9
صدر ۾ نَوَ کن شراب خانا هوندا هئا پر انهن ۾ ”يو بار“ ۽ ”ونرز بار“ عوامي نوعيت جا شراب خانا هوندا هئا ڪراچي جي ٻين بارن جا نالا هن ريت هئا.
1- دي هٽ بار ساڻس گڏ ڊسڪو
2- پئرس بار ۽ بلئيرڊ روم
3- اڪسيليسر بار ۽ نائيٽ ڪلب
4- ميرينا بار ۽ ڪلب
5- ريڪس بار
6- سما بار ۽ ڊسڪو
7- لي گورمينٽ Le gourment ۽ بار
8- لڊو بار ۽ نائيٽ ڪلب
9- روما شبانا بار ۽ نائيٽ ڪلب
صدر جي انهن بارن، ڊسڪو ۽ نائيٽ ڪلبن ۾ سڄي رات جام پي جام چلي دور پي دور چلي، هلندو رهندو هو. رات جي وقت انهن بارن ۽ نائيٽ ڪلبن ۾ ايڏي ته رش ٿيندي هئي جو ڪيتري دير بيهي انتظار ڪرڻ کان پوءِ ويهڻ جي جڳهه ملندي هئي. اهو سلسلو سڄي رات جاري رهندو هو.
آئون ۽ خليل بچاڻي جڏهن به ڪراچيءَ ايندا هئاسين ته انهن بارن ۽ نائيٽ ڪلبن ۾ ضرور ويندا هئاسين ۽ اهڙي طرح وري لنڊن پئرس ۽ آمريڪا جي بارن ۽ نائيٽ ڪلبن ۾ آئون ۽ حمزو خان گڏ هوندا هئاسين. ڪراچيءَ جي انهن نائيٽ ڪلبن ۾ بلڪل آخري ڊانس جو پروگرام گهڻو ڪري ڊانسر ڇوريون ڪپڙن کان آجيون ڊانس ڪنديون هيون. تنهن ڪري اُن آخري پروگرام جي انتظار ۾ شوقين آخر تائين ويٺا هوندا هئا ۽ پوءِ اهو پروگرام ڏسي بندر روڊ تي بندوخان جي هوٽل تي تڪا، ڪباب، پوريون ۽ حلوو کائڻ لاءِ وڃبو هو. جت فلم ڊائريڪٽر ڀائي جان جي معرفت فيض احمد فيض سان به ڪنئين ڪچهريون ٿيون ۽ سندس واتان سندس ڪلام ٻڌڻ جو اتفاق ٿيو. فيض جي شخصيت ڏاڍي وڻندڙ، پياري ۽ پاڻ ڏانهن ڇڪيندڙ هوندي هئي. منهنجي زندگيءَ جي رنگين دؤر جو گهڻو حصو پهرين خليل بچاڻي ۽ پوءِ حمزو خان سان گڏ گذريو. سچ پچ ته جڏهن اهي ڏينهن ٿا ياد پون ته وريو جوان ٿيو پوان ۽ ڪنئين ڏينهن اُنهن يادن کي ياد ڪندي زندگي وڌيو وڃي. ڪراچي جي صدر جا گوٽن هال، ايسٽر هال ۽ ڪٽرڪ هال سڄي ڪراچي جي ثقافتي تقريبن جا مرڪز هوندا هئا. اسان ڪنئين دفعا اُت سائين جي ايم سيد جي سالگرهه جا جشن ملهايا ۽ ٻيون به تقريبون ملهايون. شام جي وقت صدر جي فليٽن ۾ رهندڙ ڪرسچن ڇوريون جڏهن پينٽ شرٽ پائي صدر جي رستن تي هلنديون هيون ته صدر جون رونقون اڃان وڌيڪ رنگين ٿي وينديون هيون. پر اڄڪلهه ڪراچيءَ جي انهن سڀني بارن، نائيٽ ڪلبن ۽ سئنيما هائوسن جي جڳهين تي وڏيون وڏيون بلڊنگون ۽ پلازه تيار ٿي ويا آهن. صدر جي مشهور ڪيفي ڊي خان جي جڳهه تي هاڻ محبوب ڪلاٿ مارڪيٽ ٺهي وئي آهي ۽ هاڻ صدر جي جڳهه ڪلفٽن ۽ طارق روڊ والاري آهي. آئون به بابا جي طبيعت ٺيڪ ٿيڻ کان پوءِ اڪثر بابا جي دوستن سان گڏ ان دور جي صدر ڏسڻ ويندو هوس جيڪا مون کي اڄ به ياد آهي. جت پهريون ڀيرو زندگيءَ ۾ ڇانهين، سردن پپيتي ۽ ڪيلن جي ٽڪرن کي گڏي مٿان مرچ ۽ گرم مصالحو هڻي کائڻ جو اتفاق ٿيو جنهن کي انهن چاٽ ٿي چيو. پهريون ڀيرو کير ۾ پاڻي (يعني برف) وجهي ٿڌو ڪري پيتم. ان وقت ڪراچيءَ جي روڊن رستن تي جپاني گاڏين ڪرولا، مزدا، سني، مرگلا ڪلٽس ۽ سوڪ جي جڳهه تي آمريڪن گاڏيون ڪئڊلڪ، شيورليٽ بيوڪ ۽ اٽلين گاڏيون مورس، فيئٽ ۽ اوپل؛ جرمن گاڏيون مرسيڊير ۽ فاڪس ويگن هلنديون هيون.
ان دؤر ۾ سول اسپتال جي هڪ ٽريني نرس ... سلامتي سان منهنجو نينهن جڙيو جيڪو سلسلو ڏهه سال هليو ۽ پوءِ مس سلامتيءَ جي ڪري ڪراچي سان به اهڙو ته نينهن جو ناتو جُڙيو جيڪو اڄ تائين هلندو اچي ۽ انهيءَ دؤر جي سندس لکيل خطن تي هڪ جملو مون کي اڃا تائين ياد آهي جيڪو جملو (Fly Postman Fly) آهي. بابا مون کي هڪ هفتي کان پوءِ واپس حيدرآباد روانو ڪري ڇڏيو ۽ پاڻ ٻه ٽي هفتا اسپتال ۾ رهيو. تقريباً مهيني کن جي علاج کان پوءِ ڊاڪٽرن جي اجازت سان واپس ڳوٺ هليو ويو.
