ابيات سنڌي جي شارح يعني شيخ عبدالرحيم گرهوڙيءَ جي مختصر سوانح عمري (1)
اوائل ۾ خواجه محمد زمان صاحب سان گهڻي ارادت ڪانه هوندي هيس، بلڪ سندن مريدن تان چٿرون ڪندو هو. هڪ دفعي واٽ ويندي ڪو درويش گڏيس جو خواجه صاحب جي زيارت لاءِ لواري ڏي ٿي ويو ٺٺولي ڪري کيس چيائينس ته “ پنهنجي وير کان منهنجي پاران پڇج ته معراج خاص پيغمبرصلعم لاءِ هئي يا ٻين لاءِ به؟” درويش جڏهن لواري پهتو تڏهن خواجه صاحب صحبت ۾ اهڙو ته محو ٿي ويو جو شيخ عبدالرحيم جو نياپو پڻ وسري ويس. جڏهن موٽڻ جو ارادو ڪيائين تڏهن خواجه صاحب کيس پاڻمرادو فرمايو ته “ شيخ عبدالرحيم کي چئج ته بغداد جي خليفي لاءِ هڪ پل اڏي هوائون جا اڃا تائين قائم آهي. ۽ هر ڪو مٿانس پيو لنگهي.ساڳيءَ طرح عالم جي سردار لاءِ گويا هڪ پل ٺهرائي وئي، سا ڪا ڪڏهن ڊهڻ جي آهي؟ البت ان تان لنگهڻ جو حق ۽ شان رسول الله صلعم کي ئي هو. پر سلطان جي پٺيان لشڪر به پنهنجي شان ۽ رواج موافق لنگهي سگهن ٿا.”شيخ عبدالرحيم کي جڏهن هي جواب پهتو تڏهن هڪدم لواريءَ هليو آيو.پهريائين ارادو ڪيائين ته ڏسان ته خواجه صاحب ڪهڙي پاڻيءَ ۾ اهن. ڇا وٽن حقيقت ۽ معنيٰ به آهي يا فقط اسم ۽ رسم. خواجه صاحب کانئس قراني آيت “ والطور والکتاب مسطورا،في رق منشور والبيت المعمور”جي معنيٰ پڇي. شيخ عبدالرحيم ظاهر معنيٰ بلڪل سهڻي نموني ۾ ادا ڪئي، پر جڏهن خواجه صاحب مٿس روحاني معنيٰ جا راز کوليا، تڏهن اکين تان انڌاريون لهي ويس ۽ هڪدم سندن مريد ٿيو. پوءِ بحث مباحثا ڇڏي وڃي عرشين لڳو. هڪڙي ئي ملاقات ڍئي ڇڏيس ۽ وري سندين حياتيءَ ۾ لواري نه آيو.
جڏهن خواجه محمد زمان صاحب وفات ڪئي ۽ خدشو هو ته متان سجاده نشيني تي رڳڙو ٿئي. تڏهن شيخ عبدالرحيم پهريون ئي شخص هو، جنهن خواجه گل محمد صاحب جي بيعت ڪئي. ۽ هڪ سڄو سال سندس ملازمت ۾ رهيو، جنهن کان پوءِ موڪلائي پنهنجي ڳوٺ گرهوڙ ۾ گذارڻ لڳو. اتي ڳچ ڏينهن خلوت ۾ گذاريائين. بلڪل ٿورو کائيندو هو ۽ ٽئي ٽئي ڏينهن مسهل وٺي معدو خالي ڪندو هو. انهيءَ مجاهدي ڪري اهڙو ضعيف ٿي ويو جو بنهه هڏن جي مٺ وڃي بچيو.
