرآباد ۾ مشهور عالم، اديب، شاعر ۽ دانشور هوندا پر مونکي اهي ئي ياد آهن.
اسان جو ٽانگو هيرآباد جي جيل روڊ تان هلندو اچي سيٺ ٽِيون مل جي بنگلي جي دروازي تي بيٺو، جيڪو ان وقت مغربي پاڪستان اسيمبليءَ جو ميمبر هو. بنگلي جي ٻاهرين دروازي مٿان لڪشمي بلڊنگ لکيل هو. بنگلي جو رنگ ڳاڙهو پر ٻاهرين ڪاٺ جي دروازي جو رنگ هلڪو سائو هو. سيٺ ٽِيون مل بابا جو دوست هو جيڪو ڪيترائي دفعا بابا سائينءَ وٽ ٻني ۾ فيملي ساڻ به اچي چڪو هو. بابا ٽانگي واري کي ڀاڙو چار آنا ڏنا ۽ اسان جو سامان سنڌ جي مشهور راڳي علڻ فقير کڻي وڃي مٿي ماڙيءَ تي پهچايو. علڻ فقير ان وقت سيٺ ٽِيون مل جي بنگلي تي ڪم ڪندو هو. ان وقت علڻ فقير جي عمر مون کان ٿوري وڏي هوندي.
بابا بنگلي اندر ڊرائينگ روم ۾ بيگم سيٺ ٽِيون مل سان ڪجهه ڳالهايو پوءِ آئون ۽ بابا مٿي ماڙيءَ ڏانهن هليا وياسين. جت هڪ وڏو ڪمرو، ڀر سان ٻيو ڪمرو، اوڀر طرف وهنجڻ خانو ۽ ليٽرين جدا جدا ۽ هڪ ٻيو ڪمرو جنهن ۾ سيٺ ٽئون مل جو مئنيجر آڏواڻي رهندو هو. اسان وڏي ڪمري ۾ رهياسين. بابا حيدرآباد ۾ گهڻو ڪري سيٺ ٽِيون مل ۽ ڪڏهن ڪڏهن سيد نجف علي شاهه ڪمتر نقوي وٽ رهندو هو. جنهن شاهه جي رسالي جي لغت ٻاروچي ٻولي نالي ڪتاب لکيو. پاڻ تمام وڏو عالم ۽ مدبر انسان هو. پاڻ پنهنجي اوطاق تي سنڌ جي غريب ڇوڪرن کي رهائيندو هو جيڪي پڙهي پوءِ وڃي نوڪرين سان لڳندا هئا. جيڪي پوءِ وڏا وڏا آفيسر ٿيا، جن جا هاڻ نالا ڪونه ٿا لکون.
سيد نجف علي شاهه کان سواءِ بابا سائين قاضي غلام رسول پلي ڍوري ناري واري جي بنگلي تي به رهندو هو. جيڪو وزير ايڪسري واري کان ٿورو اڳيان هوندو هو. يا کڻي ائين چئجي ته سيلاٽن جي پاڙي پويان هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن هوٽل ۾ به رهندو هو، پر اهو تڏهن جڏهن ساڻس ڪو ٻيو ماڻهو گڏ هوندو هو. اسان ٻنپهرن جي ماني کائي آرام ڪري شام جو هاري ڪميٽي جي آفيس ۾ آياسين جت بابا هاري ڪميٽيءَ جي ميٽنگ ۾ شريڪ ٿيو ۽ مون کي به پهريون ڀيرو سڄي سنڌ جي هاري اڳواڻن کي هڪ وقت ڏسڻ جو موقعو مليو. ان وقت ملڪ ۾ جمهوريت هئي. اڃان ايوب خان ملڪ تي مارشل لال ڪونه هنئي هئي. پريس آزاد هئي ۽ هاري ڪميٽيءَ جي سڄي سنڌ ۾ تمام گهڻي مقبوليت هئي. هيءَ واحد پارٽي هئي جيڪا ٻهراڙين ۾ هارين ۽ سنڌ جي عوام جي خدمت ڪري رهي هئي. باقي مسلم ليگ ۽ خاڪسار پارٽيءَ جو اثر رسوخ هاڻ ختم