آئون ڪراچيءَ کان واپس اچي پڙهائي کي لڳي ويس ۽ پنهنجي مقرر وقت تي ساليانو امتحان ٿيو ۽ هي منهنجي ٻني کان ٻاهر پهريون امتحان هو. آئون امتحان ۾ پاس ٿيس، پر خبرناهي ته ڇو مون کي پنجين انگريزي ڪلاس پڙهڻ لاءِ نورمحمد هاءِ اسڪول جي برانچ جيڪا ان وقت ريشمي گليءَ ۾ هوندي هئي ۽ هينئر اهو اسڪول بند پيو آهي مون کي اوڏانهن موڪلي ڇڏيائون، منهنجي نئين اسڪول ۾ به اڪثريت سنڌي استادن ۽ شاگردن جي هوندي هئي پر هت گهڻو حيدرآباد شهر جا ٻار پڙهندا هئا. منهنجو ڪلاس ٽيچر سائين حسين ڀٽو منهنجي سنڌ يونيورسٽيءَ جي استاد سائين حسن ڀٽي جو ننڍو ڀاءُ هو. (سائين حسن ڀٽو پوءِ سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو چيئرمين ٿيو.) نورمحمد هاءِ اسڪول ۾ گهڻا ڇوڪرا پڙهندا هئا. ان جي مقابلي ۾ هي ننڍو اسڪول هو. پر پڙهائي هت به نورمحمد هاءِ اسڪول جهڙي هوندي هئي. هت پڙهڻ سان اهو فائدو ٿيو جو هاسٽل کان اسڪول ايندي ويندي اڌ شهر جو خود به خود سير ٿي ويندو هو. منهنجي اسڪول اچڻ جو روٽ هن ريت هوندو هو. هاسٽل کان نورمحمد هاءِ اسڪول، نورمحمد هاءِ اسڪول کان تلڪ چاڙهي ۽ پوءِ سينٽ بونا وينچر ڪانوينٽ هاءِ اسڪول پٺيان اندر گهٽين مان ٿيندو وڃي اسڪول پهچبو هو ۽ واپسي ۾ ڪڏهن ڪڏهن ريشمي گلي ۽ تلڪ چاڙهيءَ جو چڪر به لڳي ويندو هو. پر جيئن ته ٻنپهرن جي مانيءَ جو وقت ساڳيو هو ۽ منهنجو اسڪول هاڻ ڪافي پنڌ تي هو. تنهن ڪري ڪوشش ڪري هاسٽل وقت تي پهچڻو پوندو هو جيئن ڊائننگ هال بند نه ٿي وڃي ۽ ماني ختم نه ٿي وڃي. تنهن ڪري ڪوشش ڪري لنچ ٽائيم تي پهچبو هو. ماني ختم ٿيڻ کان پوءِ به سونهارو بورچي ڪڏهن ڪڏهن جي ماني بچندي هئي ته ماني ڏيندو هو. پر جي ماني نه بچي ته سونهارو ويچارو ڇا ڪندو؟ هاسٽل ۾ رهڻ واري سموري وقت ۾ ائين ڪونه ٿيو جو ماني نه ملي ۽ بُک ڪاٽجي. پر تڏهن به خيال ڪرڻو ٿي پيو. هاسٽل ۾ شاگردن سان گڏ استاد به حيدرآباد شهر کان ٻاهر جا هئا. تنهن ڪري استاد ۽ شاگرد هڪ ٻئي جو خيال ڪندا هئا.
مون کي هت حيدرآباد ۾ آئي پورو هڪ سال گذري ويو هو ۽ وري ٻن مهينن جي وئڪيشن ٿي ۽ آئون ڳوٺ هليو ويس جت پورا ٻه مهينا گذارڻا هئا. ٻن مهينن جي موڪل ڪري سڄي هاسٽل مڪمل خالي ٿي ويندي هئي ۽ انهيءَ دوران ڪوشش ڪري اسڪول، هاسٽل ۽ اسڪول برانچ هلائڻ وارو مسلم ايڊيوڪيشن بورڊ اُنهن ٽنهي ادارن جو رنگ روغن ۽ مرمت ڪرائيندو هو. شاگرد به گهڻو ڪري پنهنجو سمورو سامان کڻي هاسٽل مان هليا ويندا هئا. جنهن ۾ بسترو به شامل هوندو هو پر آئون پنهنجو فالتو سامان سيٺ ٽِيون مل جي بنگلي تي رکي ڳوٺ هليو ويندو هوس. وري جڏهن ڳوٺان موٽندو هوس ته پهرين اهو سامان کڻي پوءِ هاسٽل ويندو هوس. اهو سلسلو تيستائين جاري رهيو جيستائين اسان پنهنجو حيدرآباد ۾ فليٽ مسواڙ تي ورتو. سو هينئر به بسترو ۽ فالتو سامان سيٺ ٽيون مل جي گهر ڇڏي صرف هڪ بئگ کڻي ٽانگي ۾ چڙهي گورنمينٽ بس اسٽينڊ تان گورنمينٽ جي بس ۾ چڙهي جهرڪن ۽ سونڊن جي وچ ۾ ڏاڏوري پتڻ تي هلي ٿورو پنڌ ڪري پتڻ تي پهچي ٻني وڃڻ واري ٻيڙيءَ ۾ چڙهي درياءَ بادشاهه جي موج مستي ڏسندا اچي ٻني وٽ شاهه پير ڏني واري مُقام ڀرسان جت بند مٿي مڇي پلي جي مياڻ هوندي هئي ات اچي اسين ٻيڙيءَ مان لٿاسين، اتان کان منهنجو گهر صرف پنجن منٽن جي پنڌ تي آهي سو گهر پهچڻ ۾ دير ڪانه لڳي.
