گانڌيءَ جا اوگڻ ۽ جناح جا گڻ
مڪاري ھن جي لباس مان به پڌري ھئي، ھو مختصر ڪپڙا پھريندو ھو. اھو سڀ سنئون سڌو ڏيکاءَ خاطر ھو. ڇا ھو ڪڏھن ڪپڙن جي ڪمي جي ڪري سيءَ ۾ ڏڪيو يا سرديءَوگھي مئو؟ ڇا ضرورت وقت ھن کي گرم ڪپڙا يا گرم بسترو، گرم گھر يا گرم کاڌا نه ٿي ملي سگھيا يا نه ملندا ھئا؟ مون وٽ جيڪڏھن ڪو کنگھه جو مريض اچي ۽ مان ھن جو علاج ڪرڻ بدران پاڻ به ويھي جڙتو کنگھه کنگھڻ لڳان ته پوءِ ڇا ٿا ڀانيو.
نالي ۾ ته ھو ريل گاڏي جي ٿرڊ ڪلاس ۾ سفر ڪندو ھو، پر چيلا ۽ پوئلڳ اتي ھن لاءِ جيڪي سک سھولتون ميسر ڪندا ھئا، سي ھن وقت جي ايئرڪنڊيشنڊ گاڏن وارن کي به نه ٿيون ملن.
ھو ڀنگي ڪالونيءَ ۾ گھر ٺھرائي اتي رھندو ھو. ھڪ ڀيري ھڪڙي انگريز پرڏيھي سياح، ھن کي اتي رھندي ڏٺو ته گانڌيءَ جي ساراھ ڪندي چيائين ته ھو غريبن سان غريب ٿي رھي ٿو. ان تي سروجني نئڊوءَ چيو: ” توھان کي خبر نه آھي ته گانڌيءَ کي ”غريب“ رکڻ لاءِ اسان کي ڪيڏو نه خرچ ڪرڻو پوي ٿو!“
گانڌي پنھنجي سياسي زندگي ڏکڻ آفريڪا کان شروع ڪئي. ڏکڻ آفريڪا جي سلسلي ۾ اھو ذھن ۾ رکڻ گھرجي ته ھندستاني ھتي ائين اچي کپ کوڙي ويٺا ھئا، جئي پناھگير ورھاڱي کان پوءِ سنڌ ۾ اچي کپ کوڙي ويٺا آھن. اتي به گانڌيءَ ڪو اتي جي اصلي رھاڪن، شيدين، جي سڌاري يا سامراجين کان ڇوٽڪاري جي ھلچل نه ھلائي. پر جي ھندستاني ان ملڪ ۾ اچي آباد ٿيا ھئا، انھن لاءِ تحريڪ ھلائي ۽ سامراجين سان مقابلو ڪيو. ھن اھو ستياڳڙھ ان لاءِ ڪيو ته جئن انھن ڌارين ھندستانين کي ڏکڻ آفريڪا ۾ سياسي ۽ سماجي سھولتون ملن ۽ ھو اتي دائمي طرح رھي سگھن. نتيجو اھو ٿيو جو اھي ڏکڻ آفريڪا ۾ رھندڙ ھزارين ھندستاني نه رڳو شيدين جي پرماريت ڪندا رھيا، پر سامراج جي پڻ دلالي ڪندا رھيا. انھن ھندستانين نه اتي جي ٻولي سکي ۽ نه اتي جي سڀيتا اختيار ڪئي، ۽ پنھنجو الڳ ٿلڳ وجود قائم رکيو. گانڌيءَ انھن کي ان ساڳئي ڪردار اختيار ڪرڻ ۾ مدد ڪئي، جيڪو ڪردار گانڌيءَ جي ھم وطنن ملڪ جي ورھاڱي کانپوءِ لڏي اچي ھتي سنڌ ۾ اختيار ڪيو آھي. ھو به اسان مٿان پنھنجي زبان ۽ تھذيب مڙھي رھيا آھن ۽ پنھنجي الڳ قوميت جا نعرا ھڻي رھيا آھن.