ٿي چڪو هو. هاري ڪميٽي هر روز ويئي عوام ۾ مقبول ٿيندي. هاري ڪميٽيءَ جي هن ميٽنگ ۾ مون پهريون ڀيرو حيدر بخش جتوئي، قاضي فيض محمد، غلام محمد لغاري، نظير حيدري، ڪامريڊ عبدالقادر، غلام حسين سومرو ۽ ٻيا پڻ ڪيترا هاري ليڊر ڏٺا جن ڏاڍيون ٿي سٺيون تقريرون ڪيون. وڏا مدبر انسان هئا، رات جو دير سان سيٺ ٽِيون مل جي گهر پهتاسين جت ماني کائي سمهي پياسين. صبح سوير ناشتو ڪري نورمحمد هاءِ اسڪول پهتاسين جت بابا مون کي چوٿين درجي انگريزيءَ ۾ داخل ڪرايو. ان وقت اسڪول في اڍائي روپيا هئي. اسڪول ۾ داخلا وٺي بابا اريگيشن آفيس سول لائين صدر آيو جت پاڻ انجنيئر ۽ سپرنٽينڊنگ انجنيئر سان مليو. اُت مون کي ڪجهه دڙي بٺوري جا ماڻهو به ڏسڻ ۾ آيا اُتان اسان واپس هيرآباد سيٺ ٽِيون مل جي گهر آياسين. سيٺ ٽِيون مل صوفي سنت ۽ نيڪ انسان هوندو هو. سندس زال مسلمان هئي. جنهن جو نالو زرينه هو پر کيس بالي ڪري سڏيو ويندو هو. جنهن مان کيس ٽي پٽ ۽ ٻه نياڻيون هيون. گهر جو ماحول واڻڪو ڪونه هوندو هو. مون ڪنهن به گهر جي ڀاتيءَ کي پوڄا پاٽ ڪندي ڪونه ڏٺو. سيٺ ٽِيون مل جي سڄي فيملي سيٺ ٽِيون مل کان سواءِ آمريڪا هلي وئي ۽ ٽِيون مل هت ديهانت ڪيو ۽ بالي آمريڪا ۾ سندس اولاد وٽ وفات ڪئي. سندن اولاد آمريڪا ۾ هاڻ ڪٿي آباد آهي سا خبر خدا کي.
سيٺ ٽِيون مل جا دوست اڪثر ڪري سڀ مسلمان هوندا هئا. پاڻ مسلمانن درويش جي درگاهن تي ڏاڍي شوق سان ويندو هو. جيستائين جيئرو هو تيستايئن مون ڏٺو ته سواءِ نالي جي هن ۾ ٻي ڪابه واڻڪي ڳالهه ڪانه هئي. هو ڪشادي دل ۽ رحمدل انسان هو، باليءَ کان اڳ به کيس ٻي هندو زال هئي پر اها مون ڪانه ڏٺي هئي. شايد وفات ڪري ويئي هئي يا سندس اصلوڪي ڳوٺ ۾ رهندي هئي. انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته: ”Man known from his company which he keeps“ بابا سائين جا جيڪي به مون دوست ڏٺا سي سڀ علم دوست، ادب دوست، انسان دوست ۽ عظيم انسان هئا، ڇا نه ماڻهو هئا، سچ پچ ته باقي زندگيءَ ۾ اهڙا شفيق انسان مون ڪونه ڏٺا. بابا هر ڪم مقرر وقت تي ڪرڻ جو عادي هو. مثال: ماني وقت تي کائيندو هو، چانهه وقت تي، ڪتاب پرهڻ وقت تي، ماڻهن سان ملڻ وقت تي، سمهڻ وقت تي، بابا ٻنپهرن جي ماني کائي ٿوري دير آرام ڪري پوءِ پڙهڻ شروع ڪندو هو. سو بابا ماني کائي آرام ڪيو ۽ آئون ٻاهر گئلري ۾ بيهي هر ايندڙ ويندڙ کي ڏسڻ لڳس.