جيجي وڏيءَ ۽ بابا سائين کي پيرن تي هٿ رکي مليس ۽ پاڻ مون کي گلي لڳائي چميون ڏنيون ته ڄڻ روح کي راحت اچي وئي. بابا جي طبيعت هاڻ بلڪل ٺيڪ ٿي وئي هئي. پاڻ تمام گهڻي پرهيز ڪندو هو ۽ وقت تي دوا، ماني ۽ آرام ڪندو هو. بابا مون کان اڳ ڪراچيءَ مان آيو هو پر تڏهن به بابا کي پڇڻ ۽ ملڻ لاءِ ترجا ۽ پري پري جا هر روز ڪنئين ماڻهو ايندا هئا. جن ۾ پنهنجائپ وارن جون عورتون ۽ ڪنئين غريب مسڪين عورتون ۽ مرد به ايندا هئا. ۽ مٿي آسمان ڏانهن هٿ کڻي بابا کي دعائون ڏيندا هئا.
اسان جي اوطاق اسان جي تر ۾ سڀني لاءِ سماجي، ثقافتي ۽ سياسي مرڪز طور استعمال ٿيندي رهندي هئي. راڄداري طور سندس استعمال اسان جي راڄ يعني پليجا ۽ ٻين به ڪيترن ئي راڄن جا ماڻهو ڪمن ڪارين ۽ فيصلن لاءِ هميشه ايندا رهندا هئا ۽ ٻيو ته بابا کي راڳ رنگ جو تمام گهڻو شوق هوندو هو تنهن ڪري عيد براد ۽ ڏينهن ڏهاڙي هت راڳ رنگ جون محفلون ٿينديون رهنديون هيون ۽ بابا جي سياست ۾ هئڻ ڪري هت سياسي ميڙ ميٽنگون به ٿينديون رهنديون هيون. ٻيو ته ٻنون صفا هڪ ڪُنڊ ۾ هئڻ ڪري اڪثر روپوش سياسي ورڪر به هتي اچي ڪجهه وقت لاءِ ٿانيڪا ٿيندا هئا ۽ حالتن بهتر ٿيڻ بعد هتان هليا ويندا هئا. شهر جا ڪنئين ماڻهو سندن شاديون،طهر ۽ ٻيون ثقافتي سرگرميون اسان جي اوطاق ۾ ڪندا هئا. پوءِ ظاهر آهي ته هيترين سارين سرگرمين جو هت هئڻ ڪري اسان جي اوطاق تي هميشه رونقون لڳيون پيون هونديون هيون. بابا سائين جي طبيعت ۾ خدا تعاليٰ اهڙي ته مٺاڻ ۽ محبت رکي هئي جو هر ماڻهو بابا جي نالي چوندو هو ته ارباب نورمحمد پليجو مون کي ڏاڍو ڀائيندو هو. اها به قدرت جي ڪرم نوازي آهي. نه ته سڄي زندگي ۾ ماڻهو رڳو هڪ ماڻهو کي به راضي نٿو رکي سگهي. هن دور ۾ ته ماڻهو، ماڻهوءَ کان ته ٺهيو پر خدا مان به راضي ڪونهي. وئڪيشن دوران بابا پنهنجن ويجهن مائٽن ۽ دوستن کي گهرائي پنهنجو هي فيصلو ٻڌايو ته منهنجي راءِ آهي ته آئون پنهنجي جيئري ئي پنهنجي خاندان ۽ راڄ جي پڳ پنهنجي وڏي پٽ عبدالحئي کي ٻڌايان ته سواءِ ڪنهن بحث ۽ اختلاف جي سڀني هاڪار ڪري کيس مبارڪون ڏنيون. ائين تاريخ به اُتي جو اُتي مقرر ڪئي وئي ۽ سڀني کي ڪم ڪار ورهائي ڏنائون. مهيني کن جي جاکوڙ کان پوءِ ٻني جي عيدگاهه ۾ مون کي پڳ ٻڌرائڻ واري پروقار تقريب ٿي جنهن ۾ ڀر پاسي جي معززين ۽ راڄن کان سواءِ پري پري جي بابا سائينءَ جي واسطيدار ۽ دوست شخصيتن به شرڪت ڪري مون کي پڳ ٻڌرائي. ان تقريب ۾ شرڪت ڪندڙن مان مون کي اڄ به ڪن ماڻهن جا نالا اڃا تائين ياد آهن جن ۾:
1- رئيس محمد يوسف چانڊيو
2- خان بهادر خيربخش خان لغاري
3- پير حيدر شاهه (گادي نشين درگاهه بلڙي شريف)
4- ارشاد عباس صوفي (گادي نشين درگاهه جهوڪ شريف)
5- قاضي غلام رسول پلي (ڍوري ناري وارو)
6- مرحوم سيد قادر ڏنو شاهه شيرازي
7- پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه ڊائريڪٽر ايجوڪيشن پوءِ (وفاقي وزير تعليم)
8- ملڪ غلام حسين ملڪاڻي راڄ ملڪ وارو
9- وڏيرو ساجن سومرو
10- وڏيرو علي محمد گگو
11- فقير خواجه محمد عيسيٰ
12- سيٺ محب علي خواجه
13- سيد نجف علي شاهه (جهانيان پوٽو) حيدرآباد وارو
14- سيٺ ٽِيون مل
15- ارباب جان محمد دل (سال مڪان وارو)
16- سيد گُلي شاهه (اسان جو مرشد)
17- رئيس مصري خان جاکرو (سونڊن وارو)
18- وڏيرو ملهه پالاري (سريءَ وارو)
19- سيد قاسم شاهه (جهرڪن وارو)
20- خليفو لالا غلام قادر (مغلبين وارو) جاتي
۽ سڄي سنڌ جا پليجا ۽ ڀرپاسي جا راڄ تقريب ۾ شريڪ ٿيا ۽ مون کي پڳ ٻڌرايائون. مون کي پڳ جو پهريون وَرُ اسان جي مرشد سائين گلي شاهه ڏنو (۽ پوءِ جنهن ٻانگ ڏئي منهنجي پٽ تي نورمحمد نالو رکيو) اها تقريب 1959ع جي جولاءِ مهيني ۾ ٿي. ان رات اسان جي اوطاق تي راڳ جي وڏي محفل به ٿي هئي. جنهن ۾ بابا جا ڪيترائي دوست به شامل هئا. راڳين ۾ ماسٽر محمد ابراهيم، مراد فقير ۽ مائي ڀاڳي شامل هئي.