تازو اسان انھن ڏکڻ آفريڪا ۾ رھيل ھندستانين جو حشر به ڏٺو. جڏھن ان ڌرتيءَ جا وارث سجاڳ ٿيا آھن ۽ سياسي ۽ قومي شعور سان مالامال ٿيا آھن تڏھن ھنن انھن ڌارين ھندستانين کي اگھاڙين پيرين پنھنجي ملڪ مان تڙي ڪڍيو ۽ ھنن کي ھڪ پائي به اتان کڻڻ نه ڏنائون، جيتوڻيڪ ھو اتي اسي نوي سالن کان رھيا پيا ھئا ۽ وڏا سرمائيدار بنجي ويا ھئا. ٻيو ته ٺھيو پر اسي سالن کان اتي جو ”گانڌي آشرم“ ٺھيل ھو، ان کي ٽوڙي ڦوڙي، تباه ڪري ڇڏيائون.
گانڌيءَ جي ان سياست جو اثر آھي جو ڏکڻ آفريڪا اڃا غلام آھي، جيتوڻيڪ ڀر وارا ٻيا آفريڪي ملڪ انقلابي ۽ نظرياتي پارٽيون ٺاھي، جاکوڙ ۽ جنگ ڪري، قومي آزادي وٺي ويا آھن، ۽ ھاڻي سوشلزم کي پختو ڪرڻ ۾ رڌل آھن.
گانڌيءَ غريبن جي غريبيءَ جو علاج ڪونه ڪيو، غريبيءَ کان ڇوٽڪاري حاصل ڪرڻ جو بنيادي نسخو ڪونه ٻڌايو، طبقاتي شعور پيدا ڪونه ڪيو، طبقاتي جنگ لاءِ تيار نه ڪيو، سوشلزم جو سبق نه ڏنو. باقي ڏيکاءَ خاطر غريبن جي وچ ۾ وڃي رھڻ سان سندس ساري حياتيءَ ۾ توڙي آزادي ملڻ سان نه ھنن جي غريبي ختم ٿي ۽ نه اڇوتڻو. ھنن جي حالتن ۾ ته وقتي طور به گانڌيءَ سڌارو آڻي نه سگھيو. اڇوتن کي ” ھريجن“ جھڙو مقدس نالو ته ڏنائين پر ھنن ۾ سماجي سجاڳي اصل نه آندائين، ۽ ھنن جي نسلي غلامي به ساڳي جي ساڳي رھي.
گانڌي ذھني ۽ نظرياتي طرح پڪو ھندو ھو. ھو ساسي سياڻو به ھو. ھو ڀانئي ويو ھو ته ھندستان ۾ اڇوتن جي تمام وڏي آدمشماري آھي ۽ ھندن جي اوچين ذاتين کان، سندن روش ڪري بيزار آھن، ۽ اڳتي ھلي ھندن جي متان مخالفت ڪن، يا ھندن جي مخالفت ۾ مسلمانن جو پاسو وڃي وٺن. انڪري اڇوتن جا ووٽ پاڻ وٽ محفوظ رکڻ لاءِ ھن ھنن جي ھمدرديءَ جو ناٽڪ رچايو ھو.
گانڌيءَ جي ڪردار جو ھڪڙو دلچسپ آئينو ھي آھي: گانڌيءَ ڪيترائي ڀيرا مرڻ ورت رکيو يعني مرڻ گھڙيءَ تائين بک ھڙتال ڪئي. ٿيڻ ائين کپندو ھو ته جيستائين اھو مقصد حاصل نه ٿئي يا اھو مطالبو پورو نه ٿئي تيستائين ھڙتال رکجي، ٻيءَ حالت ۾ موت قبول ڪجي. پر اڪثر ائين ٿيو جو گانڌيءَ ڏٺو ته ھڙتال جو مقصد پورو ڪونه ٿو ٿئي ته ڪو نه ڪو بھانو بنائي ورت ٽوڙي ڇڏيائين، ۽ موت کان ڊڄي ويو. تازو آئرلينڊ جي گوريلا اڳواڻ بابي سئنڊس مرڻ تائين بک ھڙتال ڪئي. ھن جو مقصد پورو نه ٿيو ته مرندي مري ويو ۽ 66 ڏينھن پنھنجي ارادي ۾ پختو رھيو، پر بک ھڙتال ختم نه ڪيائين. اھا به غير دلچسپ ڳالھه نه آھي ته گانڌيءَ جو ورت يا روزو به دلچسپ ھوندو ھو. ان ۾ ٻڪريءَ جو کير، ميون جي رس، ۽ جون جو پاڻي استعمال ڪندو رھندو ھو.