سيٺ ٽِيون مل وارن جي ڪار گهر کان ٻاهر بيٺي هئي ڪارو رنگ هو. ڪار مٿان پوش چڙهيو پيو هو. تمام ٿورڙي ٽرئفڪ آهي، ڪا ايڪڙ ٻيڪڙ ڪار يا بس هلي رهي هئي. نه ته گهڻو ڪري رُڳا ٽانگا ئي ٽانگا هئا. رستو ان وقت به ون وي يعني جيل روڊ تي ٽرئفڪ جيل طرف وڃي رهي هئي. جيڪو نيشنل هاءِ وي تي هو ۽ اتان ٽرئفڪ جيل طرف وڃي رهي هئي جيڪو نيشنل هاءِ تي تي هو ۽ اتان ٽرئفڪ بنگلي جي پٺيان ڀرڳڙي هائوس کان ٿيندي شهر طرف اچي رهي هئي. هيرآباد جو علائقو هندو عاملن جي رهائش جو علائقو هو، جيڪو ورهاڱي ڪري عاملن جي هندستان وڃڻ ڪري هاڻ هندستان مان آيل مهاجرن اچي آباد ڪيو هو. سڄي عامل ڪالونيءَ ۾ سنڌين جا ٿورڙي تعداد ۾ گهر هئا. پر سڄي علائقي ۾ اثر رسوخ انهن چند سنڌين جو هو ۽ حيدرآباد شهر جي سڄي سياست به سنڌين وٽ هئي. تعداد ۾ ته مهاجر گهڻا هئا پر اڃان پنهنجي سياسي حيثيت ٺاهي نه سگهيا هئا. ڇو ته ورهاڱي کي اڃان مس ٻارهن سال ٿيا هئا گهڻو پوءِ حيدرآباد ۾ پهريون مهاجر ليڊر حافظ مبارڪ ۽ پوءِ نواب مظفر موجوده مسلم ليگي اڳواڻ ۽ حيدرآباد ضلعي حڪومت جو ڊپٽي ڪنوينر نواب راشد جو پيءُ مهاجرن جا ليڊر ٿي سامهون آيا. ڇو ته اڃان کين سنڌين جي حيدرآباد ريلوي اسٽيشن تي کارايل ماني هضم ڪانه ٿي هئي. ورهاڱي وقت سنڌي مسلمان هندستان کان آيل مهاجرن لاءِ کاڌي جون ديگيون ڀريو اچيو ريلوي اسٽيشن تي کين کارائيندا هئا. اهو سلسلو ڪيترو وقت سندن هندستان مان اچڻ تائين هلندو رهيو پوءِ جيڪي مهاجرن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ ۾ سنڌين سان ويڌن ڪيا ان جو احوال اڳتي لکندس. هينئر پاڻ حيدرآباد ٿا گهمون.
بالڪونيءَ مان مسلم هاسٽل سڄي نظر اچي رهي آهي. جنهن ۾ آئون چند روزن ۾ وڃي رهندس. سڄي هاسٽل غور سان ٿو ڏسان هاسٽل ۾ چند شاگرد ۽ اسٽاف نظر اچن ٿا. بابا به اچي گئلريءَ ۾ بيٺو، مون کي چيائين ته فلم ڏسندين مون چيو ته ها ۽ اسان تيار ٿي پنڌ ئي پنڌ فلم ڏسڻ لاءِ روانا ٿياسين. ايلائٽ سئنيما سيٺ جي بنگلي کان چند منٽن جي پنڌ تي هئي.
