سنڌ جي تاريخ پڙھندي
مون گھڻو ئي اعتراض ڪيو ته اڃا اھو مضمون پورو ڪونه ڪيو اٿم ۽ ان تي ٻي نظر وڌي اٿم ۽ نه ان جي ٻي ڪاپي مون وٽ آھي؛ پر ھن چيو ته مان ان کي قسطن ۾ شايع ڪندس، حفاظت سان رکندس۽ پروف توکان اچي صحيح ڪرائيندس، ۽ ھي شايع ڪري پوءِ جئن توھين وڌيڪ لکندا ويندا تيئن توھان وٽان کڻندو ويندس.
ڏيپلائي پھرين قسط 5 آڪٽوبر 1970 واري ”سنڌ ٽائيمس“ ۾ ڇپي ۽ منھنجي مضمون اڳ پنھنجي طرفان نوٽ لکيائين، جو ھن ريت آھي:
ڊاڪٽر نجم عباسي سنڌ جو اھو سپوت آھي، جو پنھنجي بي انداز ڊاڪٽري مصروفتين وچان به نھايت مفيد سنڌي ادب کي وقت ڏيندو رھي ٿو. ھن وقت سندس توجھه سنڌ جي تاريخ کي پوري غور ۽ قومي نقطه نظر سان مطالعو ڪرڻ ڏي مبذول ٿيو آھي، ۽ ان مان جيڪي تاثرات اڀرن ٿا سي قلمبند ڪندو وڃي ٿو. انھن تاثرات جي ھيءَ پھرين قسط آھي. ڊاڪٽر صاحب جو ارادو آھي ته معصوميءَ جي مطالعي بعد، چچ نامو ۽ پوءِ ٻيون تاريخون پڙھندو ويندو ۽ اسان کي اشاعت لاءِ ڏيندو ويندو.
غلط قسم جي تاريخن اسان جي جوان ۽ بزرگ طبقي تي اھڙا اثر ڇڏيا ھئا، جو ھنن جي دل مان وطن جي محبت ڄڻ ته نڪري ويئي ھئي، ۽ نتيجي طور، جڏھن سنڌ جي آزادي ختم ڪري کيس پنجاب جي غلاميءَ ۾ ڏنو ويو ته به سنڌي عوام سان بلڪل احا حالت ھئي، جو ”اس نگر ۾ مورک وسي، چتر وسي نه ڪوء، ڪانگا موتي چگ گيا پر ڪوڪ نه ڪري ڪوءِ!“ وارو قصو ھو.
خدا جو شڪر آھي جو چند بزرگ، جوان ۽ ان وقت جا نوجوان اڃا اھڙا ھئا، جن کي پنھنجي پياري وطن جي ھن نئين غلاميءَ تي سخت صدمو رسيل ھو، ۽ ڊاڪٽر نجم صاحب به انھن مان ھڪ ھو، جو انھي وقت کان ڪجھه نه ڪجھه لکندو ۽ وطن دوست فردن ۽ جماعتين کي ھمتائيندو رھي ٿو.
ھن وقت اگرچه سنڌ، پنجاب جي غلاميءَ مان ڪجھه ته آزاد ٿي آھي، مگر اڃا به ڪن پنجابي سامراجين ۽ جماعتن جو سنڌ جي اڪثر اٻوجھن تي ايڏو اثر آھي، جو ھو پنھنجي وطن جي نامور محبن ۽ شھيدن کي ته ڪافر ۽ اڻ سڌريل سمجھي گاريون ڏيندا رھن ٿا، پر جي سنڌ ۾ اچي سندن ھزارين نياڻيون ۽ نوجوان قيد ڪري سنڌ کان ٻاھر تين وال ڪيا، تن جا الٽو ڏينھن به پيا ملھائجن، ۽ پنھنجن وڏن رستن ۽ قومي ادارن تي سندن نالا به پيا رکجن! انا الله وانا اليھه راجعون.
ھن باري ۾ ھڪ دلچسپ واقعي جو ذڪر ڪرڻ به دلچسپيءَ کان خالي نه رھندو. آءُ (ڏيپلائي) ڇھين سنڌيءَ ۾ پھريون نمبر پاس ٿيو ھوس. ان ڪري مون کي ”ھندستان جي تاريخ مان سوليون آکاڻيون“ ڪتاب انعام ۾ مليو ھو. ظاھر آھي ته انعامي چيز ھر ڪنھن کي وڻندي آھي، ان ڪري مون ان کي گھڻو پڙھيو. ان ۾ سنڌ جي حصي ۾ ميرن جي بدامنيءَ بابت اھڙا ته غليظ لفظ ھئا، جو سچ پچ ته ان وقت جي ٻارھن ورھين جي عمر کان وٺي 57 ورھين جي عمر تائين، يعني اٽڪل 45 ورھيه خود منھنجي دل تي به اھا غلط فھمي ڇانيل ھئي ته ميرن جو حڪومتي انتظام وحشيانو ھو، ۽ جيڪڏھن سڌريل انگريز نه اچن ھا ته ھي ملڪ اڃا به اڻ سڌريل ھجي ھا.
