12
1- خليل بچاڻي
2- نثار لنڊ (هاڻ نثار بلوچ PTV)
3- غلام نبي سومرو
4- انور پليجو
5- عبدالمجيد ٻگهيو
ان وقت فرسٽ ايئر لاءِ ڪمپلسري سبجيڪٽ هي هئا. هڪ انگلش ٻيو سليس اردو ۽ انٽر ۾ انگلش ۽ سنڌي ڪمپلسري سبجيڪٽ هئا. باقي آپشنل سبجيڪٽ توهان جي مرضي جيڪي به کڻو. مون هسٽري ۽ اسلاميات کنيا. ڪاليج جي پڙهائي کي اڃان ڪجهه ئي ڏينهن ٿيا هئا ته اسان جي ڪاليج جي فٽ بال ٽيم جي ڪئپٽن مون کي چيو ته پنهنجي ڪاليج جي فٽ بال ٽيم پشاور ۾ فٽ بال راند مقابلي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ وڃي رهي آهي ۽ مئچ ختم ٿيڻ کان پوءِ سڄي مغربي پاڪستان جو ٽوئر رکيل آهي ۽ سڄي پروگرام ۾ ڪُل سترهن ڏينهن لڳندا جي تون هلين ته پنهنجي راءِ کان مون کي هفتي اندر آگاهه ڪر ۽ سٺ روپيا ٽوئر في به ڪاليج ۾ جمع ڪرائي جيڪي سڄي ٽوئر جو ڪُل خرچ آهي. جنهن ۾ ريل جو ڪرايو ۽ ماني شامل آهي. پشاور ۾ يوٿ (Youth) هاسٽل ۾ رهبو باقي سڄي ٽوئر ۾ ريل جي بوگيءَ ۾ رهبو. ماني به اُت ٺهندي، هاسٽل وارن هڪ بورچي به ڏنو آهي ۽ ڪاليج وارن کان هڪ پٽيوالو ورتو اٿئون. باقي بسترو سڀ ڪو پنهنجو کڻي هلندو. ان وقت مشرقي پاڪستان اڃان جدا ڪونه ٿيو هو ۽ مغربي پاڪستان ۾ پڻ ون يونٽ هو. مغربي پاڪستان ۾ ريلوي کي ويسٽرن ريلوي چئبو هو. مون ٻئي ڏينهن پئسا جمع ڪرايا ۽ ڪجهه نوان ڪپڙا خريد ڪيا ۽ ائين اسان مغربي پاڪستان جي ٽوئر تي روانا ٿي وياسين. اسان لاءِ ريل جي هڪ بوگي بُڪ هئي جيڪا سڄي ٽوئر ۾ اسان سان گڏ هئي. اسان جڏهن ڪنهن شهر ۾ گهمڻ لاءِ ٿي وياسين ته اسان جو بورچي ۽ پٽيوالو بوگيءَ ۾ اسان جي سامان جي حفاظت ڪندا هئا ان زماني ۾ وزيرن ۽ گورنرن جون به ريل ۾ بوگيون مخصوص هونديون هيون ۽ پاڻ ٽوئر ۾ ويندا هئا ته انهيءَ ريل گاڏيءَ ۾ ئي سفر ڪندا هئا. اها ٻي ڳالهه آهي ته اهي بوگيون ائيرڪنڊيشن ۽ تمام سنيگاريل هونديون هيون. اسان پنهنجي مقرر تاريخ تي سڀ شاگرد ريل رستي پشاور روانا ٿي وياسين. اسان جي بوگي اسان سڀني شاگردن کي کڻي تيزرو ٽرين سان لڳي. پشاور ڏانهن رواني ٿي وئي. بوگيءَ ۾ هيٺ بئنچون ۽ مٿي سليپر هئا. جيڪي سڀ ڪاٺ جا هئا جن تي اسان پنهنجا بسترا وڇائي ويهي رهياسين. منهنجو هي مغربي پاڪستان جو پهريون سفر هو ۽ ان وقت منهنجي عمر ارڙهن سال هئي. ان ٽوئر ۾ اسان سان لالا قادر به گڏ هو جيڪو پوءِ قومپرست شاگرد رهنما ٿيو ۽ پاڻ آزاد ماروئڙا نالي شاگرد تنظيم ٺاهي، ۽ جلد ئي پاڻ ۽ سندس شاگرد تنظيم هميشه هميشه نظرن کان اوجهل ٿي ويا. ٽرين کي پهريائين سنڌ پوءِ سرائڪي پٽي پوءِ پنجاب مان گذري ۽ سرحد صوبي جو ڪافي حصو لتاڙي پوءِ پشاور پهچڻو هو. يعني اسان جي هن سفر ۾ بلوچستان کان سواءِ ٽيئي صوبا اچي ٿي ويا. مون پهريون ڀيرو هڪ ڇيڙي کان ٻي ڇيڙي تائين سنڌ ۽ پنجاب سرحد کي ڏٺو. سنڌ حيدرآباد کان ريتي تائين سڄو آباد لڳو پيو هو ۽ پنجاب اڌ آباد ۽ اڌ غيرآباد هو ۽ سرحد صوبو سڄو غيرآباد ۽ جبل ئي جبل لڳا پيا هئا. جت ڪنهن به زرعي آبادي جو پري پري تائين نالو نشان به ڪونه هو. هونئن به اُن دؤر ۾ سنڌ تمام خوشحال صوبو هو. باقي پنجاب ڪجهه ضلعن کان سواءِ سڄو غيرآباد ۽ غريب صوبو هو. جيتوڻيڪ ون يونٽ ٺاهي سنڌ جي نوڪرين ۽ زمينن تي پنجاب جي سول ۽ فوجي بيوروڪريسي قابض ٿي چڪي هئي ۽ ان وقت اها حالت هئي جو ڪو پنجاب ۾ رانديگر ڪوڏي ڪوڏي يا ملهه به کٽندو هو ته کيس سنڌ ۾ انعام طور زمين ڏني ويندي هئي. خود پنجاب ۾ اڃان منگلا، تربيلا ڊئم ۽ چشما جهلم لنڪ ڪئنال، ڪالاباغ بئراج، ٿل ڪئنال ۽ گريٽر ٿل ڪئنال ڪونه ٺهيا هيا ۽ تونسا ٺهڻ جي مرحلن ۾ هو، پنجاب اڄ وانگر آباد شاداب ۽ سرسبز ڪونه هو.
انگريزن جي وقت ۾ پنجاب حڪومت پنجاب صوبي اندر بئراج ۽ واهه کوٽائڻ لاءِ ڪئين اسڪيمون گڏيل هندستان جي مرڪزي حڪومت اڳيان رکيون پر مرڪزي حڪومت انهن اسڪيمن کي رد ڪري انڊيا ائڪٽ منظور ڪري اهو قانون ٺاهيو ته سڀني صوبن جي رضامندي کان سواءِ ڪوبه نئون ڪئنال نٿو ٺاهي سگهجي. پنجاب صرف اُن ڪري سنڌ صوبي کي ختم ڪري ون يونٽ ٺاهي سڀ فيصلا پنهنجي مرضيءَ سان ڪري، پنجاب ۾ ڊئم ۽ بئراج ٺاهي سنڌ جون زمينون پنجابين ۾ ورهائي، پوءِ ون يونٽ ختم ڪري سنڌ کي رڻ پٽ بڻائي ۽ پنجاب کي سرسبز ڪري، پنهنجو مطلب حاصل ڪيو. ون يونٽ ٺهڻ وقت پنجاب صوبو مرڪز جو مقروض هو ۽ سنڌ جي خزاني ۾ ڪروڙين رپيا پيل هئا ۽ ائين ون يونٽ ٺهڻ ڪري اهي ڪروڙين رپيا خوبخود پنجاب حوالي ٿي ويا ۽ انهن مان پنجاب اندر بئراج ۽ ڊئم ٺاهيا ويا.