مون اڳي ٻني ۾ ٿيٽر ڏٺا هئا پر فلم ڪڏهن به ڪانه ڏٺي هئي. سو فلم ڏسڻ جو ڏاڍو شوق هو. پاڪستان ۾ 1965ع جي جنگ کان پوءِ هندستاني فلمن تي بندش پئي نه ته اڳ ۾ سڄي ملڪ ۾ عام جام هندستاني فلمون هلنديون هيون. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن پاڪستاني فلم جو بورڊ به شهر ۾ ڏسڻ ۾ ايندو هو. نه ته گهڻو ڪري هندستاني فلمون سئنيمائن ۾ هلنديون هيون. ٽنگيل بورڊن کان سواءِ جمعي جي ڏينهن سڄي شهر ۾ ٽانگن تي بورڊ هڻي سڄو ڏينهن پيا نئين فلمن جا لائوڊ تي اعلان ڪندا هئا. ته اڄ فلاڻي فلم سئنيما ۾ لڳندي. سئنيمائن ۾ ٽڪيٽ تي به ڏاڍي رش ٿيندي هئي. هڪ ڏينهن ۾ ٽي چار شو فلم جا ٿيندا هئا. وري ڪڏهن ڪڏهن اسپيشل ليڊيز شو به سئنيمائن ۾ ڏيکاريندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن مشهور هندستاني فلم کي ڏسڻ لاءِ صبح جو سوير ٽڪيٽ لاءِ لائينون لڳي وينديون هيون جيڪي پري پري وڃيو دنگ ڪنديون هيون، سٺ جي ڏهاڪي ۾ جڏهن پاڪستان ۾ هندستاني فلمن تي بندش هئي تڏهن هندستاني فلم مغل اعظم جي ڏسڻ لاءِ هندستان حڪومت پاڪستانين کي پندرهن ڏينهن جي اسپيشل ويزا ڏني ۽ ڪيترائي ماڻهو اها فلم ڏسڻ لاءِ هندستان ويا. جيئن اڄڪلهه ڪرڪيٽ ڏسڻ لاءِ پاڪستان ۽ هندستان جي ماڻهن کي اسپيشل ويزا ملندي آهي ۽ ماڻهو اسپيشل ٽرينن ۾ چڙهي ڪرڪيٽ ڏسڻ هندستان وڃن ٿا.
سئنيما مٿان فلم جا وڏا وڏا بورڊ لڳا پيا هوندا هئا. ٻن ماڻهن جي هٿن ۾ تلوارون جيڪي هڪ ٻي جي سامهون وڙهڻ لاءِ تيار، سندن مُنهن تي ڪاوڙ وارو انداز، ٻن پاسن کان حسين عورتن جا فوٽو هڪ نقاب ۾ ته ٻي نچندي، گهوڙي جو پوئين ٽنگن تي بيٺل فوٽو، انهن وڏين تصويرن هيٺان ننڍيون تصويرون وڏن اکرن ۾ لکيل فلم جو نالو ياسمين هو، ائڪٽرن جا نالا، هيروئن وجنتي مالا ۽ هيرو سريش، فلم ڊائريڪٽر اي آر ڪاردار ۽ ميوزڪ ڊائريڪٽر اڄڪلهه جي مشهور ميوزڪ ڊائريڪٽر جان نثار اختر جو پيءُ نثار اختر ۽ ٻيا نالا تمام ننڍڙن اکرن ۾ لکيل هئا. چؤطرف کاڌي پيتي وارن جا هوڪرا، آئون هن سڄي ميلي کي خاموشي سان ڏسي ۽ ٻڌي رهيو آهيان. هر ماڻهوءَ ۽ هر شيءِ کي غور سان ڏسان ٿو. هي سڀ ڪجهه مون لاءِ بلڪل نئون آهي ۽ فلم ڏسڻ وارن مردن سان گڏ عورتون به آهن. پر گهڻو ڪري بُرقعي ۾ آهن. اسان ٽڪيٽ وٺي مٿي گئلري ۾ وڃي ويٺاسين، مٿي به ڪافي رش آهي. پهريون