پر 1964 ۾ ھڪ مشھور انگريزي ناول ” ٽيل آف ٽو سٽيز“ ( ٻن شھرن جي ڪھاڻي) جو اردو ترجمو ٿيو، جو منھنجي مطالعي ۾ انقلاب فرانس تي لکيل پھريون ضخنيم ناول ھو. ان ڪتاب جيڪي ٻيا تاثر ڇڏيا، سي ته ٺھيو، پر محسوس ٿيو ته ميرن جي حڪومت جي جنھن زماني ۾، يعني 18 صديءَ جي پوئين اڌ کي انتھائي بدنظمي جو زمانو ٿي سڏيو ويو، ان ۾ خود انگلينڊ جو نظام ان کان به بدتر ھو!
پر جيئن عام طرح ”ولايت جي ڪٻر“ سنڌ ۾ ”مينا“ ليکبي آھي. تيئن بي پناھ پروپئگدا سبب عام سنڌي نه فقط پنھنجي ماضي بلڪه حال کي به ٻين کان ڪمتر ٿو سمجھي. پر ھن وقت سندس اکيون پنجاب، عربستان ۽ ٻين پاسن جي اڳواڻن ڏي واجھائينديون وتن، ۽ ھر ڪو ٻاھريون کين ڀوڪ بنائي پيسا ڪڍندو، دماغ غلام بنائيندو رھي ٿو!
سڀ کان حيرت جي ڳالھه ته سنڌ جي ڪن ”عوامي تحريڪ“ جي ليڊرن تي آھي، جي ڪڏھن پيا ڊاڪا ڏي رلن ته ڪڏھن ٽوبگ ٽيڪ سنگھه ڏي. حالانڪه انھن ٻنھي ھنڌن جو اصلي شڪار گاھ به سنڌ ئي آھي ۽ ٻنھي ھنڌن جا ليڊر صرف اھوئي سوچيندا رھن ٿا ته سنڌ جي گھڻي کان گھڻي زمين، نوڪرين، ڌنڌن وغيرھ تي ”غريب“ بنگالين ۽ ”سڌريل“ پنجابين جو قبضو ڪيئن ڪرائجي. اھو ناممڪن آھي جو ھو ڪڏھن به سنڌي عوام جي ڀلي لاءِ سوچين به. اھو نظارو ھن ٽوبه ٽيڪ سنگھه ۾ به ڏٺو ھو. ”کيت وڊيرون سي ليلو“ ته چئي رھيا ھئا، پر ”کيت چوڌريون سي ليلو“ چوندي سندن زبان ۾ ڪيڙا پي پيا!
سنڌ ڪھڙو سڌريل ملڪ ھو، ان جا روز روشن کان به وڌيڪ گواھ “موھن جو دڙو“ ۽ ”رني ڪوٽ“ آھن، پر اٻوجھه سنڌين کي فخر فقط عربن جي ٺاھيل ڦٽل مسجدن تي آھي! انا الله وانا اليھه راجعون.
افسوس آھي جو ڪن سخت مالي مشڪلاتن سبب آءُ اڃا پنھنجو ناولن جو سلسلو شروع ڪري نه سگھيو آھيان نه ته جڏھن منھنجو ”سانگھر“ جھڙو ضخيم ناول ”ڏاھر“ عرف ”اروڙ“ ميدان تي آيو، تڏھن سنڌين جي اکين تان ٻاھراين سامراجين جا چڙھايل گھڻا پردا ھٽي ويندا.
اھو ھو ڏيپلائيءَ جو نوٽ، ھاڻي ھي آھي منھنجو مضمون
(سنڌ ٽائيمس 05.10.1970)
سنڌ جي تاريخ پڙھندي، جي خيال ۽ جذبا منھنجي دل ۾ اڀرندا ويا، سي لکندو ويس.