سنڌ جي پراڻي تاريخ تي نظر ڊوڙائبي ته اسان وٽ سرداري نظام يا ڪاروڪاريءَ جي رسم اسان کي ڪٿ به نظر ڪانه ٿي اچي. مثلاً: راڻو جڏهن ڪاڪ ۾ مومل سان ملڻ ويو ته کيس مومل سان گڏ ٻيو مرد ستل نظر آيو. (جيڪا سندس غلط فهمي هئي.) ته پاڻ ان کي مارڻ بدران واپس ٿيو يا مارئي جڏهن عمر جي قيد ۾ قيد رهي واپس پنهنجي مائٽن ۾ آئي تڏهن به کيس ڪاري ڪري ڪونه ماريو ويو. اهڙي نموني سان اسان کي اسان جي پراڻي سنڌي سماج ۾ ڪٿ به ڪارو ڪاري ڪري ماڻهن کي مارڻ جو رواج نظر ڪونه ٿو اچي. اهو سڀ ڪجهه گهڻو پوءِ جڏهن سنڌ ۾ ميرن جي حڪومت قائم ٿي ۽ انهيءَ دوران وڏي تعداد ۾ سنڌ اندر ٻروچ اچي آباد ٿيا ۽ اهي رسمون انهن کان پوءِ نظر اچن ٿيون.
اڳ ۾ به قبيلائي رسمن مطابق پڳون ٻڌرائبيون هيون پر هاڻ ته سياسي ليڊر جنهن ۾ ترقي پسند ۽ روشن خيال سياستدان به شامل آهن سي به پنهنجي پيءُ ليڊر جي وفات تي وڏيون دعوتون ڪري پاڻ کي پڳون ٻڌرائن.
بهرحال مون بابا سائين جي وفات کان پوءِ آهستي آهستي اهي سڀ رسمون ختم ڪري ڇڏيون جنهن ۾:
1- شادي جا ڏينهن مقرر ڪرڻ
2- گهوٽ کي پڳ ٻڌائڻ
3- ارباب جي گهر ڪوڙي موڪلڻ (جنهن ۾ روڪ پيسا، گوشت، گيهه ۽ چانور هوندا هئا.)
4- کرٽئي لاءِ سڳو پڙهي ڏيڻ
5- شاديءَ جي گهور مان هڪ حصو ارباب کي ملڻ
6- فيصلي کان پوءِ ڌرين تي ڏنڊ وجهڻ ۽ ارباب طرفان راڄ ۾ گهور به ڏيڻ جو رواج ۽ ٻيون به ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون رسمون شامل هيون. بهرحال مون صدين کان هلندڙ اهي سڀ جون سڀ رسمون آهستي آهستي ختم ڪر ي ڇڏيون.
آخر اهي مدي خارج رسمون اسان جي سماج مان ڪير ته ختم ڪندو. ڪڏهن ته ختم ٿينديون شايد سڄي سنڌ ۾ واحد آئون اهڙو هڪڙو ماڻهو آهيان جنهن ائين ڪيو آهي. حيدرآباد پڙهڻ کان پوءِ آئون هاڻ گهڻو ڪري هر روز اخبار پڙهڻ لڳس ۽ حيدرآباد مان شايع ٿيندڙ سنڌي رسالن ۽ اخبارن کي خط به لکڻ شروع ڪيم. جنهن ۾ محمد عثمان ڏيپلائي جو رسالو عبرت به شامل هو. (عبرت پوءِ قاضي اڪبر خريد ڪئي ۽ پوءِ رسالي مان روزانه اخبار شايع ٿيڻ لڳي.) ۽ جڏهن منهنجا اهي خط شايع ٿيڻ لڳا ته وڌيڪ شوق پيدا ٿيو ۽ وڌيڪ رسالن ۽ اخبارن کي خط لکڻ شروع ڪيم. اها هئي منهنجي لکڻ ۽ پڙهڻ جي شروعات جنهن اڳتي هلي مون ۾ وڌيڪ لکڻ پڙهڻ جو شوق پيدا ڪيو، جيڪو اڄ تائين باقاعدگي سان جاري آهي. رب جي مهرباني جو پوءِ منهنجي گهرواري ۽ منهنجي ٻارن ۾ به اهو ساڳيو شوق پيدا ٿيو ۽ پرهه ته ”پرهه منهنجي پانڌ ۾“ ڪتاب سان گڏ ٻيا به ڪيترا ڪتاب لکيا ۽ مون کي به لکڻ ۾ مدد ڪندي آهي ۽ نورمحمد به ڪيترا مضمون لکيا جيڪي ڪيترين اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيا ۽ فرخ به ڪيتري ساري شاعري ڪئي ۽ سندس ڪنئين شعر ماهوار سوجهرو سان گڏ ڪيترن رسالن ۾ شايع ٿيا ۽ پاڻ تمام ننڍي عمر ۾ ڪنئين ورلڊ هسٽريون ۽ دنيا جي مشهور ليکڪن جا مشهور ڪتاب ۽ آٽو بائيوگرافيون پڙهيون آهن. اهو سلسلو سندن نوڪرين جي مصروفيتن باوجود اڄ به جاري آهي. سندن خريد ڪيل ڪتابن جي به هڪ ننڍڙي لائبريري قائم ٿي چڪي آهي. نورمحمد جو مطالعو ته مون کان به وڌيڪ آهي. پره ۽ محبوب جو مطالعو شايد برابر هجي، ٻيا ٻار به ڪجهه نه ڪجهه پڙهندا رهندا آهن.