گانڌيءَ قومي آزادي جو نعرو ته ھنيو پر سوشلزم کي نظرانداز ڪيائين. انڪري ملڪ آزاد ٿيڻ کانپوءِ به ھارين ۽ پورھتين کي پنھنجي رھڻي ڪھڻي ۽ اقتصادي حالت ۾ ڪو فرق ڦيرو محسوس نه ٿيو. ھنن جا فقط مالڪ مٽيا ھئا، باقي پرماريت پاڻ سرس ٿي وئي ھئي.
اھنسا گانڌي جو فلسفو ھو. ان ۾ ھو سچو ھو يا نه، پر ھن صديءَ جي قومي انقلابن ثابت ڪيو آھي ته اھو صحيح نه ھو. ڏسجي ٿو ته پنھنجي مکيه مخالفن مسلمانن کي بي اثر ۽ بي عمل بنائڻ لاءِ ھن ان فلسفي جو پرچار ڪيو. مسلمانن ۾ سياسي ساڃھه ۽ تنظيم به نه ھئي، پر ھو ان زماني جي لحاظ کان وڙھڻ ۾ تکا ھئا. ھونءَ به ثابت ٿي چڪو آھي ته ھن جي حياتيءَ ۾ به ھندستان اندر ڏاڍو تشدد ٿيو ۽ آزادي ملڻ کانپوءِ 33 سال پوءِ به اڄ تائين به ڀارت اندر بيحد تشدد آھي.
مطلب اھو ته گانڌيءَ جي اھنسا جي فلسفي ۽ طريقي جو اثر ابتو ٿيو، جھڙي طرح ھنجي ”ھريجنن“ سان ھن وقت عقوبتون پاڻ وڌيل آھن.
گانڌيءَ جي ”چرخو ھلايو“ تحريڪ، سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي مخالفت برابر ھئي. سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي مخالفت ڪرڻ معنى عوام کي پٺتي وٺي وڃڻ. ڪارخانن جي مخالفت ڪرڻ معنى پورھتين کي ٽريڊ يونينين کان پري رکڻ. ضرورت ان ڳالھه جي آھي ته سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ ذريعي پيداور گھڻي کان گھڻي وڌائجي. ھڪ صحيح سياسي اڳواڻ کي گھڻي کان گھڻا ڪارخانا کولرائڻ کپن ھا ۽ ڪارخانن ۾ ڪم ڪندڙن پورھتين جي سياسي تنظيم ڪري ھا، جي انقلابي قوت بنجي وڃن ھا.
گانڌيءَ پنھنجي سياست ۾ به ناڪامياب ويو. ھو ھندستان کي گڏيل رکي نه سگھيو. ھن جي سياست جي ناڪاميءَ جو ھڪڙو ڪارڻ اھو ھو ته ھو دلي طرح پڪو ھندو ھو ۽ اندروني طرح ھن ڪانگريس کي ھندو رکيو، جيتوڻيڪ ٻاھرين طرح ڪانگريس کي غير مذھبي ۽ پاڻ کي مذھبي طرح آزاد خيال سڏائڻ ۽ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائين. انھن ابتڙاين ڪيترن مسلمانن ۾ شڪ پيدا ڪيا. وري ھن ظاھري طرح جيڪا اسلام کي ٿوري اھميت ٿي ڏني، تنھن ڪٽر ھندن کي ڏمرايو ۽ ھن کي قتل ڪري ڇڏيائون.
گانڌيءَ جي ناڪاميءَ جو ٻيو ڪارڻ ھو محمد علي جناح. جناح صاحب ڪانگريس ۾ ھو ۽ ھندو مسلم اتحاد جو پڪو حامي. گانڌي، قائداعظم جي ذھانيت ھوشياري، قابليت، روشن خيالي، ترقي پسندي، اصول پرستي ۽ مقصد سان سچائي ڏسي گھٻرائجي ويو. گھٻرائجي انڪري ويو جو ڏٺائين ته ھي کانئس وڌيڪ لائق ليڊر ۽ وڌيڪ خوبين جو مالڪ آھي ۽ اڳتي ھلي ھنکان گوءِ کڻي، ڪانگريس جي اڳواڻي ھٿ ڪري ويندو. انڪري ڪانگريس جي پاليسي اھڙي رخ ۾ ڪئي وئي جيئن جناح محسوس ڪري ته اھا فرقيورانه پارٽي آھي ۽ ھندن جي غلبي ھيٺ آھي. پوءِ قائداعظم ڪانگريس ڇڏي ويو.
ائين چوڻ ته گانڌيءَ جا ھيترا پوئلڳ ھئا ۽ لکين ماڻھو ھنجي اشاري تي سر ڏيڻ لاءِ تيار ھئا، سو ڪو اثرائتو دليل ڪونھي. ڪانگريس ۽ گانڌيءَ ته ته وري به قربانيون ڏنيون، پر مسلم ليگ ۽ قائداعظم اھري قسم جون قربانيون ڪونه ڏنيون، تڏھن به لکين ڪروڙين ماڻھو ھنجا سرويچ سپاھي بنجي ويا ھئا. ”مھاتما“ جي لقب مليل گانڌيءَ جي شخصيت ۾ مذھب جو رنگ به شامل ھو. سنڌ ۾ ڪونه ڏٺو اٿو ته ھڪ جاھل ۽ بيڪار پير جي اشاري تي ھزارين مريد ملڪ ۾ مانڌاڻ مچائيندا آھن، سر جي بازي لڳائيندا آھن.
گانڌيءِ جي جنسياتي زندگي Sexual Life حيرتناڪ آھي. ھن جو پيءُ سخت بيمار ھجي. ھڪ رات جو ھن کي زور ويٺي ڏنائين ته زال واسطي شوق جاڳي پيس. ھو پيءُ کي ڇڏي، ٻي ڪوٺيءَ ۾ زال سان وڃي ستو. اتان ھلڪو ٿي جڏھن پيءُ وٽ واپس پھتو ته ڏٺائين ته ھو لاڏاڻو ڪري چڪو ھو. انڪري ھنکي ايڏو صدمو رسيو جو سدائين جنسياتي جذبي کي ننديندو رھيو. پاڻ وري پنھنجي زال سان ھمبستري نه ٿيو ۽ پنھنجي زال کي ماتا ڪري سڏيندو رھيو. ھڪ شخصي اتفاق ڪري انسان جي حسين جذبي کي برو چوڻ سياڻپ ۽ سنجيدگي ڪانه ٿي لڳي.
پوءِ گانڌيءَ پنھنجي جنسي جذبي کي آھستي آھستي ڪري مات ڪري ڇڏيو. نه رڳو ايترو پر پنھنجي پوٽيءَ کي پاڻ وٽ اھڙي تربيت ڏني، جو سامائجڻ سان ئي ھو پنھنجي جنسي خواھش دٻائڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي. ھوءَ جوان ھوندي به ٻڍي گانڌيءَ سان گڏ سمھندي ھئي ۽ ٻنھي جي چوڻ موجب ھو ڪنھن به قسم جي جنسياتي خواھش محسوس ڪونه ڪندا ھئا ۽ ڪيئي سال اھڙي نموني گڏ گذاريا.
ڪتابن ۾ اھو ڄاڻايو ويو آھي ته جوانيءَ کان وٺي گانڌيءَ ڏھاڙي پنھنجو پاڻ کي حلقو ڪندو ھو. ظاھري طرح ته ھنجو چوڻ ھو ته اھو پيٽ ۽ آنڊي کي صاف ڪرڻ لاءِ ھو، پر جنسيات سان ان عمل جي ناتي جي امڪان کي رد ڪري نه ٿو سگھجي.
مان جڏھن به ڪنھن غير پاڪستانيءَ جي قائداعظم جي باري ۾ لکڻي پڙھندو آھيان ته ھر ڀيري ھن لاءِ عزت وڌندي آھي. ڪي ساٿي قائداعظم ۽ ڀٽي سان سخت اختلاف ڪندا آھن ۽ ھنکي گھٽ وڌ به ڳالھائيندا آھن، پر مان اختلاف رکڻ جي باوجود به ھن کي برو ڀلو چوڻ لاءِ پاڻ کي تيار نه ڀائيندو آھيان. سنڌين لاءِ مون ۾ نرالا جذبا پروش پائي چڪا آھن. مان پنھنجي دوست ڊاڪٽر سفيع شيخ سان پاڻ کي سھمت سمجھندو آھيان، جو پنھنجي تجربي ۽ تاريخ جي حوالي سان چوندو آھي ته گھٽ ۾گھٽ سنڌ اندر نيچ ۾ نيچ سنڌي، اوچي ۾ اوچي غير سنڌيءَ کان بھتر آھي، ۽ خراب ۾خراب غير مسلم سنڌي به سٺي ۾ سٺي غير سنڌي مسلم کان سنڌ لاءِ سٺو آھي.
قائداعظم جا گڻ ته ھيٺ لکان ٿو پر ڀٽي جي باري ۾ رڳو ايترو لکندس ته ھو سامراج آڏو ڪونه جھڪيو، ان لاءِ ڦاسي قبوليائين ۽ شاه عنايت وانگر ”سنڌي موت“مئو.
قائداعظم جي رھڻي ڪرڻي سکين ستابن واري، لباس شانَ مانَ وارو ۽ اٿڻي ويھڻي آڪڙ واري ھئي. ان سماج ۾ ملڪيت وارا ماڻھو ھئا ۽ قائداعظم پيسي وارو ماڻھو ھو. ھو لِڪ ۽ ڏيکاءُ جو مڃيندڙ نه ھو. ھو تمام ذھين ۽ ھوشيار ماڻھو ھو، انڪري ھن جي سوچ اوچي ھئي. ھو سجاڳ ماڻھو ھو، انڪري پنھنجن جي توڙي پراون جي غلامي، سامراجيت، ۽ بيٺڪيت برداشت ڪري نه ٿي سگھيو. ھو تمام ذھين ۽ ھوشيار شخص ھو ۽ ھن جي سوچ اوچي ھئي، انڪري ڪامياب اڳواڻ ٿي سگھيو. ھو آزاد خيال ھو، انجي جيون ۾ مذھبي جنون ۽ مذھبي رجعت پسنديءَ جو دخل ٿي ئي نه ٿي سگھيو ۽ نه ھن ڪڏھن اھڙو ڍونگ رچايو. ھن جو نه روزي نماز سان شوق رھيو ۽ نه حج يا مذھبي شخصيت پرستيءَ سان. ۽ نه ھن ڪڏھن اسٽيج تي عربيءَ ۾ قرآن جون آيتون پڙھي ماڻھن کي مرعوب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ھن شراب پيئڻ جو به ڪڏھن لڪ لڪاءُ نه ڪيو، پر عقلي ۽ سائنسي حدن انر شراب نوشي ڪندو رھيو. ھن جو ذھن سيڪولر ھو ۽ مُلن جي حساب سان ھن کي مسلمان چوڻ، ٿيندو ھن کي زوريءَ مسلمان ڪرڻ.
ھن جي پھرين شادي ان وقت ٿي ھئي جڏھن ھن جي ڪنوار معصوم اڻ ساماڻل ھئي ۽ سامائجڻ کان اڳ ئي مري وئي. شايد ان صدمي ۽ سماج جي اھڙي رسم ھن ۾ شاديءَ خلاف نفرت پيدا ڪئي، جو نظر پئي آيو ته ھن پرڻجڻ جو خيال ئي لاھي ڇڏيو آھي، پر پوءِ ھن پيار جو پرڻو ڪيو. ڇوڪري غير مسلم پارسياڻي ھئي ۽ عمر ۾ قائداعظم کان ڪافي ننڍي. پيار عمر ۽ مذھب جي فرق جا پھاڙ پار ڪري ويندو آھي. ٻئي ھڪ ٻئي جي خوشي ۽ راضپي سان ھن رشتي ۾ ڳنڍجي ويا. جيستائين اھو رشتو ھليو، ھو ان ڳانڍاپي ۾ مگن رھيا. نڪاح جو ناتو ٽُٽو پر پيار جو ناتو نه کٽو. پوءِ ھو جلد ئي مري وئي اھو صدمو سڄي عمر قائداعظم کي رھيو. ھن بمبئي نه ڇڏي. اھا ھن جي پيار جي سرزمين ھئي. جيستائين اتي ھو، پيار نڀائڻ جي ظاھري رسم کي ھٿان نه ڇڏيائين. مھيني ۾ ھڪ ٻه ڀيرو ھن جي قبر تي ويندو ھو ۽ ھر ڀيري ھي انسان، جو ٻين دنيوي معاملن ۾ پٿر دل ھو، تنھن جا نيڻ ڳوڙھن سان ڀرجي ويندا ھئا. اھو ته ٿي نه ٿو سگھي ته ھن ان سرزمين کي سدائين لاءِ ڇڏڻ جو سوچيو ھوندو، پر ھو اھا سرزمين ڇڏڻ کان اڳ پڇاڙڪو ڀيرو ان قبر تي ويو ۽ خوب ھنجون ھاريائين. ڪھڙي خبر ھن جي اندر جي درياھ ۾ ڪھڙا طوفان آيا، ڪھڙا بند ٽٽا، ڪھڙي اٿل آئي!.... قائداعظم پيار ڪيو ھو ۽ پيار ڪندڙ ماڻھو ”ويڪائو مال“ نه ٿيندو آھي، نه انساني رشتن ۾ ۽ نه سياسي ميدان ۾، پيار خود آزادي آھي ۽ طبقاتي سماج، قومي غلامي ۽ مذھبي نظام، ان جو نمبر ھڪ دشمن قوتون آھن. پيار لاءِ سماجي غلامي (طبقاتي سماج) ڪوڙڪي آھي. پيار لاءِ سياسي غلامي (سامراجيت) زھر آھي. پيار لاءِ ذھني غلامي (مذھب) ڌٻڻ آھي.
ڪن ماڻھن جو خيال آھي ته جناح خودسر ۽ سرڪش انسان ھو. ائين ٿي سگھي ٿو. پر اھي ماڻھو جي ھن کي خودغرض ڪوٺين ٿا، سي ايترو صحيح ٿي نه ٿا سگھن. ھنن جو اشارو ان ڳالھه ڏانھن ھوندو آھي ته ھن ملڪ جو سربراھ يا گورنر جنرل بنجڻ جي شوق ۾ ورھاڱي جي اڳواڻي ڪئي. ھڪ ته گڏيل ھندستان لاءِ به ڪانگريس توڙي انگريزن ھن کي پوري ملڪ جو اھڙو عھدو ڏيڻ جي آڇ ڪئي، جا آڇ ھن بنا دير ٺڪرائي ڇڏي. ٻيو ته ورھاڱي کان سال کن اڳ ھن جي بيماري جي سڃاڻپ ٿي ھئي ته ڦڦڙن جي سلھه اٿس. ان وقت تائين سلھه جي اثرائتين دوائن جي اڃا کوجنه ڪانه ٿي ھئي، تنھنڪري ھن کي خبر پئجي وئي ھئي ته ھن جي حياتي باقي سال ٻه آھي، انڪري عھدو ماڻڻ جو گھڻو موقعو ملڻ جو امڪان ئي ڪونه ھو.
جناح جي ھن بيماريءَ جي سلسلي ۾ Larry Collins پنھنجي ڪتاب Freedom at Midnight ۾ ڏاڍيون دلچسپ ڳالھيون لکيون آھن: ھن لکيو آھي ته ايڪسري ڪڍڻ ۽ مرض جي سڃاڻپ ٿيڻ کان پوءِ ھن جي بيماريءَ کي مخفي رکيو ويو، ايتري قدر جو قائداعظم ۽ سندس پارسي ڊاڪٽر کان سواءِ، دنيا جي ٻئي ڪنھن به انسان کي ان جي ڄاڻ نه پھچي سگھي. خود قائداعظم جي مائٽن ۽ ساڻس سدائين گڏ رھندڙ ڀيڻ فاطما جناح، جا پاڻ ڏندن جي ڊاڪٽرياڻي ھئي، تن کان به اھا ڳالھه ڳجھي رکي وئي ۽ قائداعظم ڄاڻي واڻي ڪنھن مصلحت ھيٺ ائين ڪيو.
ڪتاب جي ليکڪ جو چوڻ آھي ته جي وائسراءِ لارڊ مائونٽ بيٽن کي اھا سڌ پئجي وڃي ھا، ته ھندستان جي آزادي جو نقشو ٻيو ھجي ھا. مائونٽ بيٽن اندازو ڪري وڃي ھا ته بيمار جناح جي حياتي سال ٻن کان وڌيڪ نه ٿيندي، ايستائين ھو ھندستان جي آزاديءَ کي ملتوي ڪندو اچي ھا ۽ قائداعظم کان پوءِ مسلم ليگ ۾ ڪو به اھڙو اڳواڻ ڪونه ھو جنھن جو ھو مقابلو نه ڪري سگھي ھا يا پنھنجي ڳالھه مڃرائي نه سگھي ھا.
قائداعظم روشن خيال ۽ ترقي پسند اڳواڻ ھو، پر انقلابي اڳواڻ نه ھو. روشن خيال ۽ ترقي پسند انڪري جو ذھني طرح ھو سيڪولرزم، جديد قوميت، جمھوريت ۽ سوشلزم کي مڃيندڙ ھو. انقلابي اڳواڻ ان ڪري نه ھو ته جن مٿين نظرين کي ذھني طرح مڃائين ٿي، پنھنجي پارٽي کي انھن تي نه ھلايائين.
ڳالھه ڪرڻي ھي آھي ته قائداعظم جمھوريت، سوشلزم، سيڪيولرزم ۽ جديد قوميت جو مڃيندڙ ھو. ھو جمھوريت جو مڃيندڙ ھو، ان تي ڪنھن به مخالف يا موافق جو اختلاف ڪونھي. ھو سوشلزم جو خواھان ھو، ان لاءِ پپلس پارٽي وارن پنھنجي حڪومت جي دور ۾ جناح جي ڪيترن ئي تقريرن ۽ تحريرن جا حوالا پئي پيش ڪيا. انڪري ورجاءَ جو ضرور ڪونھي. باقي اھو ته سيڪيولرزم ۽ جديد قوميت جو حامي ھو، انجي پٺڀرائيءَ ۾ ڪجھه ڳالھيون ڪبيون.
جناح سيڪولر ذھن وارو شخص ھو. اھڙي پڌرائي ھو پنھنجي تقريرن ۽ بيانن ۾ ڪندو رھيو. سيڪيولرزم جو مطلب آھي ته حڪومت يا رياست جي ڪاروبار ۾ مذھب جي دست اندازي نه ھجي. يعني مذھب ۽ رياست جدا جدا شيون آھن. يورپ ۽ آمريڪا جي عيسائي حڪومتن ڳچ عرصي کان مذھب ۽ سياست کي الڳ ڪري ڇڏيو آھي. پوپ کي وئٽيڪان (Vatican) جي ھڪ شھر جي حڪومت ٺاھي ڏنائون ته اتي ويھي پنھنجو فرمان ھلاءِ، باقي انکان ٻاھر جي حڪومتن تي مذھب يا تنھنجي دخل اندازي جي ضرورت ڪانھي. ھو انکي چرچ ۽ رياست کي الڳ ڪرڻ چوندا آھن.
جي الانا پنھنجي ڪتاب ” اسان جي آزادي جا اڳواڻ“ ۾ اي اي – رئوف جي حوالي سان صفحي 317 تي لکيو ٿو: ”قائداعظم جا سياسي نظريا دادا ڀائي نوروجي، گوڪل، سريندر ناٿ بئنرجي ۽ سي آر داس تشڪيل ڪيا ھئا، جن کي ھن پنھنجو سياسي مرشد ڪري ورتو ھو ۽ جن لاءِ کيس بي انتھا عزت ھئي.“
مطلب آھي ته جناح انھن ئي مٿين ماڻھن کان متاثر ھو ۽ انھن جي ھٿ ھيٺ ڪم ڪيائين. ۽ انھن ۾ ڪو به مسلمان ڪونه ھو.
مان سمجھان ٿو ته سيڪيولرزم جي جذبي ھيٺ ئي قائداعظم ڪانگريس کان الڳ ٿيو ھو. ھن محسوس ڪيو ھو ته گانڌي دل جي گھراين ۾ ڪٽر مذھبي ماڻھو آھي ۽ ڪانگريس کي مذھبي بنيادن تي ھلائي رھيو آھي، ۽ گانڌي ۽ ڪانگريس، جا آزاد ھندستان ۾ حڪومت ٺاھيندا سا گھٽ ۾ گھٽ اندروني طرح مذھبي حڪومت ھوندي. پوءِ ھن مسلم ليگ ۾ شامل ٿي، مسلم قوميت جي ان ريت پٺڀرائي ڪئي جيئن ھندن کي احساس ٿئي ته جي ھڪ طرف مذھبي حڪومت ٺاھي ھندو غالب ٿي سگھن ٿا ته ساڳي ڪسوٽيءَ تي ٻئي طرف ھندو مغلوب پڻ ٿي ويندا. انڪري ڪانگريس کي ترقي پسند سوچ اختيار ڪرڻي پوندي. ۽ ٿيو به ائين. آزادي ملڻ تي ڀارت پنھنجي حڪومت جو بنياد سيڪيولرزم تي رکيو. ٻئي پاسي قائداعظم پاڪستان جي جوڙجڪي اسيمبليءَ ۾ 11 آگسٽ 1947 تي پنھنجي پھرين تقرير ۾ چيو:
” توھان ڪھڙي مذھب، عقيدي ۽ نسل جا ھجو، رياست جو ان سان واسطو ناھي. اسان جي آڏو ھينئر آدرش اھو ھجڻ گھرجي ته ھندو ھندو نه رھندو ۽ مسلمان مسلمان نه رھندو، مذھبي لحاظ کان نه، ڇو ته اھو ھر ڪنھن جي ذاتي عقيدي جو معاملو آھي، پر سياسي لحاظ کان ۽ ھڪ رياست جي شھريءَ جي حيثيث ۾.“
” ويُو پئائنٽ: 14 سيپٽمبر 1980 “
مان سمجھان ٿو ته قائداعظم جي تقرير جي مٿيئن ٽڪري کان بھتر ”سيڪيولرزم“ جي ٻي وصف ٿي نه ٿي سگھي.
ٻئي ڀيري 1948 ۾ قائداعظم آمريڪا جي عوام ڏانھن ھڪ پيغام ۾ چيو:
”پاڪستان ڪنھن به حالت ۾ مذھبي سلطنت ڪونه ٿيندو، جنھن ۾ مُلا، خدائي حاڪميت ھلائڻ جي نالي ۾ حاڪم بنجي وڃن.“
اھڙي ريت قائداعظم سيڪيولرزم کي جا اھميت ڏني ٿي، سا پڌري آھي.
ھونءَ به ھيءَ سوچڻ ۽ پنھنجو پاڻ سان ايماندار ٿيڻ جي ڳالھه آھي..... مون به قائداعظم کي ڏٺو ھو ۽ ھن کي تقرير ڪندي ٻڌو ھو. ھن ملڪ جي موجوده ڪيترن ماڻھن ھن کي روبرو يا سئنيما ۽ ٽي وي جي پردن تي جيئرو جاڳندو ڏٺو ھوندو، ان کان به انڪار ناھي ته جناح جي ڪردار ۾ گانڌيءَ واري منافقت ۽ ٻڄاپڙائي ڪانه ھئي، گھڻن ھنجي جيون چرتر پڙھي ھوندي.... ھاڻي جناح جو منھن مھانڊو، ھلت چلت، رھڻي ڪرڻي، گفتگو، تحرير ۽ ھن جي سوچ ويچار ذھن ۾ رکي ڪو به پنھنجو پاڻ سان ايماندار ٿيندي، اھو مڃي سگھي ٿو ته ھو ڪنھن مذھبي ملڪ کي وجود ۾ آڻڻ لاءِ مذھبي خيال کان اڳتي وڌيو ھوندو، يا ھو ڪنھن مذھبي رياست جو سربراھ بنجي ٿي سگھيو!... .
لاري ڪالنس Larry Collins) جي ڪتاب آڌي رات جو آزادي (Freedom at Midnight) جي صفحي 104 تي ڏٺو ويو آھي ته پنجاب ۽ بنگال کي ورھائڻ خلاف دليل ڏيندي قائداعظم محمد علي جناح وائسراءِ لارڊ مائونٽ بئٽن کي چيو:
”سائين جن اھو سمجھي نٿا سگھن ته ھڪ ماڻھو پھرين پنجابي يا بنگالي آھن ۽ پوءِ ھندو يا مسلمان. ھنن جي تاريخ ساڳي آھي، تھذيب ساڳي آھي، ٻولي ساڳي آھي، ۽ معشيت ساڳي آھي. توھانکي ھن کي ورھائڻ نه گھرجي نه ته وڏو ممڻ مچندو ۽ رت جا درياه وھندا.“
مان سوچيندو آھيان ته ھن ملڪ کي انگريزن کان آزادي وري به انھن ٻن اڳواڻن ھٿان حاصل ٿئي، جن جي خمير ۾ سنڌ جي مٽي سمايل ھئي. جناح ته سنئون سڌو سنڌي ھو. گانڌي ڪاٺياواِڙي ھو ۽ گھڻا ڪاٺياواڙي اصل سنڌ جا ھئا ۽ ھتان لڏي ويا ھئا. سنڌ جي ۽ ڪاٺياواڙ جي ٻولي ۽ سڀيتا ۾ به گھڻي ويجھائي آھي.
ھن مضمون ۾ سري موجب، گانڌيءَ جا اوگڻ ۽ جناح جا گڻ ڳائڻا ھئا. ڪڏھن مناسب موقعي تي گانڌيءَ جا گڻ ۽ جناح جا اوگڻ بيان ڪيا ويندا.
(20 مئي 1981)