(1)
جنھن ڳالھه کي عربن سبب بنائي، سڌ تي حملو ڪيو ان جي باري ۾ ”تاريخ معصومي“ ۾ ھن طرح لکيل آھي:
عبدالمالڪ جي خلافت جي وقت ۾ خليفي، ھندستاني ٻانھين ۽ ٻئي سامان خريد ڪرڻ لاءِ، پنھنجا ڪي نوڪر سنڌ ۾ مقرر ڪيا ھئا. شام جا ڪي واپاري انھن ماڻھن سان گڏجي سنڌ ملڪ ۾ پھتا، ۽ ٻانھيون ۽ گھربل سامان ھٿ ڪري درياھ جي رستي سان موٽيا. جڏھن ديبل بندر وٽ، جو ھاڻي ٺٺي جو بندر ۽ لاھوريءَ جي نالي سان مشھور آھي پھتا ته ڦورن جي ھڪ جماعت مٿن حملو ڪري گھڻن کي قتل ڪري ڇڏيو، ۽ ڪن کي قيد ڪري مال ۽ شيون ٺٺي کڻي ويا. (تاريخ معصومي صفحو 42)
ڃنڊڇاڻ: ھن مان خليفي جي عياشي جي جھلڪ ڏسي سگھجي ٿي. پنھنجي دولت ۽ عھدي جي زور تي ھو ايترو پري کان کان فقط پنھنجي عياشي لاءِ معصوم ڇوڪريون ڦاسرائي، ھنن کي پنھنجن مائٽن ۽ پيارن کان، پنھنجي ملڪ ۽ زمين کان ڇني، گھرائي ٿو.
۽ ھي سنڌي وري ڦورو ڪيئن ٿيا؟
ھنن پنھنجي سنڌياڻين نياڻين ۽ لڄن کي سر جون سٽون ڏيئي موٽايو. ھنن کي ڌارين وحشين ۽ ظالمن جي چنبي مان آزاد ڪرايو. ھي ته ھنن جي جوانمردي، سنڌيت ۽ انسانيت جو ڪارنامو ھو.
تاريخ جي ھن ٽڪري مان خليفي جو پست ڪردار ۽ سنڌين جو بلند ڪردار صاف نظر اچي رھيو آھي.
(2)
خليفي وليد بن عبدالمالڪ، جنھن جي ايامڪاريءَ ۾ سنڌ تي عربن حملو ڪيو، ان جي باري ۾ لکيل آھي:
ڪن تاريخ نويسن جي چوڻ موجب وليد ھڪ ظالم حاڪم ھو، پر گھڻن مورخن جي اعتقاد موجب ھو بني اميه جي گھراڻي مان ڀلي ۾ ڀلو خليفو ھو؛ ڇاڪاڻ ته دمشق واري جامع مسجد، جا ”جامع بني اميه“ جي نالي سان مشھور آھي، انھي ٺھرائيءَ ھئي. (تاريخ معصومي صفحو 41)
ڇنڊڇاڻ: ھڪڙو ماڻھو، جو ھزارين بيگناھن کي مارائي، غريبن تي ساري عمر ظلم ڪري، معصوم عورتن کي پنھنجي ھوس جو شڪار بنائي؛ سو صرف ڪي مسجدون جوڙائڻ ڪري ڪيئن ڀلو انسان ۽ جنت جو حقدار چئي سگھبو؟ مسجدون به ھو پرائي پيسي تي ۽ غريب پورھتين کان مفت ۾ مزوري ڪري ٺھرائي ٿو!
(3)
ھڪ سنڌي راجا جو موت ھن ريت بيان ڪيو ويو آھي: ھڪ تير سيھرس جي نڙيءَ ۾ لڳو، جنھن ڪري سندس روح جو پکي وڃي جھنم جي وچ ۾ قراري ٿيو. (تاريخ معصومي – صفحو 45)
ڇنڊڇاڻ: ھڪ سنڌي معزز شخص جي شان ۾ اھڙا گٿا لفظ پڙھي ڏاڍو ڏک ٿيم. مون وٽ ھن تاريخ جو ھڪ انگريز جو انگريزي ترجمو به آھي. سو ڪڍي ڏٺم. ان ۾ beiD لکيل آھي. پوءِ ڀلا سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ وقت مٿيان لفظ ڇو ڪتب آندا ويا؟ اِھا اھا گندي ذھنيت آھي جا صرف تعصب ئي عطا ڪري ٿو. عجب آھي ته انھي ساڳئي راجا واسطي انھي ساڳئي ڪتاب جي اڳئين صفحي تي ڏنل آھي:
”راجا سيھرس راءِ نيڪوڪار ۽ عدالت پسند ھو، ۽ عام جون گردنون سندس قسمين قسمين مھربانين ۽ طرحين طرحين احسانن جي بار ھيٺان سدائين جھڪيل ھونديون ھيون.“ (تاريخ معصومي – صفحو 44)
(4)
راجا ڏاھر سنڌيت جو پھريون شھيد سمجھيو وڃي ٿو. ڪن تعصيبن ھن کي لوئڻ ۽ نندڻ لاءِ ان ڳالھه جو سھارو ورتو آھي، ته ھن پنھنجي ڀيڻ سان پنھنجو نڪاح پڙھايو.