وئڪيشن ۾ سانوڻ جي مُند هئي ۽ درياءَ پنهنجي جوڀن تي هو، تنهن ڪري اسان هڪ جيڏا گڏجي شام جو درياءَ جي سير تي ويندا هئاسين. درياءَ جي سير دوران درياءَ ۾ وهجندا ۽ ترندا به هئاسين. هڪ ٻئي سان ترڻ جا مقابلا به ڪندا هئاسين ۽ پاڻي جون رانديون به ڪندا رهندا هئاسين. ٻيڙيءَ اندر تريل پلا، آنيون ۽ پَلي جا ڀت کائيندا هئاسين. چانڊوڪيون هونديون هيون ته رات جو تمام دير کان پوءِ واپس گهر اچڻ ٿيندو هو پر جي اونداهيون راتيون هونديون هيون ته جلد گهر موٽبو هو. رات جو دستور مطابق اوطاق تي ڪچهريون ٿينديون هيون، جنهن ۾ شهر وارن سان گڏ ڀرپاسي وارا به بابا جا يار دوست ايندا رهندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ٻنون انسپيڪشن بنگلي ڏانهن به وڃبو هو. اهو سلسلو تيستائين جاري رهيو جيستائين وڃي منهنجي ٻن مهينن واري وئڪيشن پوري ٿي ۽ آئون پنهنجو سامان کڻي ٻيڙيءَ ۾چڙهي نيشنل هاءِ وي تي بس ۾ چڙهي وڃي حيدرآباد پهتس، ته سڄن سارن ٻن مهينن گذرڻ جو احساس ئي ڪونه ٿيو. هاسٽل ۾ رات جي مانيءَ تي گهڻو ڪري سڀ ٻاهر جا شاگرد پهچي ويندا هئا. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ شاگرد بيماريءَ يا ڪنهن انتهائي مجبوري جي ڪري ڪونه پهچندو هو ۽ ائين صبح جو ناشتي کان پوءِ سڀ شاگرد لائين ۾ اسڪول لاءِ روانا ٿي ويندا هئا. آهستي آهستي ڳوٺ جون يادون وسري وينديون هيون ۽ هاسٽل، اسڪول، پڙهائي ۽ راند روند ۾ ماڻهو مصروف ٿي ويندو هو. ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ڇوڪرا وئڪيشن کان پوءِ اسڪول ۽ هاسٽل ۾ اچي داخلا وٺندا هئا. يا ڪي وري اسڪول ۽ هاسٽل ڇڏي هليا ويندا هئا.
اسان پنهنجا رهيل ڪتاب خريد ڪري پڙهائي شروع ڪئي سين. ان زماني ۾ اڃان شاگردن کي ٽيوشن ڏيڻ جو رواج وڏي پئماني تي شروع ڪونه ٿيو هو. ايڪڙ ٻيڪڙ ٻار ٽيوشن وٺندا هئا ۽ گهڻا ڇوڪرا پاڻ محنت ڪري هوم ورڪ ۽ ڪورس پورو ڪندا هئا.
منهنجو اسڪول نورمحمد هاءِ اسڪول جي هڪ برانچ هو جيڪو ريشمي گليءَ ۾ هو، جنهن جو آئون اڳ به ذڪر ڪري چڪو آهيان. هاڻ آئون اسڪول، استادن ۽ شاگردن سان ڪافي مانوس ٿي چڪو هوس ۽ اسان جي پڙهائي آهستي آهستي اڳتي وڌي رهي هئي. استاد اسان کي هوم ورڪ ۽ ليڪچر ڏيئي پنهنجي ڪورس کي اڳتي وڌائي رهيا هئا. اسڪول سان گڏ هاسٽل ۾ به باقاعدگي سان پڙهائي ۽ هوم ورڪ ڪيو ويندو هو. اهو ناممڪن هو جو هوم ورڪ جو هڪ سوال ۽ سِٽ به رهجي وڃي. اهو استادن ۽ شاگردن جي ذهن ۾ ئي ڪونه هوندو هو ته ڪونه پڙهبو. آچر جي ڏينهن يا ڪنهن موڪل واري ڏينهن سلامتيءَ کي خط لکندو هوس. جيڪا خط ملڻ شرط جواب ڏيندي هئي ۽ اها به لکندي هئي ته هت به پڙهائي ۽ ڊيوٽيءَ ڪري فالتو ٽائيم ئي ڪونه ٿو ملي. جيڪڏهن واندڪائي جو وقت مليو ته توکي خط لکنديس ۽ پوءِ تون ڪراچي اچجين. اهو هڪٻئي کي خطن لکڻ جو سلسلو هلندو رهندو هو ۽ سندس لکيل خط سڀ مون وٽ محفوظ هوندا هئا. ۽ ڪڏهن واندڪائي ۾ خط پڙهي پيو دل وندرائيندو هوس پر پنهنجي پڙهائي ۾ ڪابه ڪوتاهي ڪانه ڪبي هئي. اهو سلسلو هلندو رهيو ته هڪ ڏينهن پاڻ لکيائين ته آچر سان گڏ ڪاٻي موڪل به آهي ۽ آئون ٻن ڏينهن لاءِ فري آهيان. تون ڪراچي اچين ته ڀلي اچ. ان ٻن ڏينهن واري وچ واري رات جي به مون موڪل وٺي ڇڏي آهي. ان ڏينهن اسڪول ۾ ته موڪل هئي پر هاسٽل مان هائوس ٽيچر کي درخواست ڏيئي موڪل منظور ڪرائي صبح سوير ڪراچي ايڪسپريس ۾ چڙهي ڪراچيءَ روانو ٿي ويس. جيڪا ان وقت حيدرآباد مان صبح جو ساڍي ستين بجي نڪرندي هئي ۽ ساڍي ڏهين بجي ڪراچي ڪينٽ اسٽيشن تي پهچندي هئي. ان وقت ريلوي جو نظام اڄ جي ريلوي نظام کان وڌيڪ بهتر هوندو هو ۽ جنرل ايوب خان ملڪ ۾ تازي فوجي آمريت قائم ڪئي هئي. تنهن جو به سول ڪامورن تي وڏو ڏهڪاءُ ۽ ڊپ هو، نه ته سول ڪامورا به ڪنهن ننڍي فرعون کان گهٽ ڪين آهن. حيدرآباد ريلوي اسٽيشن تي تمام گهڻي صفائي لڳي پئي هئي. پليٽ فارم جي ٻاهران ۽ پليٽ فارم اندر ڪاغذ جو ٽڪرو يا ماچيس جي تيلي به نظر ڪانه ٿي آئي. ريلوي جي لائينن تي به صفائي ٿيل نظر آئي. مسافرن کان سواءِ فالتو ماڻهو پليٽ فارم تي نظر ڪونه ٿي آيو. اڄ ته ريلوي اسٽيشن تي سؤ ڀيرا اچو ۽ وڃو توهان کان ڪوبه پليٽ فارم تي ٽڪيٽ پڇڻ وارو ڪونهي. ريلوي اسٽاف کي اڄڪلهه اسٽيشن ٻاهران بيهندڙ سون جي تعداد ۾ ٽيڪسين مان ملندڙ منٿليءَ مان ئي هزارين رپيا آمدني ٿيندي آهي. اها ڳالهه توهان کي اُت ويٺل هر هڪ ٽئڪسي ڊرائيور بنان ڊپ جي ٻڌائيندو ته اسان کي پنهنجون ٽيڪسيون هت بيهارڻ جي عيوض ريلوي وارا اسان کان هيترا پئسا وٺندا آهن. آئون پنهنجي ٽڪيٽ وٺي چانهه جو هڪ ڪوپ پئي ريل اندر سيٽ تي اچي ويٺس. ريل اندر به بهترين صفائي نظر آئي. ريل پنهنجي صحيح وقت تي رواني ٿي. ٿوري ئي پنڌ هلڻ کان پوءِ اچي ڪوٽڙي اسٽيشن تي بيٺي. جت تقريباً اڌ ڪلاڪ بيهڻ بعد ڪراچيءَ لاءِ رواني ٿي ۽ پوءِ اڍائي ڪلاڪن جي مسافريءَ بعد اچي ڪراچيءَ پهتي. مون وٽ ڪوبه سامان ڪونه هو سو يڪدم بگهي ڪري، جيڪي ان وقت ڪراچيءَ ۾ وڏي تعداد ۾ هلنديون هيون، اچي سول اسپتال پهتس جنهن کان پوءِ آئون نرسنگ ٽريني هاسٽل پهتس. دروازي تي ويٺل نوڪرياڻي کي سلامتي لاءِ مئسيج ڪيم ته سلامتي ڊوڙندي اچي مون سان ملي ۽ پاڻ چيائين ته توهان ٿورو انتظار ڪيو ته آئون اچان ٿي پوءِ پاڻ گڏ ٻاهر ٿا هلون. منهنجي لاءِ اهي منٽ انتظار ڪرڻ ڪيئي سال ٿي ويا ۽ جيئن ئي سلامتي آئي ته اسان سول اسپتال جي ٿورو پريان بندر روڊ جي ٻي پاسي پارڪ هوٽل ۾ ڪمرو وٺي اچي رهياسين. سلامتي به چئن مهينن کان هت هاسٽل ۾ رهيل هئي ۽ نرسنگ جو ڪورس ڪري رهي هئي ۽ ڪراچيءَ جي بلڪل اڻ واقف هئي ڇو ته سندس تعلق پنجاب جي شهر گجرات سان هو پر آئون اڳ به ڪراچي گهمي ڦري چڪو هوس. اسان ڪمري ۾ داخل ٿيڻ شرط هڪ ٻئي سان چنبڙي وياسين ۽ هڪ ٻئي سان پيار ونڊيندي اسان کي ٻنپهرن جي ماني ۽ شام جي چانهه جي ياد به ڪانه پئي. تان جو وڃي رات اونده ٿي. اسان رات جي ماني به ڪمري ۾ کاڌي ۽ پڻ سڄي رات هڪ ٻئي سان روح رچنديون ڪندا رهياسين. چوندا آهن ته گناهه کي صرف اڪيلائي گهرجي سو اسان وٽ ته فقط اڪيلائي ۽ اڪيلائي هئي. اسان ٻنهي جون عمريون ان وقت چوڏهن سال کن هونديون. چوندا آهن ته مرد جي عمر اها آهي جيڪا هو خود محسوس ڪري ۽ عورت جي عمر اها آهي جيڪو ٻيو محسوس ڪري. پر اسان ٻنهي تي ان عمر ۾ اها چوڻي پوري نٿي لٿي ۽ ائين به چيو ويندو آهي ته مرد طاقتور تڏهن هوندو آهي. جڏهن هو ڪنهن حسين عورت جي ٻانهن ۾ هوندو آهي. صبح جو دير سان اک کلي ته ٻاهر نه وڃڻ چاهيندي به تيار ٿي پهرين. سمنڊ ڪناري وياسين، جت اڄ واري گهماگهمي ڪانه هئي صرف جهانگير ڪوٺاري پريڊ ۽ ان کان اڳيان سهڻي پٿرن سان ٺهيل چاڙهي جيڪا اڳيان وڃي هڪ ٻئي تفريح جڳهه تي ختم ٿيندي هئي. هاڻ انهن ٻنهي پراڻين تفريح گاهن تي توهان کي هر وقت هيروئني سگريٽن جا سوٽا هڻندي نظر ايندا. جيڪي زنده لاشن جيان هر ڳالهه کان بي پرواهه توهان کي نظر ايندا. کين ڏسندي ڊپ پيو ٿيندو آهي. جهانگير ڪوٺاري پاڻ خود به هڪ وڏو سياح هو، جنهن سڄي دنيا گهمي ڦري ڏٺي هئي. اڄ جت جهانگير ڪوٺاري نالي يادگار ٺهيل آهي، اهو پهرين سندس رهائشگاهه جو بنگلو هو. ڪلفٽن پل به هن پارسي امير زادي ٺهرائي نه ته هن کان اڳ اُت ڪاٺ جي پل ٺهيل هئي. اسان بندر روڊ تان (جنهن کي هاڻ ايم اي جناح روڊ چيو وڃي ٿو.) بس ۾ چڙهي ڪلفٽن ڏانهن روانا ٿياسين. ان وقت جي روڊن رستن جا نالا هاڻ تقريباً سڀ تبديل ٿي چڪا آهن. آئون مثال طور اوهان کي ٻن ٽن رستن جا پراڻا ۽ نوان نالا ٻڌايان ٿو.