اسان جي ٽرين تقريباً پنجٽيهن ڪلاڪن جي سفر کان پوءِ پشاور جي ريلوي پليٽ فارم تي پهتي ته اسان پنهنجو سامان کڻي ريل جو ڊٻو خالي ڪري ٽانگن ۾ چڙهي يوٿ هاسٽل روانا ٿي وياسين. اُن وقت سنڌ اندر پٺاڻ يا افغاني تمام گهٽ هوندا هئا. هينئر جيئن سڄي ڪراچي پٺاڻن ۽ افغانين سان ڀري پئي آهي سا پوءِ ايوب خان جي صدر ٿيڻ ڪري ۽ ضياءُالحق جي افغاني پاليسين جي ڪري ٿيو نه ته ڪراچي ۽ باقي سنڌ ۾ ٿوري تعداد ۾ پٺاڻ آباد هئا. سو هي جي هيترا سارا پٺاڻ ۽ هڪ مختلف ڪلچر جو ڏسڻ ٿيو ڏاڍو عجيب لڳو. عورتون تمام گهٽ سي به گهڻو ڪري پردي ۾. اسان ٽانگن ۾ چڙهي اچي پشاور يونيورسٽي اندر ٺهيل يوٿ هاسٽل ۾ پهتاسين. جت اسان کي هڪ هال ڏنو ويو جيڪو بلڪل صاف سٿرو ۽ تازو صفا ٿيل ٿي لڳو. هال اندر کٽون پيل هيون ۽ اسان انهن تي پنهنجا پنهنجا بسترا وڇائي هيڏي ساري مسافري جو ٿڪ لاهڻ لاءِ سمهي پياسين ۽ وڃي شام ڌاري اک کولي. هاسٽل جي ٻاهران چؤطرف نارنگين جا سَوَن جي تعداد ۾ وڏا وڻ هئا. جيڪي نارنگين جي وزن ڪري هيٺ پيا هئا. نارنگين جا هي ساوا وڻ رنگين ۽ پڪل نارنگين جي ڇُڳن ۾ ڏاڍا وڻندڙ ۽ دلڪش لڳي رهيا هئا. فٽ بال جون سڄي پاڪستان جي ڪاليجن مان ٻيون به ڪيتريون ئي ٽيمون پهچي چڪيون هيون. جيڪي پنهنجي پنهنجي هاسٽلن ۾ رهيل هيون. اسان جي فٽ بال ٽيم فٽ بال جي ڊريس پائي ڄاڻايل فٽ بال جي گرائونڊ تي پريڪٽس لاءِ رواني ٿي ۽ آئون پشاور شهر جي سير تي روانو ٿي ويس. مون کي فٽ بال راند سان ايتري دلچسپي هئي جيتري سنڌي زميندار کي پنهنجي اولاد جي تعليم لاءِ. سو آئون ڪافي دير هوندي به پشاور شهر جي چڪر تي نڪري پيس. پوءِ اهو سلسلو ٻه ٽي ڏينهن هلندو رهيو. پشاور شهر پاڪستان جي سڀني صوبائي گاديءَ وارن شهرن کان وڌيڪ قديم ۽ تاريخي پس منظر رکندڙ شهر آهي جنهن جي تاريخ به ڏاڍي دلچسپ آهي. جرمنن لاءِ دنيا ۾ هي چوڻي مشهور آهي ته جرمن عورت ۽ جرمن گاڏي توهان کي ڪڏهن به دوکو ڪونه ڏيندا. تيئن وري انگريزن لاءِ هي چوڻي مشهور آهي ته توهان ڪنهن انگريز جو دماغ کولي ڏسندا ته منجهس بائيبل، شيڪسپيئر، اسڪاچ وسڪيءَ ۽ بيئر جون بوتلون، مڇي ڪافي ۽ سگريٽ جا ٽوٽا نظر ايندا. تئين پشاور شهر لاءِ به هنيئن چئي سگهون ٿا ته پشاور معنيٰ:
قهوا
چپلي ڪباب
نسوار
قلعو بالا حصار
پشاوري چپل
قصه خاني بازار ۽
اسلحه
بابر بادشاهه ”تزڪ بابري“ ۾ لکي ٿو ته، مون بگرام (پشاور) جي ويجهو علي مسجد جي احاطي ۾ پنهنجي ڪئمپ هنئي ۽ پنهنجو خيمون هڪ تمام وڏي چوٽي تي لڳرايو ۽ پوءِ جڏهن رات جي وقت بادشاهي ڪئمپ ۾ باهه ٻرندي هئي ته اهو منظر مون کي ڏاڍو وڻندو هو. پوءِ آئون شراب پيئندو هوس ۽ مست ٿي ويندو هوس ۽ پوءِ صبح جو معجون کائي روزو رکي سمهي پوندو هوس ۽ ٻي ڏينهن جڏهن صبح جو پشاور جي ويجهو باڙهه دريا پار ڪري جهنگل ۾ پهتاسين ته هڪ گينڊو نظر آيو. منهنجي پٽ همايون ۽ مون سان گڏ ٻين ماڻهن اڳ ڪڏهن به گينڊو ڪونه ڏٺو هو. تنهن ڪري ڏاڍو تماشو لڳي ويو پوءِ اسان ان کي ڊوڙائي ڊوڙائي تيرن سان ماريو. بابر چئي ٿو ته مون کي خيال آيو ته گينڊي ۽ هاٿيءَ جو مقابلو ڪرائجي سو هڪ ڏينهن ائين ڪرايوسون پهريائين. ته گينڊي هاٿيءَ تي حملي لاءِ رومڙ ڪئي پر پوءِ ڀڄي ويو. منهنجو هي احوال لکڻ جو مطلب اهو هو ته پشاور جي اردگرد ايڏا وڏا جهنگل هوندا هئا، جن ۾ گينڊا به هوندا هئا جت وقت جا بادشاهه تفريح ۽ شڪار ڪرڻ ايندا هئا. پشاور هزارين سال پراڻو شهر، هميشه هن سرزمين جي گادي جو شهر ۽ تاريخي ۽ ثقافتي مرڪز رهيو آهي. سر زمين خيبر جو پهريون تمدني شهر هئڻ جي ناتي هن شهر جي سيني تي ڪيترن ئي حمله آورن جي عروج ۽ زوال جو داستان لکيو پيو آهي. اُن ناتي هي شهر ڪيترين ئي تهذيبن ۽ ثقافتن جو مرڪز رهيو آهي. هت اڄ به گنڌارا تهذيب، ٻڌ مت، هندو ۽ مسلمان تهذيب جا بيشمار نشان موجود آهن. ان ڪري ئي هن شهر تي بيشمار نالا پيا. هيرو ڊوڊٽس جي تحقيق مطابق پشاور جو قديم نالو ڪاسپتروس هو. چيني سياح هون سانگ پشاور کي پولو شاد پولو نالي سڏيو آهي ته سنسڪرت ۾ کيس سوپره جو نالو ڏنو ويو آهي. البيروني کيس پورشا پوريا پرشاپور جو نالو ڏنو آهي. حضرت نسان بن سلمه جي حملي وقت هن واديءَ کي ”روهه“ جي نالي سان سڏيو ويو آهي. هڪ روايت مطابق پشاور کي ٻڌ هيه به چيو ويندو هو. ويدن ۾ پشاور کي بگرام جي نالي سان سڏيو ويو آهي. بگرام نالي جو ذڪر صوفي بزرگ رحمان بابا جي شعرن ۾ به ملي ٿو.
ہم نغمے کاندی وہم رقص کہ ہم کاندی
د رحمان پہ شعر ترکے دا بگرام
تزک بابريءَ ۾ به پشاور کي بابر بگرام جي نالي سان سڏيو آهي. پشاور ۽ هن سڄي علائقي کي صدين کان وٺي گاندهاراجي نالي سان سڏيو ٿو وڃي. ابن خلدون، هيروڊوٽس ۽ گوپي چند جي تحقيق مطابق پشاور شهر جو بنياد اوشهنگ پشداد رکيو ۽ انهيءَ زماني ۾ سندس نالو پورشاپور هو. هندستان ڏانهن جيڪي به بادشاهه سينٽرل ايشيا مان ڪاهي آيا سي سڀ پشاور کان ٿيندا پوءِ اُت پهتا. پشاور جي قديم چترڪاري، تعميرات جو فن، ڪپڙن تي ڀرت جو هنر، چينيءَ جي ٿانون تي گلڪاري، گهرن جي ڇتين ۽ ڀتين تي گل، گلڪاريءَ جو هنر، غاليچن ٺاهڻ جو هنر، ٽانگن، ٻگهين ٺاهڻ جو فن، ديسي علاج ۽ رنگبرنگي روايتي ثقافتي سرگرمين جو هي شهر هميشه مرڪز رهيو آهي. جيئن ڪنهن زماني ۾ ڪراچيءَ جو شهر قلعي اندر آباد هو. قلعي کي ٻه دروازا هوندا هئا. هڪ مٺو در ۽ ٻيو کارو در، جنهن کي هينئَر ميٺادر ۽ کارادر جي نالي سان ڃاتو وڃي ٿو. تِيئن پشاور شهر به قلعي اندر آباد هوندو هو. جنهن جا سورهن دروازا هوندا هئا جن جا هيٺيان نالا آهن.
ڪابلي دروازو
باجوڙي دروازو
ڊبگري دروازو
رام داس دروازو
سر آسيا دروازو
سروچاه دروازو
سرڪي دروازو
ڪوهاٽي دروازو
يڪ توت دروازو
گنج دروازو
لاهوري دروازو
(لال قلعي دهليءَ جي هڪ دروازي جو نالو به لاهوري دروازو آهي.)
هشتنگري دروازو
نيا دروازو
ريتي دروازو
ڪچهري دروازو
آسامائي دروازو
پر انهن سورهن دورازن مان هن وقت صرف ٻه دروازا هر هڪ.
سر آسيا دروازو
سروچاهه دروازو
صحيح سلامت آهن. باقي ٻين چوڏهن دوازن جو هن وقت نالو نشان به ڪونه رهيو آهي.
پشاور جو هي تاريخي شهر باغن، حويلين، شاهراهن، چشمن، درسگاهن مزارن، خانقاهن، سڀني مذهبن جي عبادتگاهن ۽ اسٽوپن جو شهر آهي. اسلامي دؤر ۾ خاص ڪري مغلن جي دؤر ۾ هت ڏاڍيون شاندار مسجدون تعمير ٿيون جيڪي پنهنجي گنبذن حوضن ۽ مينارن جي ڪري ڏاڍيون پروقار لاجواب ۽ بيمثال لڳنديون آهن. جن ۾ اڄ به:
مسجد خواجه معروف
جامع مسجد مهابت علي خان
مسجد قاسم علي خان
جامع مسجد گنج علي خان
مسجد دلاور خان
مسجد سلطان پوره
مسجد شيخ حبيب
مسجد ميان غلام جيلاني
مسجد چوڪ شادي پير قائم ۽ دائم آهن.
پشاور ۾ مسجدن سان گڏ قديم مندر پڻ آهن جيڪي ٺهرايل ته ٻڌن جا آهن پر جڏهن هندو حاڪمن ٻڌن کي هن علائقي مان تڙي ڪڍيو ته پوءِ ٻڌن جي انهن عبادتگاهن کي هنن هندو مندرن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو جيئن تاريخ ۾ هميشه ٿيندو اچي. انهن قديم مندرن جا نالا هيٺيان آهن:
مندر رتن ناٿ
مندر بابا ڪالو رام
مندر سنگي گران
مندر جوگن شاهه
مندر گورکهه ناٿ ڪافي مشهور آهن.
پشاور جو هي قديم شهر اڄ به پنهنجي عظيم تاريخي ۽ ثقافتي ورثي ڪري ڪيترين ئي ڳالهين ڪري مشهور آهي اڄ به پشاور شهر جي سڃاڻپ جا هي ٽي عظيم يادگار سندس ڳاٽ اوچو ڪريو بيٺا آهن، جيڪي هي آهن:
قلعو بالا حصار
قصه خواني بازار
۽ رحمان بابا جو مقبرو
اچو ته توهان کي اهي تاريخي ماڳ مڪان به گهمايان.
پشاور ۾ جيڪڏهن اهي تاريخي ماڳ نه هجن ها ته پوءِ پشاور صرف نسوار، هٿيار، قهوه ۽ چپلي ڪباب جو شهر ئي سڏجي ها، پر پنهنجي اُن تاريخي ورثن ڪري پشاور شهر جو ڳاٽ هميشه اوچو رهندو. انسان جڏهن بربريت ۽ وحشيت جي دؤر کان ٻاهر نڪتو ته هن کي هڪ محفوظ جڳهه ۽ گهر جي ضرورت محسوس ٿي، جنهن ۾ پاڻ، سندس خاندان، مال متاع ۽ هٿيار ۽ خزانو محفوظ رهي. ان ڪري هن فوج ۽ قلعن کي تعمير ڪري پاڻ کي وڌيڪ محفوظ ڪري ڇڏيو ۽ پوءِ ڏسندي ڏسندي سڄي دنيا اندر وڏا وڏا قلعا تعمير ٿي ويا، جن ۾ هاڻ بادشاهه پنهنجي فوج ۽ وزيرن سان گڏ سڪون سان رهڻ لڳا. پشاور جو تاريخي بالاحصار به ائين ٺهيو ۽ اهو اڄ به پشاور جي تاريخي ۽ ثقافتي ورثي ۽ شان کي مٿانهون ڪريو بيٺو آهي.
سڀ تاريخدان متفق آهن ته پشاور شهر فارس جي بادشاهه هوشنگ پيشدار ٺاهيو پر پشاور جي قلعي جي ٺهڻ بابت اسان وٽ ڪابه تاريخي ثابتي ڪانهي، صرف ابن خلدون جو چوڻ آهي ته بادشاهه هوشنگ جا وڏا قلعن ٺاهڻ جا شوقين هوندا هئا. تنهن ڪري اسان سمجهون ٿا ته پشاور جو هي قلعو به هوشنگ ئي ٺهرايو هوندو. قلعي بالاحصار تي اسان وٽ صرف ميجر محمد نواز جو هڪ ننڍڙو پمفليٽ لکيل آهي جنهن ۾ هو چوي ٿو ته هن قلعي کي تعمير ٿيندي ٻه هزار سال کن ٿي ويا هوندا. پاڻ اهو احوال به مشهور آرڪيالوجسٽ ڊاڪٽر احمد حسن داني جي هڪ مضمون تان ورتو آهي. قلعو بالاحصار هڪ مٿانهين جڳهه تي ٺهيل آهي، جيئن پنهنجو حيدرآباد وارو قلعو.
قلعو شهر جي پراڻي قديم اسپتال ليڊي ريڊنگ سان بلڪل گڏوگڏ آهي. حيدرآباد جي مسلم هاسٽل ۽ ڪراچيءَ جي سنڌ مدرسي واري هاسٽل ۽ جناح ڪورٽ وانگر هن قلعي تي به فرنٽيئر ڪانسٽبيلريءَ وارن جو قبضو آهي. هي قلعو هميشه هن خطي تي حڪومت ڪندڙن جن ۾ غزنوي، مغل، دراني، سک ۽ انگريز اچي ٿا وڃن هن ۾ ويهي حڪومت ڪئي ۽ هن کي ٺاهيو ۽ وڌايو. خاص ڪري دراني تيمور شاهه ۽ شاهه شجاع هن قلعي اندر باغ باغات ۽ وڌيڪ ڪنئين محل محلاتون ٺهرايون. صرف سکن جي بادشاهه رنجيت سنگهه جي پشاور جي گورنر سردار تلوه سنگه هن قلعي کي ڀڃي ڀوري ڇڏيو ۽ نيٺ وري پاڻ ئي هن جي مرمت ڪرايائين. سکن کان پوءِ جڏهن هت انگريز بادشاهه ٿي آيا ته انهن دفاعي نوعيت کي مدنظر رکندي هن سڄي قلعي جي پڪين سرن سان وڏي پئماني تي مرمت ڪرائي. پوءِ پاڻ هت ويهي سڄي علائقي تي حڪومت ڪرڻ لڳا ۽ هن قلعي کي قيدخاني طور به استعمال ڪرڻ لڳا. انگلينڊ جو مشهور وزيراعظم چرچل جڏهن سيپٽمبر 1897ع ۾ هندستاني فوج ۽ سيڪنڊ لفٽيننٽ ٿي آيو ته پاڻ پشاور ۽ مالاڪنڊ ۾ به نوڪري ڪيائين. اهڙا فوٽا سندس آتم ڪٿا لکندڙ مارٽڪن گليبرٽ جي ڪتابن ۾ به آهن، پاڻ وردي ۾ گهوڙي تي ويٺل نظر اچي ٿو.
دنيا جا ڪيترا شهر صرف پنهنجي بازارن جي ڪري سڃاتا وڃن ٿا. جيئن:
لنڊن آڪسفورڊ اسٽريٽ
پئرس شان زلي ذي
دهلي چاندني چوڪ
ڪراچي طارق روڊ
حيدرآباد شاهي بازار
لاڙڪاڻو مني بازار
لاهور انارڪلي بازار
ٺٽو پلنگ پاڙو
تيئن پشاور شهر جي سڃاڻپ قصه خواني بازار آهي. هيءَ بازار پشاور شهر جي دل ۽ شهرين جي دل جي ڌڙڪن آهي. جي پشاور شهر جي ثقافت ۽ تهذيب توهان کي ڏسڻو آهي ته اها توهان کي صرف قصه خواني بازار ۾ ئي ملندي. پشاور شهر جي ماڻهن کي هن بازار سان ايڏي ته محبت آهي جو جڏهن هن شهر جا ماڻهو شهر کان ٻاهر هوندا آهن ته به هن بازار کي ياد ڪندا آهن. هونئن به ڪو ماڻهو پشاور وڃي ۽ قصه خواني بازار نه ڏسي ته معنيٰ ان پشاور نه ڏٺي. لنڊن جي بازارن ۾ جيئن توهان کي پب (Pub پب مخفف آهي Public bar جو) نظر ايندا تيئن قصه خواني بازار ۾ توهان کي قهوه خانا نظر ايندا. جت توهان کي هندڪو، پشتو، چترالي، ڪوهستاني، افغاني، فارسي زبان ڳالهائيندڙ ماڻهو ملندا. قصه خواني بازار ڪابلي گيٽ کان شروع ٿئي ٿي. هت توهان کي مشهور چپلي ڪباب ڪڙهي گوشت، لاهوري سوئيٽ ۽ عمر بخش جو فالودو ملندو. پشاور جا معزز شهري به توهان کي هت فالوده کائيندي نظر ايندا. جيئن حيدرآباد جا شهري بمبئي بيڪري جو ڪيڪ لائين ۾ بيهي وٺن. پشاور جي سڃاڻپ قراقلي ٽوپيون، سلور جو سامان، پراڻين جڙي ٻوٽين جا دڪان، پشاور جا مقامي شربتن جا دڪان، ٺڪر جي سامان جا دڪان، عطر فروش، چترالي ٽوپيون ملي سگهنديون. مزيدار ڳالهه ته هندستان جو مشهور فلم ائڪٽر شاهه رخ خان به قصه خواني مان نڪرندڙ هڪ گهٽي ”شاهه ولي قتال“ ۾ ڄائو. سندس چاچي مرحوم غلام محمد گامان جا گلن جا باغ هوندا هئا، (ڏسو ڪتاب ثقافت سرحد 128) مطلب ته جيڪي ماڻهو پشاور گهمڻ اچن سي قصه خواني بازار ضرور ڏسن.
پشاور شهر جي ٽئين سڃاڻپ مشهور صوفي شاعر ”رحمان بابا“ جي درگاهه آهي جيڪا شهر جي مشرق طرف هزار خواني علائقي ۾ آهي. هن صوفي بزرگ جو اصل نالو عبدالرحمان هو پر کيس دنيا وارا رحمان بابا جي نالي سان سڏين. پاڻ تمام وڏي پائي جو صوفي شاعر هو. پاڻ درويش ۽ عظيم انسان هو. رحمان بابا جي شاعري نه صرف پٺاڻن لاءِ پر سڄي انسانيت لاءِ هڪ پيغام آهي. پاڻ 1706ع ۾ وفات ڪيائين. پاڻ هڪ غريب مسڪين عبدالستار جي گهر ۾ ڳوٺ بهادر ڪلي ۾ پيدا ٿيو پر پاڻ پشاور ۾ دفن آهي. پهرين سندس تمام ننڍو مقبرو هوندو هو. پر 1956ع ۾ افغانستان جي اڳوڻي بادشاهه ظاهر شاهه جي مدد سان ۽ پوءِ 1994ع ۾ سرحد صوبي جي حڪومت جي مدد سان سندس هڪ لاجواب مقبرو تيار ٿي ويو. مقبري سان گڏوگڏ هڪ مسجد ۽ آڊيٽوريم پڻ ٺاهيو ويو آهي. رحمان بابا جي مقبري تي هي شعر لکيل آهي.
زہ بہ ھثیح کلہ دنیا کنی مڑبہ نہ شم
دمینہ ڈک زڑچہ رنکہ فنا گینبری
معنيٰ: آئون دنيا اندر ڪڏهن به ڪونه مرندس ڀلا اهو ڪيئن ممڪن آهي ته محبت سان ڀرپور دل فنا ٿي وڃي.
اها به عجيب ڳالهه آهي ته مون سون عام پٺاڻن کي رحمان بابا جو هڪ شعر ٻڌائڻ لاءِ چيو پر ڪنهن هڪ به سندس سڄو ته ٺهيو پر اڌ شعر به ڪونه ٻڌايو. پر ان جي برعڪس توهان ڪنهن به سنڌيءَ کان شاهه سائين جو شعر ٻڌائڻ لاءِ چئو ته تمام گهڻي تعداد ۾ ماڻهو توهان کي شاهه سائين جا شعر ٻڌائيندا. جيتوڻيڪ پٺاڻن ۾ سنڌين کان وڌيڪ ٻڌي ۽ قومي ايڪتا آهي. جيستائين اسان جا ٻيا دوست فٽ بال ٽورنامينٽ مان واندا ٿين ۽ اسان ڪيڏانهن گهمڻ وڃون، تيستائين مون چاهيو ٿي ته آئون اڪيلوئي وڌ کان وڌ گهمي وٺان. سو ٻه ٽي ڏينهن پشاور شهر گهميس ۽ پوءِ راولپنڊي، ڪوه مري ۽ ٽيڪسيلا گهمڻ لاءِ هوائي جهاز جي رٽرن ٽڪيٽ وٺي پنڊي، ڪوه مري ۽ ٽيڪسيلا گهمڻ لاءِ ويس ان وقت پشاور پنڊي رٽرن ٽڪيٽ ٻاويهه رپيا هئا ۽ منهنجو جهاز ۾ چڙهڻ جو هي پهريون اتفاق هو.
آئون پنڊي وڃڻ لاءِ جهاز ۾ چڙهيس ته ڏاڍو مزو آيو زمين کان هزارين فٽ مٿي، جبلن مٿان ڊگهن ڊگهن وڻن جو دلڪش نظارو پري پري، ڪوه مريءَ طرف ڪٿ ڪٿ جبلن جي چوٽين تي برف پيل، جن تي سج جي ڪرڻن جي روشني وڌيڪ مزو ڏئي رهي هئي. جهاز تمام ننڍو هو ۽ سڄو پئسينجرن سان ڀريل به ڪونه هو. جهاز ٿوري وقت ۾ راولپنڊيءَ جي هوائي اڏي تي لٿو. مون ٽئڪسي ڪري پهرين راولپنڊيءَ جو سير ڪيو جنهن ۾ پنڊي جي مشهور راجه بازار، گورڊن ڪاليج ۽ ٻيون ڪيتريون ئي بازارون ۽ تفريح گاهون ڏسي شام جو ان ئي ٽئڪسيءَ ۾ ڪوه مري ڏانهن روانو ٿي ويس. ان وقت پنڊيءَ ۽ ڪوه مريءَ جو روڊ ايترو ڪشادو ڪونه هو. جيترو هينئر آهي. تنهن ڪري رستي تي هلندي ڊپ پئي لڳو. ڪافي دير کان پوءِ ٽئڪسي ڪوه مري پهتي. مري ان وقت ايڏو وڏو شهر ڪونه هو، جنهن ۾ ڪئبل ڪارون يا پنج ستاري هوٽلون ۽ گهڻڻ ماڻهن ۽ گاڏين جي گهماگهمي هجي پر ان وقت مري هڪ خاموش پرسڪون ننڍو شهر هو. آئون ڪشمير روڊ تي هوٽل ۾ ڪمرو وٺي ڪجهه وقت آرامي ٿي پوءِ ٻاهر گهمڻ لاءِ روانو ٿي ويس. گهمندي ڦرندي ڏاڍو مزو آيو. ڪراچي، حيدرآباد ۽ پشاور ۾ رات جو به گرمي هوندي آهي پر هت ته سيءُ پي پيو ۽ مون کي گرميءَ جا ڪپڙا پهريل هئا. تنهن ڪري ماني کائي سمهي پيس. صبح سوير بس ۾ چڙهي پنڊيءَ ويس جتان وري ٽئڪسي ڪري ٽيڪسيلا گهمڻ ويس. ٽئڪسيلا ۽ سڄي دنيا ۾ موهن جي دڙي جو نالو مشهور هو، ٽئڪسيلا جي باري ۾ ڪنهن کي ڪابه خبر ڪانه هئي، پر پنجابين پنهنجي هر ڳالهه کي اهميت ڏيڻ وانگر ٽئڪسيلا کي به هر طرح سان اڳيان آندو ۽ هيوي مشينري ڪامپليڪس جو نالو ”ٽئڪسيلا هيوي مشينري ڪامپليڪس“ رکيو. ٽئڪسيلا نالي سان ميونسپالٽي قائم ڪئي ۽ ٽئڪسيلا تائين رستا ٺاهيا ويا ۽ اُت وڏو ميوزم قائم ڪيو ويو ۽ ٻاهرين سربراهان مملڪت کي گهمائڻ لاءِ هت آندو ويو ته ٽئڪسيلا جي اهميت وڌي وئي. ٽئڪسيلا جي پهريائين کوٽائي سر الينگزيندڙ ڪننگهم شروع ڪرائي، پوءِ موهن جي دڙي جي کوٽائي ڪندڙ ۽ ان تي ڪتاب لکندڙ سرجان مارشل کوٽائي ڪرائي ۽ ٽئڪسيلا تي به هڪ ننڍڙو ڪتاب گائيڊ نما لکيو ويو. ان کان پوءِ وري سر ماريٽيمر وهيلر کوٽائي ڪرائي. انگريزن جي وڃڻ کان پوءِ وري محمد حليم جي نگرانيءَ ۾ کوٽائي ڪرائي وئي.
ڪاڪي ڀيرومل پنهنجي ڪتاب ”سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ“ ۾ لکيو آهي ته رام جي ڀاءُ ڀرت کي ٻه پٽ هئا. انهن مان هڪ جو نالو ”تڪش“ هو. ان ڪري پهريائين. تڪشلا ۽ پوءِ ڦري هن شهر جو نالو ٽئڪسيلا ٿيو ۽ پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ موهن جي دڙي کي به مهاجر موهن جو ڊارو جي نالي سان سڏيندا ۽ لکندا هئا. تئين هنن (ت) کي (ٽ) ڪري ڇڏيو ۽ تڪشلا کي ٽئڪسيلا بنائي ڇڏيو. آئون ٻه ٽي ڪلاڪ هي قديم وادي گهمي پوءِ ان ٽئڪسي ۾ واپس سڌو پنڊي ائيرپورٽ پهتس جتان جهاز ۾ چڙهي سڌو پشاور ڏانهن روانو ٿيس ۽ سج لٿي مهل پشاور پهچي ويس. ائيرپورٽ شٽل اسان کي شهر ۾ پي آءِ اي جي آفيس تائين پهچايو. جتان آئون ٽانگو ڪري پنهنجي هاسٽل پهتس ۽ سڀني دوستن سان ملاقات ٿي جن ٻڌايو ته فٽ بال رانديون ختم ٿي ويون آهن. پاڻ سڀاڻي پشاور کان ٻاهر گهمڻ هلنداسين اسان سڀ دوست صبح جو سوير بس ۾ چڙهي دره خيبر، جمرود، لنڊي ڪوتل ۽ پاڪ افغان سرحد جي بارڊر يعني تورخم ڏانهن روانا ٿياسين. هي سڀ مڪان خبير ايجنسيءَ ۾ آهن. اسان جي پهرين منزل ”دره خيبر“ جو تاريخي گيٽ هو، هي قديم زماني ۾ ڪابل ۽ پشاور جو وچ سمجهيو ويندو هو. هزارن سالن کان ان رستي ڪنئين فوجون ۽ حاڪم آيا ۽ ويا ڪي هت رهي پيا ته ڪي هندستان کي ڦري لٽي واپس روانا ٿيا ويا. جن جا داستان دره خيبر جي سيني ۾ ضرور دفن هوندا. بقول ساحر جي ته:
آتے ہوئے قدموں سے، جاتے ہوئے قدموں سے
بھری رہے گی رہگزر، مگر ہم نہیں تو کچھ نہیں
اسان بس مان لهي هت ڪيترا فوٽا ڪڍيا، پوءِ اسان جي بس تورخم ڏانهن رواني ٿي وئي. هي سڄو پهاڙي علائقو هو. پهاڙن جو به پنهنجو حسن آهي، اسان وروڪڙ رستن سان هلندا ۽ ڪٿ ڪٿ ٿوري دير لاءِ بيهندا نيٺ پنهنجي منزل تورخم تي پهتاسين. هي پاڪستان ۽ افغانستان جو نالي ماتر بارڊر هو. جت انهيءَ وقت ۾ افغانستان وڃڻ لاءِ اتي جو اتي پاس ٺاهي ڏيندا هئا ۽ ڪيترا ماڻهو صبح جو ڪابل ويندا هئا ۽ شام جو گهمي ڦري خريداري ڪري واپس موٽي ايندا هئا. جيئن اڄڪلهه توهان هندستان گهمڻ وڃو ۽ صبح سوير دهليءَ کان بس ۾ نيپال جي گادي کٽمنڊو سواءِ پاس پورٽ هليا وڃو، گهمي ڦري ٻي ڏينهن واپس هليا اچو. بارڊرن تي ٻنهي طرفن کان فوجون بيٺل هيون پر اچ وڃ لاءِ ڪاغذن جي جانچ پڙتال فوجي نه پر ٻي ڪنهن ايجنسي وارا ڪري رهيا هئا. اڳ جيڪو پنج روپين جو نوٽ هوندو هو، ان تي به تورخم جو فوٽو هوندو هو. پر هاڻ اهو نوٽ ئي بند ٿي ويو آهي. اسان هت به بس مان لهي ڪيترا فوٽا ڪڍيا، جيڪي اڄ به مون وٽ محفوظ آهن. هن بارڊر تي مون ڪيترا ئي ماڻهو گڏهن تي سرحد پار ڪندي ايندي ويندي ڏٺا. ڪافي دير کان پوءِ اسان هتان روانا ٿياسين ۽ ان پهاڙي رستن تان هلندا هلندا چي لنڊي ڪوتل جي شهر پهتاسين. هت اسان ماني کاڌي، مانيءَ ۾ ڪڙاهي گوشت ۽ چپلي ڪباب کاڌاسين، جيڪي ڏاڍا لذيذ هئا. چپلي ڪباب آهي ئي لنڊي ڪوتل جي سوکڙي. سرد ملڪن جو گوشت، کائڻ ۾ ڏاڍو سوادي هوندو آهي. تڏهن ته آمريڪا ۾ به جانورن جي پالنا گهڻي انداز ۾ آمريڪا جي برفيلي رياست الاسڪا ۾ ڪئي ويندي آهي. ڪراچيءَ ۾ ڪڙهي گوشت ٺاهڻ وارن کان اهو سوال ڪندو آهيان ته توهان هيڏي محنت سان هت ڪڙهي گوشت تيار ٿا ڪريو پر جيڪو گوشت کائڻ جو مزو سرحد صوبي ۾ آهي اهو هت ڪونهي. ته پاڻ چوندا آهن ته صاحب ات برف ۽ سرديءَ جي ڪري گوشت ۾ جيڪا قدرتي لذت ٿيندي آهي سا هتي جي گوشتن ۾ صرف مصالحن ڪري ڪيئن ايندي. اسان کي هت صرف ماني کائڻي هئي، سو ماني کائي پشاور ڏانهن روانا ٿي وياسين. ٻي ڏينهن اسان باڙا بازار وياسين. باڙا ان وقت پشاور کان ويهه پنجويهه ميل پري هڪ غيرملڪي سستي سامان جي وڪري جو شهر هوندو هو، اهو هاڻ اتان ختم ٿي پشاور شهر ۾ اچي ويو آهي جنهن کي پشاور وارا چون ڪارخانا.
اسان جي ان بس ۾ پٺاڻ مسافر گهٽ پر ڪراچي لاهور ۽ پنڊي جا مسافر زياده هئا. جيڪي سڀ پنهنجي فيملين سان باڙا خريداري لاءِ اسان سان گڏ هلي رهيا هئا. مون کي اها ڳالهه سمجهه ۾ ڪانه ايندي آهي ته هي سرحد ۾ شهر جيڪي افغانستان جهڙي هڪ قبائلي ويران ملڪ سان گڏ آهن. ته پوءِ هتي هي يورپ ۽ آمريڪا جون شيون ڪٿان ٿيون اچن ۽ ڪيئن ايترو سستيون ٿيون ملن؟ پر جڏهن آئون سي پورٽ تي اميگريشن آفيسر ٿي رهيس ته خبر پئي ته افغانستان کي ڪوبه پنهنجو سي پورٽ ڪونهي ۽ لئنڊ لاڪڊ (Land Locked) ملڪ آهي. ان ڪري افغانستان جو سڄو واپار پاڪستان سي پورٽ معرفت ٿئي ۽ پاڻ اهو سامان يورپ ۽ جاپان مان گهراين ۽ پنهنجي ملڪ ۾ ان تي ٿورو ٽيڪس لڳائين ۽ پوءِ اهو سڄو سامان واپس پاڪستان پهچي وڃي ۽ هت وڪرو ٿئي ۽ اها به خبر پئي ته اهو سامان به پاڪستان جا ئي واپاري يورپ ۽ جاپان مان گهرائين ۽ رڳو افغانستان مان چڪر لڳائي اچي هت وڪڻن. پشاور کان باڙا پهچڻ ۾ دير ئي ڪانه لڳي. سڀني شاگردن پنهنجي پنهنجي حيثيت مطابق باڙا مان خريداري ڪئي. پر سڄو باڙا شهر گهمڻ ۾ گهٽتائي ڪنهن ڪانه ڪئي. اسان شام ڌاري واپس روانا ٿياسين ته سڄي بس سامان سان ڀرجي وئي. ماڻهو گهٽ ۽ سامان زياده ٿي ويو. اسان ته تمام گهٽ خريداري ڪئي، پر جيڪي ماڻهو ڪراچي لاهور ۽ پنڊي کان آيا هئا، انهن تمام گهڻي خريداري ڪئي. اسان کي واپسي ۾ ڪسٽم وارن ٻن ٽن جڳهين تي بيهاريو پر انهن جو معاملو اسان جي بس ڊرائيور ئي حل ڪرائي ڇڏيو ۽ پوءِ اسان جلد پشاور پهچي وياسين. رات جو اسان پنهنجو سامان ٺيڪ ڪري ڇڏيو اسان کي ٻه ٽي ڏينهن لاءِ لاهور ۾ رهي پوءِ سڌو حيدرآباد وڃڻو هو. تنهن ڪري سامان پئڪ ڪري آئون پشاور جي قصه خواني بازار گهمڻ هليو ويس ۽ مون رات جي ماني به ات کاڌي. پشاور شهر صوبي سرحد جي دل ۽ وري قصه خواني بازار پشاور شهر جي دل آهي. پشاور شهر سڄي صوبي جو ثقافتي ورثو ۽ مرڪز ۽ ميراث آهي. پشاور شهر جي ماڻهن کي ته هن بازار سان هڪ قسم جو عجيب لڳاءُ آهي. شام ٿيڻ سان شهر جا ماڻهو هت اچڻ شروع ٿيندا آهن ۽ پوءِ آڌيءَ رات تائين هت رونقون لڳيون پيون هونديون آهن. مون هتان هن بازار جي خاص سوکڙي چترالي ٽوپي ۽ واسڪوٽي خريد ڪئي ۽ پوءِ هڪ هوٽل ۾ سيخ ڪباب، چپلي ڪباب سان ماني کائي ۽ قهوه پي واپس پنهنجي هاسٽل ۾ پهچي سمهي پيس. صبح سوير سڀ ڇوڪرا پنهنجا پنهنجا سامان کڻي پشاور ريلوي اسٽيشن ڏانهن روانا ٿياسين. ريلوي اسٽيشن تي اسان جي فٽ بال جي ڪئپٽن، آفيس مان اسان جي ريل جي بوگيءَ جي باري ۾ پڇيو ته ريلوي وارن ٻڌايس ته توهان جي بوگي ريلوي سان لڳي چڪي آهي ۽ سندس نمبر هي آهي. جيڪا ڪراچي ويندڙ گاڏي تيزرو سان لڳل آهي. اسان پنهنجو سامان کڻي ۽ بستر ڪولين کان کڻائي پنهنجي گاڏيءَ ڏانهن روانا ٿياسين. هت ريلوي اسٽيشن تي به ڪسٽم وارا مسافرن جو سامان چيڪ ڪري ۽ کين تنگ ڪري رهيا هئا. ڪن مسافرن جا ته بسترا به پي کولرايائون پر اسان جو نالو به ڪونه ورتائون. اسان پنهنجو سامان کڻي اچي پنهنجي گاڏيءَ ۾ داخل ٿياسين. هاڻ هي گاڏو اسان سان حيدرآباد تائين گڏ هوندو، سو سڀ شاگرد ڪي هيٺ ته ڪي مٿي پنهنجا پنهنجا بسترا وڇائي سامان رکي ڪري ويهي درين مان پليٽ فارم جي گهماگهمي ڏسڻ لڳا ته ڪي ڪتاب کولي پڙهڻ لڳا ته ڪي وري هيٺ پليٽ فارم تي ٽهلڻ لڳا. اسان سان جيڪي اسان جا ٻه خدمگار ۽ ماني پچائڻ وارا هئا، سي به پنهنجو پنهنجو سامان هڪ ڪنڊ ۾ ويهي سيٽ ڪرڻ لڳا. اسان جي باٿ رومن ۾ لائيٽ ڪانه ٿي ٻري سو اسان جو ڪئپٽن ۽ آئون وري هيٺ لهي ريلوي وارن کي اهو احوال ٻڌائڻ لاءِ وياسين جن اسان کي هڪ ماڻهو گڏ ڏنو. جنهن اچي لائيٽ ٺيڪ ڪري ڏني، تيسين ٻين شاگردن اسان جي گاڏي ٻاهرن (Reserved) رزروڊ جو بئنر هڻي ڇڏيو. اسان پنهنجي گاڏي جا دروازا به بند رکندا هئاسين پر ڪيترا مسافر درين مان به چڙهڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. پر جي هي بئنر لڳل هوندو هو ته گهڻو ڪري عام پئسينجر اسان جي گاڏي اندر ڪونه چڙهندا هئا. اسان جي ٽرين سيٽي وڄائي ۽ گارڊ سائي جهنڊي ڏيکاري تي ريل اڳتي پنهنجي منزل ڏانهن چرڻ لڳي. ۽ ڪنئين ڪلاڪن جي مسافري ۽ ڪيترين اسٽيشنن تي بيهڻ کان پوءِ رات دير سان اسان جي گاڏيءَ کي لاهور پليٽ فارم حوالي ڪري پاڻ ڪراچي ڏانهن رواني ٿي وئي. اسان جي ٻڌائڻ کان پوءِ ريلوي وارن اسان جي گاڏي کي ٻٽن ڏينهن لاءِ هڪ پاسيرو بيهاري ڇڏيو ته ٻين ايندڙ ويندڙ ريلن کي ڪا ڏکيائي نه ٿئي. اسان باقي رات گاڏي اندر سمهي گذاري. صبح سوير سڀ شاگرد ڪي ٽولين ۾ ته ڪي جدا جدا لاهور جي هن تاريخي شهر جي سير لاءِ نڪري پيا. اسان کي هت گهمڻ لاءِ ٻه ڏينهن ۽ هڪ رات هئي. هندستان پاڪستان جي چَئِن شهرن آگره، فتح پور سڪري، دهلي ۽ لاهور کي مسلمان فاتحن خاص ڪري مغلن ڏاڍي چاهه سان ٺهرايو. آزاديءَ کان پوءِ هندستاني ڏاڍي آسانيءَ سان انهن بلڊنگس تي ”ٽه رنگا چاڙهي“ بندي ماترم ڳائڻ لڳا.
انگريزن جي بادشاهي ۾ انگريزن به دهليءَ ۽ لاهور ۾ انگريزي طرز تعمير سان ڪئين چرچ، تعليمي ادارا، ڪورٽون، اسيمبلي هال، تفريحي پارڪ، ريلوي اسٽيشن ۽ ٻيون پڻ ڪيتريون ئي شاندار عمارتون ٺهرايون، جيڪي ٻنهي شهرن ۾ اڄ تائين قائم آهن.
مون، پاڪستان منوڙي کان تورخم تائين ۽ هندستان جا به هي ٻارهن شهر ڏٺا آهن.
1- ممبئي
2- جل گائون
3- بوسال
4- اجنتا
5- الورا
6- اورنگ آباد
7- پٽنا ديوي
8- چاليس گائون
9- آگره
10- فتح پور سڪري
11- مٿرا ۽
12- دهلي
هندستان ۽ پاڪستان جي سڀني روٽن کان مونکي لاهور، امرتسر، دهلي، مٿرا، فتح پور سڪري ۽ آگرهه واري رستي تي جيڪو گهمڻ جو مزو آيو، اهڙو ٻي هنڌ ڪٿ به نه آيو.
سڄي هندستان کان وڌيڪ نئين ۽ پراڻي طرز تعمير چئن مذهبن جي ثقافت جو سنگم يعني مسلمان، سک، قادياني ۽ هندن جا قديم ۽ جديد ورثا ۽ سندن نه مٽجندڙ پيرن جا نشان اڄ به توهان کي هنن شاهراهن تي نظر ايندا. روڊ يا ريل رستي لاهور کان امرتسر پوءِ دهلي، مٿرا، فتح پور سڪري ۽ آگرهه گهمڻ جو مزو ئي ٻيو آهي. آئون ڪوشش ڪندو آهيان ته هر ملڪ باءِ روڊ ڏسان ۽ تقريباً سڄي مغربي يورپ جي سڀني ملڪن کي ڪئين ڀيرا فيمليءَ سان گڏ باءِ روڊ گهمي ڏٺو آهي. شهرن ۾ به ڪوشش ڪري پنڌ گهمڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان ۽ پڻ امريڪا جون ڪنئين رياستون باءِ روڊ گهميس. لاهور انارڪلي جو شهر جت نورجهان به دفن ٿيل آهي، جت جهانگير هڪ لاجواب مقبري ۾ دفن ٿيل آهي ۽ جت شاهجهان پيدا ٿيو. لاهور ڪيترو وقت مغلن جي گاديءَ جو هنڌ رهيو. جت اڪبراعظم ٻارهن سال تخت لاهور تي ويهي سڄي هندستان تي حڪومت ڪئي ۽ هت بي مثال يادگار تاريخي جڳهيون ٺهرايون. انهن ۾ بادشاهي مسجد، شاليمار باغ جنهن جهڙو باغ سڄي هندستان ۾ ڪونهي. شاهي قلعو، جنهن اندر بادشاهن ۽ امرائن لاءِ ڪئين محل محلاتون ۽ ٻيا به ڪئين مقبرا ۽ يادگار ٺهرايا. تنهن کان پوءِ سکن به پنهنجي بادشاهيءَ دوران هت ڪئين جڳهيون ۽ لاجواب گورد وارا ٺهرايا، جيڪي اڄ به قائم آهن.
ان کان پوءِ انگريزن سؤ سالن تائين هن شهر کي وڏي ترتيب سان سنواريو ۽ سينگاريو، چون ٿا ته لاهور جهڙي ريلوي اسٽيشن سڄي هندستان ۾ ڪانهي، جت پئسينجرن جي رهائش لاءِ اسٽيشن مٿان ڪمرا به ٺهيل آهن. ان کان سواءِ فرسٽ ڪلاس ويٽنگ روم ٺهيل آهن. هڪ ڀيرو آئون ريل ۾ دهلي ويس ته آئون، منهنجي گهرواري مومل ۽ منهنجي ڌيءَ ڊاڪٽر پارس به هڪ رات ان ريسٽ روم ۾ گذاري، ٻي ڪمري ۾ شمشير حيدري ۽ حميد ڀٽو سنڌ ٽي وي وارو رهيل هئا.
اسان جڏهن لاهور ويل هئاسين، تڏهن ون يونٽ هو ۽ سنڌي اسيمبلي ميمبر مغربي پاڪستان اسيمبليءَ ۾ شرڪت لاءِ لاهور ويندا هئا ۽ اڃان هيرامنڊي جي رونق تي بندش ڪانه پئي هئي. تنهن ڪري لاهور م رونقون لڳيون پيون هيون ۽ لاهور جي فلمي انڊسٽري به انهيءَ وقت پنهنجي عروج تي هئي ۽ پاڪستان جي فلمي انڊسٽري جو مرڪز لاهور هو، جيئن اڄڪلهه سنڌي سرنديءَ وارن کي اخبار ۽ ٽي وي چئنل کولڻ جو شوق آهي تئين ان وقت سنڌي وڏيرن کي اردو سنڌي فلمون ٺاهڻ جو شوق هوندو هو ۽ پاڻ ان شوق خاطر لاهور ۾ بنگلا وٺي رهيا پيا هئا. پوءِ ڪي ته ڏاڍا بي آبرو ٿي لاهور مان نڪتا ۽ وري ڪي لاهور مان گهوٽ ٿي واپس وريا.
انسائيڪلو پيڊيا برٽينڪا ۾ لکيل آهي ته پنجاب جو ذڪر تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ابن بطوط جي سفرنامي ۾ ملي ٿو، انهيءَ کان اڳ ڪنهن به تاريخ ۾ پنجاب لفظ جو ذڪر ئي ڪونه ٿو ملي. هندو روايات ۽ ديومالائي قصن مطابق رام جي ٻن پٽن لوهاور پٺيان لاهور شهر جو نالو پيو ۽ سندس ٻي پٽ ڪش يا ڪشاور پويان قصور شهر جو نالو پيو. مسٽر ٿارٿن پنهنجي لاهور تي لکيل ڪتاب ۾ لاهور جو اصلي نالو لوه ڪوٽ ٿو لکي ۽ اهو به لکي ٿو ته لاهور شهر جو باني رام جو پٽ ئي هو. عربي مؤرخ احمد بن يحيٰ پنهنجي اوائلي عربي ڪتاب ”فتح البلدان“ ۾ لاهور شهر کي الهاور جي نالي سان سڏيو آهي.
البيروني پنهنجي ڪتاب قانون ۾ لکي ٿو ته هماليا جبل کي ٽيڪاس (ٽيڪسلا) ۽ لهاور (لاهور) مان به ڏسي سگهجي ٿو. تاريخ جي ڪتابن ۾ ۽ پڻ ٻين ڪيترن ليکڪن هن شهر جي باري ۾ ڪيئن دليل ڏنا آهن. ۽ ڪيئن ڪتاب لکيا آهن پر اها ڳالهه واضح آهي ته هن شهر جو نالو هن تي رام جي پٽ لوهه تان پيو. جيڪو هن شهر جو باني به هو. پر لاهور جي باري ۾ اوائلي تاريخ صفا چپ آهي. سڪندر جي وقت کان وٺي چيني سياح زائرهيون سانگ تائين جنهن 630ع ۾ سڄي هندستان جو سفر ڪيو جنهن ۾ پنجاب به شامل آهي. پر هن پنهنجي سفرنامي ۾ ڪٿ به لاهور شهر جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي. نه وري اهڙي ڪنهن به شهر جو ذڪر ڪيو آهي جنهن مان اندازو لڳائجي ته اهو قديم شهر لاهور ئي هو. پر پاڻ پنهنجي سفرنامي ۾ قصور شهر جو اشارتن ذڪر ڪيو آهي ۽ پاڻ لکي ٿو ته پنجاب جي گاديءَ جو هنڌ ٽڪي هو.
لاهور کي اٺين ۽ نائين صديءَ ۾ زياده اهميت ملي جڏهن هي برهمڻ حاڪمن جي گادي جو شهر هو ۽ هي اهو دؤر هو جڏهن سبڪتگين ۽ سندس پٽ محمود هندستان تي حملا ڪيا.
هندستان پاڪستان ۾ وڏي ۾ وڏو ڏيهاڙو يا تهوار لاهور شهر ۾ بسنت جي نالي سان ملهايو ٿو وڃي. بسنت معنيٰ بهار هي تهوار مهاراجه رنجيت سنگهه جي دؤر کان ملهايو وڃي ٿو. ان ڏينهن ته مهاراجه ۽ سندس وزير ۽ جنرل ڏاڍا سٺا لباس پائي اچي هن تهوار ۾ شريڪ ٿيندا هئا. جيڪو ان دؤر ۾ به وڏي شان ۽ مان سان ملهايو ويندو هو ۽ مهاراجه رنجيت سنگهه ان ڏينهن تي يارهن سؤ رويپا نقد ۽ ٻه هيڊي رنگ جون شالون انعام طور ورهائيندو هو ۽ پاڻ هڪ خاص جڳهه (جنهن کي ”خانقاه“ چئبو هو) تي اچي ويهندو هو. لاهور ۾ اڄ به بسنت جو تهوار وڏي شان شوڪت سان ملهايو وڃي ٿو. فرق صرف ايترو آهي جو هاڻ راڻا رنجيت سنگهه جي جاءِ جنرل پرويز مشرف ورتي آهي ۽ اڄ به ان تهوار ۾ سڄي پاڪستان جا ماڻهو اچي لاهور ۾ شريڪ ٿين. ان ڏينهن تي لاهور شهر وڃڻ لاءِ هوائي جهاز جي ٽڪيٽ ۽ رهڻ لاءِ هوٽل ۾ ڪمرو به ڪونه ملندو آهي.
پنجاب جيڪو پاڪستان جو وڏو صوبو ۽ گن پاور ۽ مين پاور آهي ان صوبي جي شهر لاهور کي ملڪ جي گادي جو شهر صرف ان ڪري ڪونه ڪيو ويو جو هو هندستان جي بارڊر کان صرف چند ميلن جي مفاصلي تي هو ۽ صرف ان ڪري ڪراچيءَ کي پاڪستان جي گادي بنايو ويو. ۽ پوءِ پاڪستان جي پهرئين جنرل حڪمران ايوب خان چند سالن ۾ گاديءَ کي واپس پنجاب ۾ هڪ نئون شهر اسلام آباد تعمير ڪرائي ان ۾ منتقل ڪيو ويو. لاهور رواي نديءَ جي ڪناري تي هڪ تمام خوبصورت شهر آهي جنهن کي مغلن کان وٺي هر حاڪم ڏاڍي چاهه سان سنواريو ۽ سينگاريو آهي. پاڪستان کان پوءِ هن شهر کي نواز شريف ڏاڍو دل و جان سان ٺهرايو آهي. جنهن ۾ لاهور، اسلام آباد موٽر وي، منجهس هڪ نئون خوبصورت ۽ جديد ايئرپورٽ، سٺي شهر جي ٻاهران رنگ روڊ ۽ پڻ داتا دربار تي ڪروڙها روپيا خرچ ڪري نهايت ئي خوبصورت ۽ پروقار درگاهه تعمير ڪرائي. نواز شريف لاهور کي خوبصورت بنائڻ ۾ ڪابه ڪسر ڪانه ڇڏي. لاهور ۾ سياحت ۽ تاريخي ماڳ مڪانن سان گڏ پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ۽ پوءِ ڏاڍا سٺا تعليمي ادارا قائم ٿيا جنهن ۾ پنجاب يونيورسٽي خاص قابل ذڪر آهي.
سنڌ جڏهن بمبئي کان جدا ٿي ته ڪوشس ڪئي وئي ته سنڌ ۾ به يونيورسٽي قائم ڪئي وڃي. پر تازو بمبئي صوبي کان ڌار ٿيل سنڌ حڪومت ان ڪم لاءِ ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ کي ان ڏس ۾ رپورٽ ڏيڻ لاءِ چيو، جنهن پنهنجي رپورٽ ۾ لکيو ته: ”دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ ادارا پنهنجي مادر علمي کان ايترو پري ناهن جيترو سنڌ جا اسڪول ۽ ڪاليج بمبئي يونيورسـٽي کان پري آهن. اهڙي صورتحال صوبي جي دانشوراڻي اوسر ۾ يقيني طور تي ناڪاري اثر وجهي ٿي. گذريل انيڪ سالن کان ڪيترن ئي ڪاليجن ۽ اسڪولن جي باوجود سنڌ ۾ اهڙي ڪنهن ماحول جي اڻهوند ئي منهنجي خيال ۾ يونيورسٽي قائم ڪرڻ واسطي مضبوط ترين دليل آهي.“
پر ترت پوءِ ٻي عالمي جنگ شروع ٿي جنهن ڪري يونيورسٽيءَ واري اسڪيم ڪيترا سال سردخاني حوالي ٿي وئي. ان ڪري سنڌ حڪومت لاءِ اهو مسئلو سامهون آيو ته سنڌ جا تعليمي ادارا ساڳوڻي طرح سان بمبئي يونيورسٽيءَ سان لاڳاپيل رهن. يا هاڻ کين پنجاب يونيورسٽي سان ڳنڍجي، پر ان تي به سنڌ جي تعليمي ماهرن اها راءِ ڏني ته پنجاب يونيورسٽي بمبئي يونيورسٽي کان گهڻو پٺتي آهي. تنهن ڪري سنڌ جي تعليمي ادارن کي بمبئي يونيورسـٽي سان ئي گڏ رکيو وڃي. پر اڄ پنجاب ۾ پنجاب يونيورسٽي ۽ لاهور يونيورسٽي آف مئنيجمينٽ سائنس (Lahore University Management Science) جنهن کي هاڻ لمس جي نالي سڏيو وڃي ٿو ۽ لاهور اسڪول آف اڪنامڪس ۽ انگريز دؤر ۾ پنجاب جي انگريز گورنر سرچارلس ايڇيسن جي نالي پٺيان ايڇيسن ڪاليج قائم آهن. اهي ادارا نه رڳو لاهور ۽ پنجاب پر سڄي پاڪستان ۾ لاجواب تعليمي ادارا آهن جنهن ۾ نه رڳو پاڪستان جا شاگرد پڙهن ٿا پر پاڪستان کان ٻاهر جا به ڪيترائي شاگرد انهن ادارن ۾ تعليم وٺڻ لاءِ اچن ٿا. لاهور ڪراچي کان پوءِ پاڪستان جو وڏو ۽ سٺو شهر آهي جنهن ۾ گهمڻ لاءِ تمام گهڻيون جڳهيون آهن پر لاهور شهر جون مکيه گهمڻ لاءِ هي جڳهيون آهن، جيڪي هر سياح کي گهمڻ گهرجن.
• بادشاهي مسجد
• قلعو
• شالامار باغ
• درگاهه حضرت داتا گنج بخش
بادشاهي مسجد 1663ع سن ۾ ٺهي هئي. هيءَ مسجد شهنشاهه اورنگزيب عالمگير ڇهه لک روپين ۾ ٺهرائي. هي مسجد دهليءَ جي جامع مسجد کان تمام وڏي ۽ ڪشادي آهي. هيءَ مسجد تمام مٿانهين جڳهه تي ٺهيل آهي. سندس دروازو ڏاڍو خوبصورت ٺهيل آهي. هي مسجد مڪي جي الوليد مسجد جو نقل آهي. مسجد جا هڪ سؤ ساڍا ٽيتاليهه فٽ مينار توهان کي پري کان نظر ايندا. توهان ڏاڪڻين ذريعي انهن تي چڙهي مٿان کان سڄي شهر جو نظارو ڪري سگهو ٿا. ڳاڙهي پٿر ۽ سفيد سنگ مرمر جي ڪري هي مسجد ڏاڍي خوبصورت لڳي ٿي. سک بادشاهه رنجيت سنگهه هن مسجد شريف کي اسلح خاني ۽ فوجي گدامن لاءِ استعمال ڪيو پر پوءِ انگريزن جي بادشاهيءَ ۾ هي مسجد واپس مسلمانن جي حوالي ڪئي وئي.
(ڏسو ڪتاب تاريخ لاهور صفحو 183)
لاهور جو قلعو دهليءَ جي قلعي کان ننڍو آهي، هي قلعو شهنشاهه اڪبراعظم لاهور جي پراڻي قلعي جي جڳهه تي ٺهرايو پوءِ جهانگير، شاهجهان ۽ اورنگزيب به هن قلعي کي وڌايو ۽ ٺهرايو. قلعي اندر ديوان عام ۽ ديوان خاص ٺاهيل آهن. ديوان عام ۾ بادشاهه رعيت کي ديدار ڪرائيندو هو ۽ ديوان خاص ۾ هو پنهنجي امرا، گورنرن ۽ وزيرن سان ملڪي ۽ غيرملڪي حالات تي صلاح مصلحت ڪندو هو ۽ حڪم جاري ڪندو هو، هن وسيع قلعي اندر ديوان عام ۽ ديوان خاص سان گڏوگڏ
• اسلح خانو
• موتي مسجد
• شاهي حمام ۽
• شيش محل پڻ آهن.
شيش محل ۾ مغل بادشاهه پنهنجي فيملين سان گڏ رهندا هئا ۽ هتي ئي جهانگير گلن جي سرهي سيج تي نورجهان سان گڏ روح رچنديون ڪيون. مغل شهنشاهه کان پوءِ پنجاب جي سک حاڪم به هن شيش محل کي پنهنجي رهائش طور استعمال ڪيو. لاهور ۾ مغل بادشاهه بيشمار ننڍا وڏا باغ قائم ڪيا. پر انهن مان ڪيترا ئي باغ هميشه هميشه لاءِ ختم ٿي ويا. جنهن ۾ لاهور جي ريلوي اسٽيشن ڀرسان نولکا باغ جو به تاريخ جي ڪيترن ئي ڪتابن ۾ ذڪر ملي ٿو. پر اڄ ان باغ جو نالو نشان به ڪونهي ۽ انهيءَ هند تي بيشمار جڳهيون ٺهي ويون آهن انهن باغن ۾:
انگوري باغ، مهتابي باغ، گلابي باغ ۽ باغ داد جو اڄ نالو نشان ڪونهي. پر مغلن جو ٺهرايل شالامار باغ اڄ به قائم آهي ۽ هن باع جو جواب ڪونهي. هن باغ جهڙو قديم باغ اڄ به سڄي هندستان ۽ پاڪستان ۾ ڪٿ به ڪونهي.
شهيد ڀٽي جي حڪومت واري دؤر ۾ جيڪا پاڪستان ۾ اسلامي سربراهه ڪانفرنس ٿي هئي جنهن ۾ مسلم دنيا جا سڀ سربراه مملڪت شريڪ ٿيا هئا. جنهن ۾:
شيخ مجيب الرحمان بنگلاديش جو وزيراعظم
شاهه فيصل سعودي عرب جو بادشاهه
حافظ الاسد شام جو صدر
ڪرنرل قذافي لبيا جو صدر
ياسر عرفات فلسطين جو صدر
۽ پڻ ٻيا پنجاهه کان به وڌيڪ مسلم سربراهه مملڪت هن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيا هئا، ان سربراه ڪانفرنس جون ڪئين تقريبون لاهور جي هن شالامار باغ ۾ ٿيون. گهڻو ڪري لاهور ۾ جيڪو به سربراهه مملڪت اچي ته ان جي شان ۾ جيڪا ضيافت ٿئي سا به هن ئي شالامار باغ اندر ٿئي. پنجاب حڪومت هن باغ کي ڏاڍي سهڻي نموني سنڀالي رکيو آهي. سڄي باغ ۾ ڪنئين بارادريون، ڦوهارا ۽ گل ڏاڍي ترتيب ۽ مهارت سان لڳايا ويا آهن جنهن ڪري هن باغ جي سونهن هميشه لاءِ برقرار آهي. شالامار باغ، قلعي ۽ بادشاهي مسجد سان گڏ توهان کي لاهور جي صوفي بزرگ حضرت داتا گنج بخش (جنهن جو اصل نالو علي مخدموم هجويري آهي) جي درگاهه تي به توهان کي هر وقت هزارين زائرين ملندا. داراشڪوه پنهنجي ڪتاب سڪينته الاولياءَ ۾ حضرت داتا گنج بخش جي ڏاڍي تعريف ۽ ساراهه ڪئي آهي. حضرت داتا گنج بخش، درويش وڏو ليکڪ به هو، ڪيترن ئي ڪتابن سان گڏ سندس هي ڪتاب ”ڪشف المحجوب“ ڏاڍو مشهور ٿيو. سندس مقبرو شهنشاهه اڪبر ٺهرايو. انهن مشهو رتاريخي ماڳن کان سواءِ لاهور ۾ واگها بارڊر تي هندستان ۽ پاڪستان جي سيڪيورٽي فورس جي روزانا پريڊ جي تقريب به ڏسڻ وٽان هوندي آهي. لاهور ۾ مال روڊ انارڪلي بازار، لبرٽي مارڪيٽ جون بازارون به گهمڻ وٽان آهن. جت هميشه رونقون لڳيون پيون آهن.
اڄڪلهه لاهور ڀرسان راءِ ونڊ ۾ تبليغ جماعت جي سالياني اجتماع ۾ به سڄي پاڪستان مان ماڻهو اچي شريڪ ٿيندا آهن. ان موقعي تي لاهور وڃڻ لاءِ سڄي پاڪستان مان خاص ريل گاڏيون به هلنديون آهن. پهرين اهو اجتماع سنڌ جي شهر ٽنڊو آدم ۾ ٿيندو هو. پر پوءِ اهو لاهور ۾ ٿيڻ لڳو. اسان پنهنجو هي لاهور جو سير پورو ڪري ريل رستي پنهنجي اڳتي جي منزل حيدرآباد ڏانهن روانا ٿي وياسين ۽ وري به لاهور کان حيدرآباد تائين سڄو پاڪستان لتاڙي اچي حيدرآباد پهتاسين. مون ڏٺو ته ماڻهوءَ ۾ گهمڻ ڦرڻ سان عيني مشاهدو ٿئي ٿو. ان سان انسان جي ذهن ۾ وڏي تبديلي اچي ٿي،
*