لکيل آھي: ڏاھر چيو، ” ملڪ ۽ بادشاھي ڇڏڻ ڏکيو آھي، تنھنڪري منھنجي مرضي آھي ته مان پنھنجي ڀيڻ نڪاح ۾ آڻيان، ته جيئن منھنجي حڪومت قائم رھي، ۽ ملڪ ۾ ڪوبه قصور ۽ سستي پيدا نه ٿئي!“ (تاريخ معصومي – صفحو 53)
ڇنڊڇاڻ: ھي ڳالھه تاريخن مان صاف ثابت آھي ته راجا ڏاھر پنھنجي ڀيڻ سان شادي پنھنجي جنسي خواھش پوري ڪرڻ لاءِ ڪانه ڪئي ھئي. خود ھن ئي تاريخ ۾ اڳتي ھلي لکيل آھي:
”ساري رات گڏ گھاريائون، پر مباشرت کان پاسو ڪيائون. ڏينھن ٿيڻ تي ٻائي راڻي جنھن گھر (محل) ۾ رھندي ھئي، کيس اتي وٺي ويا. (تاريخ معصومي – صفحو 54 55)
نوٽ: راڻي پدما ٻائي اھا دلير عورت ھئي، جنھن سنڌ تي ڌارين جي قبضي ٿيڻ وقت کين پاڻ سپارڻ بدران ڪيترن ئي ٻين سان گڏ پاڻ کي جلائڻ پسند ڪيو. اھڙن واقعن تي خود عربي ۽ پارسي شاعرن به ڏندين آڱريون ڏنيون آھن.
ھن ڳالھه تي ڏاھر جو ڀاءُ ڏاھرسين ھن کان ڪاوڙيو ۽ لشڪر وٺي ھن سان وڙھڻ آيو. پر روبرو اچي حالتن جو جائزو وٺڻ تي ھن کي يقين ٿيو ته ڏاھر ڪنھن بري نيت سان ڀيڻ سان نڪاح نه پڙھايو ھو. ان ڪري ڏاھرسين جو غصو به لھي ويو، ۽ ڀاءَ جي خلاف ڪابه ڪاروائي ڪانه ڪيائين. خود ڏاھر جي ماءُ کي به ڏاھر جي نيت تي شڪ ڪونه ھو. لکيل آھي:
نيٺ شام جو سندس ماءُ شھر جي مکيه ماڻھن سان گڏ ڏھرسين وٽ وئي، ۽ وڃي نصيحتن ۽ ھدايتن سان کيس تسلي ڏيئي چيائين ته ڏاھر ھيءَ ڪم نفساني خواھش پوري ڪرڻ لاءِ نه ڪيو آھي، بلڪه نجومين جيڪي منحوس ڳالھيون راڻي ٻائي جي ستاري ۾ معلوم ڪيون ھيون تن جي وھم دفع ڪرڻ لاءِ ائين ڪيو اٿس. عام ماڻھن وٽ ھي عذر قبول آھي، تون پڻ ڀاءُ جي مخالفت کان باز اچ، ۽ گذريل دستور مطابق اطاعت ۽ موافقت ڪندو رھ.“
ڏھرسين ماءٌ ۽ قريبن جو عرض اگھايو. (تاريخ معصومي – صفحو 55)
پوءِ سوال ٿو اٿي ته ڏاھر ڀيڻ سان شادي ڇو ڪئي؟ ان واقعي جي بنيادي جوابداري نجومين تي آھي. ان وقت نجومين جي ڳالھه کي سورنھن آنا سچ سمجھيو ويندو ھو. نه صرف ھندو، بلڪه مسلمان خليفن ۽ گورنرن جي حالتن ۾ به اھڙا ذڪر پيا ايندا آھن ته ”نجومين کان ساعت سعيد پڇي، پوءِ ھي ڪم ڪيو ويو.“
ھاڻي نجومين جي ڳالھه تي ڀروسو رکي، ان تي عمل ڪرڻ لاءِ راجا ڏاھر کي ٻه سبب ٿي سگھن ٿا، ھڪ سنڌ جو صلح ۽ ٻيو پنھنجي راجائي جو بچاءُ.