ڀيرو ڪنهن سئنيما اندر داخل ٿيڻ جو اتفاق ٿيو. هال اندر گهڻن ماڻهن هئڻ ڪري هڪ عجيب بوءِ محسوس ٿي رهي آهي. فلم اڃان شروع ڪانه ٿي آهي. آئون بابا کان پُڇان ٿو ته فلم ڪيئن هلندي. پاڻ مون کي هر ڳالهه مختصر پر سهڻي نموني سمجهائي ٿو. ٿوري ئي وقت ۾ لائيٽون بند ٿين ٿيون پردي تي فلم جو نالو هندي ۽ اردو ۾ لکيل آهي. اڄڪلهه هندستاني فلمن ۾ فلم جو ٽائيٽل صرف انگريزيءَ ۽ هنديءَ ۾ لکن- فلم ڏسڻ وقت دل ۾ عجيب سوال ٿا اُڀرن پر آئون ڪوبه سوال جواب ڪونه ٿو ڪريان ۽ چپ چاپ ٿي فلم ڏسندو ٿو رهان. مون کي ان وقت ڏاڍو مزو ٿو اچي. جڏهن فلم ۾ هيروئن هيرو جي ڪڇ ۾ سرو ٿي رکي يا هيرو هيروئن گانا ٿا ڳائين جن ۾ پيار ۽ محبت جا ٻول ۽ وچن آهن. مونکي اڄ به اهي گيت ياد آهن. فلم ۾ ڏهه ٻارهن کن گانا هئا پر آئون انهن مان چئن گيتن جا ٻول توهان کي ٿو ٻڌايان. جان نثار اختر ڪهڙا نه سٺا گيت لکيا هئا.
بے چین نظر بے تاب جگر، یہ دل ہے کسی کا دیوانا۔
کب شام ہو اور شمع جلے، اڑ کر پنچھی پروانا۔
دل ان کو ڈونڈتا ہے، ہم دل کو ڈونڈتے ہیں۔
بھٹکے ہوئے مسافر، منزل کو ڈھونڈتے ہیں۔
ہنس ہنس کے حسینوں سے، نظر چار کیئے جا۔
جو بھی کرے پیار، اسے پیار کیئے جا۔
مطلب ته فلم ڏسي ڏاڍو مزو آيو پوءِ ته فلمن جي اهڙي عادت پئي جو ڪڏهن ڪڏهن هڪ ڏينهن ۾ ٽي ٽي فلمون به اسڪول يا ڪاليج جي زماني ۾ ڏٺيم ۽ اها فلم ڏسڻ جي عادت مون مان اڃان به ڪانه ويئي آهي. اڄ به انگريزي فلم ٽرائي ڏٺيم. پر هاڻ فلم سئنيما ۾ نه پر گهر ۾ ڏسندو آهيان. اڳ ۾ هڪ سئنيما هوندي هئي ۽ هڪ فلم هوندي هئي پر هينئر ڪيبل جي مهربانيءَ سان گهر اندر ۽ هڪ ٽي وي اسڪرين اندر پنجاهه سئنيمائون ۽ پنجاهه فلمون توهان چوويهه ڪلاڪ ويٺا ڏسو، ڏهن ڏهن ملڪن جا ماڻهو ٽي وي تي هڪ وقت هڪ ئي اسڪرين تي ڏسو ۽ انهن سان ان وقت سوال جواب ڪريو ۽ بروقت توهان کي جواب ملي ڪيڏي نه ترقي ڪئي آهي سائنس پنجاهه سالن ۾، جيڪا گذريل لکن سالن ۾ به نه ٿي هئي. اڳيان ته الائي جي ڇا ٿيندو. خوش نصيب آهن اهي قومون ۽ ماڻهو جيڪي انهيءَ مان لطف اندوز ٿيندا پر ماڻهو جيڪو سوچي ٿو اهو ئي ٿئي ٿو. هي قدرت جا راز انسان جي سمجهه کان ٻاهر آهن. هي اسان جو پنهنجي شمسي نظام جنهن کان اسان باخبر آهيون سو ئي انسان کي حيران ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي.