دروازا
” اسان کي ۽ توھان کي سنڌ ۾ ئي رھڻو آھي، ھتي ئي جئڻو آھي، ھتي ئي مرڻو آھي، ھتي ئي ڪمائڻو آھي، ھتي ئي خرچ ڪرڻو آھي. اسانکي پاڻ ۾ ويڇو وجھڻ نه گھرجي. ھي پنجابي ۽ پٺاڻ ھتي ڏاڍو تيزيءِ سان وڌندا وڃن. ان باري ۾ اسان کي گڏجي سوچڻ گھرجي ۽ ٻڌي ڪرڻ کپي.“
مون سنڌيءَ ۾ وراڻيو: ”گھٽ ۾ گھٽ اھا ڳالھه ته سنڌي ۾ ڪرين ھا ته پوءِ شايد ڪجھه اثر ٿيڻ جي ھلڪي اميد به رکي سگھين ھا.“
ھن منھنجا لفظ سمجھيا يا نه، پر مطلب ضرور سمجھي ويو ۽ ڏاڍو ڦڪو ٿيو ۽ وڌيڪ ڊيگھه ڪرڻ کانسواءِ ھليو ويو.
تازو ٻڌم ته ڪاليجن ۾ سنڌي شاگردن ۽ پنجابي شاگردن جو جھڳڙو ٿيو ته پناھگير شاگرد، جي ھيل تائين ھر مامري ۾ پنجابي شاگردن جو ساٿ ڏئي، سنڌي شاگردن جا مخالف پئي رھيا آھن، تن بنا دعوت اچي اڙدوءَ ۾ نعرا ھڻڻ شروع ڪيا: ” سنڌي مھاجر ڀائي ڀائي... ھيءَ ٽين قوم ڪٿان آئي!“ جڙتو جوش ۾ ھو اچي به وساري ويٺا ته پنجابين کي قوم سڏي، ھو پنھنجي اسلام جي قوميت واري بنياد کي نظرانداز ڪري رھيا آھن.
ھڪڙو يونيورسٽيءَ جو شاگرد ملڻ آيو. ڳالھين ڪندي چيائين:
”ھنن پناھگيرن ۾ اوچتو ڇو اچي سنڌين لاءِ عشق ڦاٽو آھي؟“
” تون ڇا ٿو سمجھين؟“ مون ورندي پڇيو.
” ھوندن ڪو پنھنجو مطلب. ايترو ته ھنن کي اسين به سمجھي ويا آھيون. ورنه اسان جا بنيادي پرمار ته اھي ئي آھن. زمين، جائداد، ملڪيت، تعليم، روزگار ۽ نوڪرين جي سلسلي ۾ ته شروعاتي پرماريت انھن ئي ڪئي ۽ ڪن پيا. ٻيو ته ٺھيو پر پنھنجي ٻولي ۽ سڀيتا به اسان تي مڙھي رھيا آھن. پنجابين کان ڪم ازڪم ٻولي ۽ سڀيتا مڙھڻ واري شڪايت ته ڪانھي.“
” بنيادي ڳالھه ھيءَ آھي ته سنڌ جي سرزمين تي ڪوبه آباد ٿيندڙ غير سنڌي، سنڌين جو سڄڻ ٿي نٿو سگھي. ھو ھتي وڏا اقتصادي فائدا حاصل ڪن ٿا ۽ سنڌين جي پرماريت ڪن ٿا. ان ڪري ھو پنھنجي ڀلائي ان ۾ ٿا سمجھن ته سنڌين کي چٿي چيپاٽن ۽ وس پڄندي دٻيل رکن. اڳي پرماريت جو وڏو حصو پناھگيرن کي ملندو ھو، ھاڻي پنجابي ۽ پٺاڻ پڻ بيحد وڏي تعداد ۾ ھتي اچي ويا آھن. اھي ان پرماريت ۾ پناھگيرن جا حصيدار ٿي پيا آھن. سنڌي ته اڳي به وانجھيل ھئا، ھاڻي به وانجھيل آھن. سو پناھگيرن کي پيٽ ۾ اھو سور آھي. ھو سنڌين کي پاڻ سان ملائي پنھنجو مطلب سڌو ڪرڻ چاھين ٿا. پرمار ۾ پاڻمرادو لٽ مار تان ھٿ کڻڻ جو خيال پئدا نه ٿيندو آھي. اسان واسطي سڀئي پرمار آھن ۽ وقت اچڻ تي پاڻ ۾ ٻٽ ٿي اسان جا لاھ ڪڍڻ لاءِ تيار ٿي ويندا.“
(21 ڊسمبر 1981)
(2)
سردار شوڪت حيات پنجاب جو جاگيردار ۽ سياسي اڳواڻ آھي. ھو مسلم ليگي آھي ۽ پاڪستان جي بانيڪارن مان آھي. ھنن تازو دانھن ڪئي آھي ته لياقت علي خان کوکراپار جو دروازو پناھگيرن لاءِ کولي، ھزارين براين جو دروازو کولي ڇڏيو. ھن جو چوڻ آھي ته لياقت علي خان پاڻ ھتي لڏي آيو ۽ ھن کي پاڻ کي چونڊائڻ لاءِ تڪ کپندو ھو، ۽ جئن ته ھو پناھگير ھو، ان ڪري ھن کي پناھگيرن وٽان ئي ووٽن ملڻ جي اميد ٿي ٿي سگھي ۽ انھي ڪري ھن پناھگيرن لاءِ کوکراپار جو دروازو کولي ڇڏيو.
اھا ڳالھه سنڌ جي اڳواڻ ٽيھه سال اڳ ڪئي ھئي ۽ ھو اڃا تائين نظربند آھي. ھن اھا ڳالھه ٽيھه سال اڳ ان ڪري ڪئي ھئي جو بروقت ئي پناھگيرن جو سنڌين جي مفاد سان ٽڪر ٿيو ھو. ان وقت پناھگيرن جي مفاد پنجابين جي مفاد سان ٽڪر نه کاڌو ھو. ان ڪري پنجاب جي اڳواڻ سردار شوڪت ان وقت اھڙي ڳالھه نه ڪئي ھئي. ھن وقت سنڌ ۾ پنجابين جو تعداد وڌندي وڌندي بيحد وڌي ويو آھي ۽ سنڌ ۾ پنجابين جا مفاد، پناھگيرن جي مفاد سان ٽڪر کائڻ لڳا آھن۽ پنجابي اڳواڻ سردار شوڪت حيات کان دانھن نڪري وئي آھي. پناھگير چوڻ لڳا آھن ته شوڪت حيات غدار آھي، ھن کي گرفتار ڪيو وڃي.
پنجابين ۽ پناھگيرن جي مفادن جو پاڻ ۾ ٽڪر ٿيو آھي ته ھاڻي بيگم لياقت علي خان کي به ياد آيو آھي ۽ ڳجھه وائکو ڪيو اٿائين ته سندس مڙس لياقت علي کي مارائڻ ۾ گرماني ۽ غلام محمد جو ھٿ ھو. گورنر گرماني ۽ گورنر جنرل غلام محمد پنجابي ھئا ۽ بيگم لياقت علي پناھگيرڻ آھي. گرماني ۽ غلام محمد مري ويا آھن، ان ڪري بيگم انھن جا نالا ورتا آھن، جئرا جوابدار به ھوندا، پر بيگم انھن جا نالا اڃا نه ٻڌايا آھن.
سنڌين ريتيءَ جو دروازو کولڻ تي به احتجاج ڪيو ھو ۽ 35 سالن کان ڪري رھيا آھن. پنجٽيھه سال اڳ جڏھن ورھاڱو ٿيو ھو تڏھن ريتيءَ جو دروازو کوليو ويو ھو. ريتي، سنڌ ۽ پنجاب جي دنگ تي، سنڌ جي پڇاڙڪي ٽيشڻ آھي. ريتي جو دروازو کولڻ تي پنجابي اڳواڻ سردار شوڪت حيات دانھن نه ڪئي ھئي ۽ نه اڃا تائين ڪئي اٿائين، ڇو ته ان مان پنجابي سنڌ اندڙ گھڙي ايندا آھن. ھن کوکراپار کلڻ جي دانھن به 35 سالن کان پوءِ ڪئي آھي. ھن ڊاڪا جي دروازي ڏانھن گھڙندڙ ھزارين براين جي به دانھن نه ڪئي ھئي. بنگلاديش ٺھي ويو، تڏھن به اھا دانھن نه ڪيائين. ورھاڱي کانپوءِ ريتيءَ وارو دروازو ٿورو گھڻو ٻيڪڙيل رھندو ھو، پر ون يونٽ ٺھڻ کانپوءِ اھو دروازو دائمي طرح کليل رکيو ويو ۽ ھاڻي ته اھو دروازو اکوڙي ڦٽو ڪيو ويو آھي. پر سردار شوڪت حيات کي ريتيءَ جي دروازي مان گھرندڙ ھزارين براين جو احساس نه ٿيو آھي، يا جي ٿيو آھي ته اعتراف نه ڪيو اٿائين، دانھن نه ڪئي اٿائين. پر سنڌي دانھون ڪندا رھيا آھن. سنڌي منڍ کان ئي دانھون ڪندا رھيا آھن.
(18 فيبروري 1982)