سنڌ سان ھن کي جو پيار ھو، سو ته ان مان ئي ظاھر آھي ته ھيءَ سرزمين ڌارين جي ھٿ ۾ ڏيڻ کان بچائڻ لاءِ بي پناھ بھادريءَ سان وڙھندي وڙھندي نيٺ شھيد ٿي ويو، ۽ پاڻ کي سنڌ تان قربان ڪيائين. انھيءَ بھادريءَ کي عرب تاريخ نويسن به قبول ڪيو آھي.
نجومين جي ڳالھه ٻڌي، جيئن ھن پاڻ به اظھار ڪيو، ته متان ٻائيءَ جي مڙس سان ورھڻو پوي ۽ ملڪ ۾ وڳوڙ ٿئي ۽ سنڌ جي صلح ۾ خلل پوي، ان ڪري ھن ٻائيءَ سان نڪاح پڙھايو.
ٻيو سبب ٿي سگھي ٿو ته ھن پنھنجي راجائي بچائڻ جي لالچ ۾ اھڙو قدم کنيو. ھر قيمت تي پنھنجو عھدو ۽ ملڪيت بچائڻ به سڀاويڪ آھي. ڏاھر جو اھو قدم وڌ ۾ وڌ ايترو عيبدار ٿي سگھي ٿو، جيترو اڄڪلھه جي وڏيرن ۽ زميندارن جو پنھنجي ملڪيت جو حصو ٻئي جي ھٿ چرھڻ کان بچائڻ لاءِ پنھنجي ڀينرن جو حق بخشائي گھرن ۾ وھارڻ جو. ھي ته سڌريل زماني ۾ به ائين پيا ڪن، راجا ڏاھر جو قصو ته تيرھن سؤ سال اڳ جو آھي، جڏھن دنيا اڃا ايترو سڌريل ڪونه ھئي.
(سنڌ ٽائيمس : 12 10 1970)
(5)
سن 92 ھجري ۾ حجاج بن يوسف جو سوٽ ۽ ناٺي محمد بن قاسم اسلام جو لشڪر وٺي، بدلي وٺڻ لاءِ سنڌ ڏانھن روانو ٿيو. (تاريخ معصومي – 56 57)
ڇنڊڇاڻ: بدلو ڇا ھو؟ شايد خليفي غير ملڪ مان غير عورتون خريد ڪري، پنھنجي عياشيءَ لاءِ غريب، بيوس ۽ معصوم ڇوڪرين کي مجبور بڻائي پاڻ وٽ گھرائڻ ۾ ڪو ثواب جو ڪم تي ڪيو!
پوءِ جڏھن سنڌين پنھنجي ديس جي نياڻين جي عزت بچائڻ لاءِ، ھنن کي، خليفي جي انھن بدمعاش ۽ دلال نوڪرن جي قبضي مان آزاد ڪرايو، ته انھن سنڌي سورھين کي ڦوروءَ جو نالو ڏيئي، ڦر جو الزام لڳائي آيا جنگ ڪرڻ، ان کي ڪوٺين بدلو وٺڻ!
واھ جو حق تي ھئا، ۽ واھ جي اسلام جي خدمت ڪيائون!
ٻه ٽي صفحا اڳتي لکيل آھي:
باھ جي ڀڙڪڻ تي ھاٿي ٽھي ڪافرن جي لشڪر جون صفون ھيٺ مٿي ڪري ڇڏيون، جنھن تي انھن ذليلن ڇاڻ کي پاڻيءَ ۾ اڇلايو. (تاريخ معصومي – صفحو 60)
ھي ”ڪافر“ ۽ ”ذليل“ سنڌين کي سڏيو ويو آھي. ايمانداريءَ سان سوچي ڏسو، ته جنھن ڳالھه کي ھو بدلي جوبھانو بنائي ڪاھ ڪري آيا ھئا، تنھن مان ڪافر ۽ ذليل سنڌي ٿا ثابت ٿين يا اھي جي پاڻ کي مسلمان سڏائي، اسلام جي نالي تي سنڌ جھڙي صلح پسند ملڪ جي دولت ۽ امن امان لٽڻ آيا ھئا؟
ھن مان ڏسجي ٿو ته ھيءَ تاريخ لکندڙ تعصيبي ۽ طرفدار ھو. ان ڪري تاريخ نويسيءَ جو نه کيس حق ھو ۽ نه منجھس اھڙي لياقت ھئي.
(6)
فتح کان پوءِ، قلعي ۾ گھڙڻ سان بتخاني جي صحن ۾ ممبر رکي خطبو ۽ جمعي جي نماز پڙھيائون.
(تاريخ معصومي – صفحو 62)
ڇنڊڇاڻ: اڃا به چيو وڃي ٿو ته عرب ٻين جي مذھب ۽ عبادتگاھن سان کؤنس ڪونه ڪندا ھئا!