پراڻا نالا نوان نالا
1- وڪٽوريا روڊ
2- ايلفنسٽن اسٽريٽ
3- گارڊن روڊ
4- سمرسيٽ اسٽريٽ
5- ڪلارڪ اسٽريٽ
6- هيوو لاڪ روڊ
7- ڊيپارٽ روڊ
8- ڪچهري روڊ
9- فريئر روڊ
10- بندر روڊ
11- ميڪلوڊ روڊ عبدالله هارون روڊ
زيب النساءِ اسٽريٽ
آغا خان روڊ
غضنفر علي اسٽريٽ
شاهراهه عراق
ايوان صدر روڊ
سرور شهيد روڊ
ڊاڪٽر ضياءُالدين روڊ
شاهراه لياقت
ايم اي جناح روڊ
آءِ آٰ چندريگر روڊ
مطلب ته نون حاڪمن ڪراچيءَ جي روڊن تان انگريزن جا نالا لاهي پنهنجا نالا رکي ڇڏيا ۽ اسان هاڻ انهن تازو مسلمان ٿيل روڊن رستن تان ڊوڙندا ڪلفٽن تفريح گاهه ڏانهن وڃي رهيا آهيون ۽ ايڪڙ ٻيڪڙ جڳهين کان سواءِ سڀ جڳهيون گهڻو ڪري انگريزن جون ٺهرايل آهن ۽ ڏاڍيون پروقار لڳي رهيون آهن. اسان جي بس ڪلفٽن جي بس اسٽينڊ تي بيٺي، جت ڪا به رش ڪانه هئي. ڇو ته ان وقت ڪراچيءَ جي آدم شماري تمام گهٽ هئي. ڪراچيءَ جي آدم شماريءَ جا ڪجهه انگ اکر توهان جي معلومات لاءِ هت ڏجن ٿا.
سال آدمشماري
1892 سٺ هزار
1901 هڪ لک سترهن هزار
1921 ٻه لک سترهن هزار
1941 ٽي لک ستاسي هزار
1961 اوڻيهه لک سترهن هزار
مٿيان انگ اکر ڊاڪٽر مهتاب ڪريم جي ڪتاب (The Challenge of Urban Growth) تان ورتل آهن.
اڄ جي ڪراچيءَ جي آدم شماري هڪ ڪروڙ پنجٽيهه لک، 1961ع واري آدمشماري کان اٽڪل هڪ ڪروڙ سورهن لک وڌيڪ آدمشماري! ڪيڏو نه تيزيءَ سان ڪراچي جي آدمشماري وڌي آهي!! ظاهر آهي ته ماڻهو گهٽ هئڻ ڪري بسون، ويگنون، ڪارون، موٽرون ۽ ٻي هر قسم جي ٽريفڪ گهٽ هئي. شهر ۾ دونهون ۽ ٻي ماحولياتي آلودگي به گهٽ هئي پر اڄ جهڙا ڪلفٽن تي پارڪ، ڦوهارا، وڏيون سرچ لائيٽيون ۽ مڪڊونلڊ ۽ ڪي ايف سي، پيزاهٽ جهڙيون هوٽلون انهن جون روشينون ۽ رونقون ڪونه هيون. سمنڊ ۽ ڪوٺاري پارڪ جي وچ ۾ هڪ بازار هوندي هئي، جنهن جي چؤطرف سوين گاڏن ۽ پڙين وارا ڪوڏين جا رانديڪا ۽ کائڻ پيئڻ جا سامان وڪڻندا هئا، جن تي ٻارن ۽ عورتن جي رش لڳي پئي هوندو هئي. ڪا ايڪڙ ٻيڪڙ صاف سُٿري هوٽل به هوندي هئي. اسان به اهڙن دڪانن تان گهمندا ڦرندا وڃي سمنڊ ڪناري پهتاسين. مون سلامتي کان پڇيو ته تون ڪڏهن پهرين هت سمنڊ گهمڻ آئي آهين، پاڻ چيائين ته هت اچڻ ته پري ٿيو پر آئون زندگي ۾ پهريون دفعو سمنڊ ڏسي رهي آهيان. منهنجي لاءِ هي هڪ عجيب نه وسرڻ جهڙو نظارو آهي. حدنظر تائين رڳو پاڻي ئي پاڻي، جنهن تي ڪنئين جهاز پيا ترن. سمنڊ ۾ هزارن قسمن جون مڇيون پر ان جو پاڻي ڪنهن به ڪم جو ڪونهي. يعني نه ته ان سان ڪابه پوکي ڪري سگهجي ٿي ۽ نه ئي وري اهو پي سگهجي ٿو. اها عجيب ڳالهه آهي! اسان ڪافي وقت سمنڊ تي گذاري پوءِ صدر ۾ آياسين، جت هڪ ايراني هوٽل تي ماني کائي پوءِ مئٽني شو فلم ڏسڻ وياسين. فلم ڏسي پوءِ مون کيس آڻي هاسٽل تائين پهچايو. پاڻ مون کان پڇيائين ته وري ڪڏهن ڪراچيءَ اچبو. مون چيو ته ڪا خبر نه آهي. اسان ڪافي وقت هڪ ٻئي کي ڏسندا رهياسين. اسان پنهنجي ڳوڙهن کي اکين ۾ لڪائي هڪ ٻئي کان موڪلائي روانا ٿي وياسين. جيستائين آئون نظر کان اوجهل ٿيس تيستائين پاڻ مون کي ڏسندي رهي. آئون ٻاهر نڪري ڪينٽ اسٽيشن ڏانهن ويندڙ بس ۾ چڙهي اسٽيشن ڏانهن روانو ٿي ويس. جتان ان وقت رات جو نوين وڳي خيبرميل نڪرندي هئي. تقريباً ٻاهرين بجي رات جو حيدرآباد اسٽيشن پهتس، اتان ٽانگي ۾ چڙهي هاسٽل پهتس. جيئن ته منهنجي هاسٽل جي موڪل ورتل هئي ۽ هائوس ماستر طرفان مون وٽ ٻن ڏينهن جي موڪل جي پاس هئي. تنهن ڪري مون کي ڪوبه ڊپ ڪونه هو ۽ آئون هاسٽل پهچي چوڪيدار کي پاس ڏيکاري اچي پنهنجي ڪمري تي آرامي ٿيس، صبح سوير تيار ٿي ناشتو ڪري ڪتاب کڻي شاگردن جي لائين ۾ لڳي نورمحمد اسڪول کان پوءِ اڪيلو اڪيلو اسان جي اسڪول پهتس. اهو سلسلو تيستائين هلندو رهيو جيسين پنجين درجي جو امتحان ٿيو ۽ آئون ان ۾ پاس ٿيس ته مون کي وري برانچ اسڪول مان، مين اسڪول ڏانهن ٽرانسفر ڪيو ويو ۽ ان اضافي پنڌ مان منهنجي جان ڇُٽي، يعني آئون هاڻ ڇهين درجي ۾ پهچي ويس.
اسان جي هاسٽل جي ڀرسان جت هينئر ڊاڪٽرن جون هاسٽلون آهن. ان زماني ۾ اهو گرائونڊ بلڪل خالي پيل هوندو هو. ڪنهن ڪنهن سال ماڻهو انهيءَ ميدان تي لڳندڙ نمائش کي ڏسڻ ۽ خريداري ڪرڻ لاءِ ايندا هئا. خاص ڪري رات جي وقت ان نمائش ۾ وڏي گهماگهمي ٿيندي هئي. رات جي وقت وڏي تعداد ۾ عورتون به خريداري ڪندي نظر اينديون هيون. ان ميدان ۾ شاميانا لڳي رهيا هئا ۽ پوليس بيٺل هئي. مونکي ڪنهن ٻڌايو ته سڀاڻي هت مارشل لا لڳائيندڙ فوجي ڊڪٽيٽر ايوب خان ايندو ۽ هاسٽل جي شاگردن جي موڪل هوندي ۽ هو جلسو ڏسي سگهن ٿا. ان زماني ۾ حاڪم آمرن کي اڃان پنهنجي رعيت منجهان زندگيءَ جو ڪوبه خطرو ڪونه هو جيڪو هينئر آهي. اسان ٻئي ڏينهن هاسٽل جا شاگرد ان گرائونڊ تي آياسين. اسان کي ڪنهن به ماڻهوءَ اُت وڃڻ کان ڪونه روڪيو. اسان جنرل ايوب جو سڄو جلسو ڏٺو. اُت مون ٺٽي جو ڪليڪٽر به ڏٺو جيڪو بابا وٽ ٻني ۾ اسان جي اوطاق تي ماني کائي ويو هو. شايد شاهجهان ايس ڪريم نالو هوس ۽ مون ٻيا به ڪنئين سنڌ جا مشهور ماڻهو پهريون ڀيرو اُت ڏٺا. پاڪستان ۾ جت لولي لنگڙي جمهوريت کي ختم ڪري فوجي آمريت قائم ڪئي وئي ۽ ملڪي فوج جو سربراه ڪوڙي ريفرينڊم ذريعي ملڪ جو صدر ٿي ويو هو. ان دؤر ۾ دنيا اندر ويهين صديءَ جا عظيم ليڊر پنهنجن پنهنجن ملڪن جا سربراه هئا، ڇا ته سڄي دنيا ۾ سندن شان، عزت ۽ وقار هو. اهي هئا:
1- جواهر لعل نهرو، هندستان جو وزيراعظم
2- مائوزيتنگ، چين جو صدر
3- سوئيڪارنو، انڊونيشيا جو صدر
4- خروسچوف، روس جو پارٽي صدر
5- جمال ناصر، مصر جو صدر
6- حافظ الاسد، شام جو صدر
7- ياسر عرفات، فلسطين جي آزاديءَ جو رهبر
8- فيڊرل ڪاسترو، ڪيوبا جو صدر
9- مارشل ٽيٽو، يوگو سلاويا جو صدر
10- بوما دين، الجزائر جو صدر
11- هوچي منهه، ويٽ نام جي آزاديءَ جو اڳواڻ ۽ صدر
مطلب ته جت سڄي دنيا جون مظلوم قومون غلاميءَ مان نجات حاصل ڪري آزادي ماڻي رهيون هيون، اُت اسان جو ملڪ وري پنجابي مليٽري ڊڪٽيٽرشپ جي شڪنجي ۾ اچي ويو هو. جتان اڃا تائين بنگالين کان سواءِ ٻيا سندس مليٽري قيد ۾ بند آهن ۽ سنڌ بلوچستان جي سڀني گذر جي وسيلن تي پاڻ قابض آهن ۽ سنڌي ۽ بلوچ، پنجاب جي وڏي مليٽري پاور اڳيان بيوس آهن.ايوب جي دؤر ۾ پاڪستان آمريڪا سان ڪئين فوجي معاهدا ڪيا ۽ پڻ پهريون ڀيرو آمريڪا سرحد صوبي ۾ پنهنجو فوجي اڏو قائم ڪيو، جنهن تان آمريڪا جا جاسوسي جهاز اڏامي روس ملڪ جي جاسوسي ڪندا هئا. ان وقت جو آمريڪي صدر آئزن هاور جڏهن پاڪستان جي دوري تي آيو ته ڪراچيءَ ۾ پاڪستاني ڪرڪيٽ مئچ جي بليزر پائي ڪرڪيٽ اسٽيڊيم آيو پر هاڻ آمريڪي صدر ايوان صدر کان ٻاهر ڪونه نڪرندو آهي پاڪستان ۾ اها مئچ پاڪستان ۽ آسٽريليا وچ ۾ ٿي رهي هئي.
نورمحمد هاءِ اسڪول جي برانچ اسڪول مان هت آيس ته صرف هاسٽل ۽ اسڪول تائين محدود ٿي ويس پر اڳ جڏهن اسڪول وڃبو هو ته واپسي ۾ حيدرآباد جي شاهي بازار جو چڪر لڳائي پوءِ هاسٽل اچبو هو. حيدرآباد جي شاهي بازار جيڪا پڪي قلعي جي دروازي کان شروع ٿي مارڪيٽ ٽاور وٽ ختم ٿئي ٿي. انهيءَ جو ان دؤر ۾ وڏو اوج هو، هينئر وانگر ٻي هنڌ وڏا واپاري مرڪز ڪونه هوندا هئا. جيئن هينئر لطيف آباد، قاسم آباد ۽ صدر ۾ آهن. سڄي شهر جو واپاري مرڪز شاهي بازار ۽ ان جي اردگرد مارڪيٽ، فقير جو پڙ ۽ سري گهاٽ هوندا هئا، جيڪي به شاهي بازار سان لڳ هئا.