شيخ عبدالرحيم کي جهاد اصغر جو شوق رهندو هو ۽ شهادت جي تمنا هوندي هيس. جتي ڪٿي بدعت ڏسندو هو، اتي ان جي پاڙ پٽيندو هو. گرهوڙ کان ٽيهه ڪوهه پري، خيرپور رياست ۾، هڪ مهاديو جي مڙهي هئي. جتي هر قسم جون بڇڙايون ٿينديون هيون. سندس آرزو هوندي هئي ته انهيءَ بتخاني کي ڀڃي نابود ڪريان. هڪ دفعي لواريءَ ڏي واٽ ويندي ڪن دوستن کان خبر پيس ته بتخانو اڳي کان به ابتر ٿي ويو آهي.يارن کي چيائين ته “ هلو ته هلي بتخانو ڊاهي ناس ڪريون” هڪ درويش کي لواريءَ روانو ڪري.ان جي هٿان خواجه گل محمد ڏي هيٺيون نياپو ڏياري موڪليائين.
جِنهن ڪَنَ ٽوپايا ڪوڏ مان، تنهن کي ڪُڄاڙو؟
ماڻر، سَتاڙو، پِڻَس نالو ڪِينَ ڪي.
خواجه صاحب اهو سنيهو سڻي ڏاڍو افسوس ڪيو ۽ چيائين ته “ حضرت شيخ پنهنجي پڄاڻي ڏٺي آهي.”
پوءِ ته وٺي پڙهو گهمايائين ته “ آهي ڪو غازي جو جهاد في سبيل الله ۾ ساهه ڏئي؟” سندس اهل ۽ اصحاب گهڻي تعداد ۾ ساڻس اٿي هليا. اول بت پرستن کي پنج شرط ڏنائين جي انهن نه مڃيا. آخر غازين وٺي هلان ڪئي ۽ کن ۾ بتخانو ڀڄي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيائون. شيخ عبدالرحيم پاڻ نه ڪو هٿيار هلايو نه ڪو بدشد ڳالهايائين. بيهي “ اياک نعبد و اياک نستعين” جا نعرا هڻڻ لڳو. کيس ڪيترا ترارين ۽ نيزن جا گهاو لڳا. جن جي وگهي گهڙي کن ۾ دم ڏيئي. شهادت جو پيالو پيتائين.چون ٿا ته سند بدن مان رت جو هڪ ڦڙو به نه نڪتو. اهڙو بدن کي رياضت ۾ پچائي ڇڏيو هوائين. سندس لاش کڻائي اچي گرهوڙ ۾ دفن ڪيائون. هي حادثو سن 1192هه (1778ع) ۾ ٿي گذري ، ان وقت شيخ صاحب جي عمر چاليهه سال هئي.
مير احمد خان شاهواڻي مٿانس قبو اڏايو ۽ جيڪو پڃرو سندس مرقد مبارڪ جي چوڌاري آهي. سو اصل خواجه محمد زمان صاحب جي مزار وارو پڃرو هو. جو پوءِنئين پڃري ٺهڻ بعد گرهوڙ موڪلي ويو. گرهوڙي صاحب زماني جي عجائبن مان هو ۽ “ مرغوب الاحباب” واري هيٺيون قطعو سندس شهادت جي شان ۾ چيو آهي رحمہ الله رحمتہ واسعتہ
گرهوري آنکہ چون او کس نديده
بخوبي در زمانش نا فريده
هدي و علم در ظاهر وجوش
بمعنيٰ از دو عالم دل بريده
درين دشت هوا انگيز پر آز
رميد از خويش با هق آرميده
بگور دل ز قدح همتِ خويش
حجاب غير از چشمش دريه
چنين گويندگان بگزيده حق
چو بر چهل سال دور انديش رسيده
زدست ساقي دهر اندرين دهر
مي تلخ شهادت در کشيده
چو تاريخ وصالش جستم از دل
جواب آمد “ بحق خلوت گزيده”
.................................................................................................................................................
(1) گرهوڙي صاحب جي سوانح عمري لاءِ مون وٽ گهڻو ذخيرو موجود آهي. اميد آهي ته سندس مفصل سيرت ڪلام سان گڏ ڇپائي ويندي.جو عنقريب مطبع موڪلڻو آهي. والله المستعان.