(7)
تنھن کان پوءِ محمد بن قاسم شوال مھيني جي ابتدا ۾ خزانن، مال، شين ۽ قيدين جي لکپڙھ ڪري، اھي ٻن سون سوارن جي نظرداريءِ ۾، قيس جي ھٿان، ڪيچ مڪران جي رستي دارلسلام بغداد ڏانھن موڪليو. (تاريخ معصومي – صفحو 72)
ڇنڊڇاڻ: ڪم ئي ھاڻوڪن ٻين پرڳڻن جي رھاڪن وارا. ھتان ڪمايو، لٽيو ڦريو، رشوتون وٺيو، دولت کنيو وڃن سنڌ کان ٻاھر پنھنجن پرڳڻن ڏي.
عجب آھي ته ان ھوندي به دعوى ڪندا ته اسلام جي خدمت خاطر سنڌ ۾ آياسون يا ڪاھ ڪئي سون!
(نوٽ: ھن مان خود مصنف جي تاريخ دانيءَ جو حال به روشن ٿئي ٿو. ان وقت اڃا بغداد جو نالو به موجود ڪونه ھو، ۽ دارالحڪومت به دمشق ھو.)
(8)
سن 94 ھجري جي اوائل ۾ احنف بن قيس کي اروڙ جو حاڪم بنائي، پاڻ محمد بن قاسم ملتان جي فتح ڏانھن متوجھه ٿيو. ملتان جا مکيه ماڻھو استقبال ڪري اچي سندس خدمت ۾ حاضر ٿيا، ۽ ھن بھانو ڪري، مال ۽ ڍل ٻڌي، دائود بن نصير کي ملتان جي حڪومت تي مقرر ڪيو.
(تاريخ معصومي صفحو 64)
ڇنڊڇاڻ: اڄوڪا پنجابي ته پھلوان ۽ جنگي جوڌا آھن، ۽ سندن گھڻو تڻو زور فوج ڪري آھي،،گر ان وقت جا پنجابي ته بنھه گيدي ٿا ڏسجن جو بنا مقابلي ئي آڻ مڃي ويٺا. سنڌين ته مڙس ٿي مقابلو ڪيو ۽ پنھنجا سر ڏنا، خود سنڌي راجا ڏاھر سنڌ لاءِ لڙندي لڙندي سنڌ تان صدقي ٿي ويو.
(9)
دارالخلافت ڏانھن قيدين ۾ ڏاھر جون ٻه ڌيئر به موڪليون ھئائين. ھڪ رات خليفي انھن ٻن ڀينرن کي حرمسراءِ ۾ گھرائي حويليءَ جي ٻانھين جي حوالي ڪيو... خليفي جي حڪم سان ٻنھي سنڌي قيدياڻين کي حاضر ڪيائون... سندن منھن تان جيئن نقاب ھٽايائون ته خليفي ھڪ ئي نظر سان انھن ٻنھي پرين جي حسن تي حيران ٿي ھنن کان نالا پڇيا – خليفي ھڪڙيءَ کي بستري تي اچڻ جو حڪم ڏنو. ان تي ھن عرض ڪيو ته آءُ بادشاه جي خوابگاه جي لائق ٿي نه ٿي سگھان، ڇاڪاڻ ته محمد بن قاسم اسان ٻنھي ڀينرن کي ٽي ڏينھن پاڻ وٽ رکي پوءِ بادشاه ڏانھن موڪليو آھي. خليفو غصي ۽ غيرت کان باه ٿي ويو. حڪم فرمايائين ته ھن بي ادبيءَ جي پاداش ۾ محمد بن قاسم کي ڳئونءَ جي کل ۾ بند ڪري ھتي حاضر ٿئي. (تاريخ معصومي صفحو 65 66)
ڇنڊڇاڻ: اھو ئي ھو مسلماني اخلاق، جنھن جو اڄ تائين دنيا ۾ ڍنڍورو گھمايو ٿو وڃي، ۽ سو به اسلام جي شروعاتي دور ۾! ۽ انھيءَ اخلاق ۽ مقصد ھيٺ ئي سنڌ کي جنگ جو ميدان بنائي، ھن سرزمين تي رتوڇاڻ ڪرائي وئي، ھزارين بي گناه عام ماڻھن جو خون ڪيو ويو، ۽ سنڌ جي صلح سانت واري فضا ۾ فساد برپا ڪيو ويو.
۽ ھن خليفي صاحب کي چڙ ڇو آئي؟ ۽ ان کان به وڌيڪ ھن محمد بن قاسم کي اھڙي سخت سزا ڇو ڏني؟ ڄڻ ته اھي ڇوڪريون سندس نڪاح ۾ ٻڌل ھيون!
(10)
وري اڳتي لکيل آھي:
راجا ڏاھر جي ڌيئرن چيو ته اسان جي محمد بن قاسم سان دشمني ھئي، تنھنڪري ھن تي تھمت رکي ھئيسون ڇاڪاڻ ته اسان جو پيءُ ھن جي ھٿان قتل ٿيو، ملڪ ۽ دولت اسان جي خاندان مان نڪري ويا ۽ اسان قيدي ۽ گرفتار ٿي ڌارئي ملڪ ۾ پھتاسون ھنن ڳالھين ٻڌڻ تي خليفو ڏاڍو پشيمان ٿيو ۽ سندس سيني ۾ ڪاوڙجي باھ لڳي. آخر سندس حڪم ڪرڻ تي ڏاھر جي انھي ٻنھي ڌيئن کي گھوڙن جي پڇن سان ٻڌي، شھر جي چوڌاري ڦيرائي وڃي دجله ۾ اڇلايائون. (تاريخ معصومي صفحو 67)
ڇنڊڇاڻ: ھي ھو خليفي صاحب جو ڪردار، قابليت ۽ لياقت ! بنا جاچ ۽ پوري پڪ ڪرڻ جي، اھڙي سخت سزا ۽ اھڙي اھم شخصيت کي ڏياري مارائي ڇڏيائين. رڳو رقابت جي انڌ ۾.
ھوڏانھن وري عورت ذات جو به خيال ڪونه ڪيائين ۽ پرديسي نياڻين کي اھڙي وحشياني نموني مارايائين. حالانڪه ڏوه سندس ھو، جو واقعي جي پوري جاچ ڪونه ڪيائين. راجا جي ڌيئن جي روش ته بلڪل سڀاويڪ پئي لڳي. (سنڌ ٽائيمس 6 11 1970)
(11)
جن سنڌي راجائن جي ڏينھن ۾ عربن سنڌ تي حملا پئي ڪيا، انھن راجائن۽ سنڌ جي باري ۾ ھڪ عرب جي لکيل ڪتاب ”چچ نامو“ ۾ ھن ريت بيان آھن:
(1). راجا راءُ سيھرس بابت لکيل آھي:
اروڙ جو شھر، جو ھند ۽ سنڌ جو تختگاه آھي، سو سنڌو نديءَ تي قسمين قسمين ماڙين، چراگاھن، باغن، حوضن، نھرن، باغيچن ۽ گلڪارين سان سينگاريل، ھڪ وڏو شھر ھو. ھن رونقدار شھر ۾ راءُ سيھرس بن ساھسي راءِ نالي ھڪ راجا رھندو ھو، جنھن وٽ گھڻا خزانا ۽ بيحد پوريل ناڻا ھئا، ۽ جنھن جو عدل دنيا ۾ مشھور ۽ سخاوت جھان ۾ پکڙيل ھئي. (صفحو 21)
(2) ساڳئي راجا جي باري ۾ اڳتي ڏنو ويو آھي:
پنھنجي نائب حڪمرانن مان ھر ھڪ کي لڙائيءَ جي تياري، گھوڙن، ھٿيارن ۽ ٻئي جنگ جي سامان بابت ڏاڍو تاڪيد ڪيو ھئائين؛ ساڳئي وقت ملڪ ۾ حفاظت، رعيت جي دلجوئي ۽ حڪومت جي سرسبزيءَ متعلق پڻ حڪم جاري ڪيو ھئائين، جيئن ھو ولايت جي سرحدن کي محفوظ رکندا اچن، ۽ سندن ساري ملڪ ۾ اھڙو ڪو به ظالم ڪونه ھو، جو سندس ملڪ جي ڪنھن به طرف کان ڇيڙڇاڙ ڪري. (صفحو 22)
(3) راجا سيھرس جو لشڪر ذليل شڪست کائي ڀڄي ويو، مگر سيھرس پنھنجي عزت ۽ نالي خاطر بيٺو رھيو ۽ ڪسي وڃڻ تائين جنگ ڪندو رھيو. (صفحو 23)
(4)ٻئي راجا راءِ ساھسي بابت ھن طرح لکيو ويو آھي:
وڏي راءِ ساھسي جي سموري بادشاھي، ھن جي اثر ۽ اقتدار ھيٺ ھئي، ۽ رعيت سندس عدل ۽ انصاف کان آسودي ھئي. (صفحو 24)
(5) ان کانپوءِ چچ راجا ٿيو. ھن بابت ھي ٽڪرو به ڏنل آھي:
جنھن تي سھرس، متي کي چيو ته: چچ ھڪ وڏو بادشاه ۽ ڪشادي ملڪ جو مالڪ ھو. سندس مري وڃڻ کان پوءِ جڏھن اھا بادشاھي وٺي پنھنجي حڪم ھيٺ آڻيندس، تڏھن اسان جي ڏاڍي مشھوري وڌندي: (صفحو 69)
(6) ھاڻي راجا ڏاھر بابت پڻ ڏسو:
سندس بادشاھيءَ جي ھاڪ ۽ ڌاڪ انھيءَ حد کي پھتي، جو سندس شھنشاھيءَ جي تعريف، دنيا جي ڪنڊ ڪرڇ ۾ پکڙجي ويئي، ۽ سندس حڪومت جي تنبوءَ جون طنابون سنڌ ۽ ھندستان جي ملڪن ۾ مضبوط ٿيون، ۽ چئني طرفن جي بادشاھن کي عموما ۽ رمل جي راجا کي خصوصن سندس مال ۽ ھاٿين جي حقيقت معلوم ٿي. (صفحو 93)
ڇندڇاڻ: پوءِ ڀلا ھھڙي صلح، سلامتي ۽ سک واري سنڌ ديس کي عربن ڇو اچي جنگ جو ميدان بنايو؟
مان سمجھان ٿو ته ھر دور جي ڪن قومن نئين ڪنھن نظريي کان متاثر ٿي، يا ڪنھن اڳواڻيءَ جي اثر ھيٺ متحد ٿي، طاقت پئي حاصل ڪئي آھي، ۽ پوءِ ان طاقت ذريعي پنھنجي اقتصادي ۽ مالي حالت سڌارڻ لاءِ ٻين ملڪن سان ھروڀرو به ڇيڙڇاڙ ڪري مال ۽ دولت لٽيا آھن. ان جو ثبوت اھو به آھي انھن طاقتن جو نشانو گھڻو ڪري سنڌ، ھندستان ۽ مصر جھڙا سرسبز، ساوا، آباد ۽ مالدار ملڪ پئي رھيا. اھي ملڪ فتح ڪري، پوءِ اھي ڌاريا اتان ڦرلٽ ڪري، ناڻو ۽ داڻو پنھنجي ملڪ ڏي کڻي ويندا ھئا.
عرب پڻ ھڪ ويران ۽ سڃو ملڪ ھو. طاقت ۾ اچڻ بعد ھنن به پنھنجي مالي ۽ معاشي حالت سڌارڻ لاءِ ٻين ملڪن سان ھاسڪاري جنگيون جوٽيون. ھنن جي طرز عمل مان اھا ڳالھه مڃي نه ٿي سگھجي ته ھنن فقط اسلام جي خدمت خاطر ائين ڪيو.
(12)
ھن ڪتاب مان معلوم ٿو ٿئي ته محمد بن قاسم جي حملي کان اول به عربن سنڌ تي ڪاھون ڪيون ھيون، پر شڪستون کاڌيون ھين. ڪي ڪاھون ھي ھيون:
(الف) مغيره بن ابي العاس جي سرداريءَ ھيٺ لشڪر بحرين موڪليائين. انھيءَ لاءِ ته ھو انھيءَ رستي کان ديبل روانا ٿين. انھيءَ وقت سنڌ جو راجا چچ بن سيلائج ھو، ۽ سندس حڪومت کي 35 سال گذري چڪا ھئا. ديبل جا رھاڪو واپاري ماڻھو ھئا. راجا چچ جي طرفان سامه بن ديوائچ نالي اتي حاڪم ھو. لشڪر جڏھن ديبل پھتو ته ھن قلعي کان نڪري لڙائي شروع ڪئي... جڏھن ٻئي لشڪر ھڪ ٻئي جي سامھون ٿيا، تڏھن مغيره ابي العاص ترار ڪڍي... ۽ شھيد ٿيو. (صفحو 98)
(ب) اسلام جو لشڪر عبدالله جي جھنڊي جي چوڌاري اچي گڏ ٿيو... اتي ڪيڪانين (سنڌين) جو سمورو لشڪر نڪري آيو. آخر اسلامي لشڪر شڪست کاڌي. سارو جبل مئل لشڪر سان ڀريل ڏسڻ ۾ آيو، پءِ مسلمان مڪران موٽي آيا. (صفحو 106 107)
(ٻ) ٽين شڪست جو احوال ھن ريت آھي:
جڏھن راشد بن عمرو سنڌ ملڪ پھتو ۽ ڍل وصول ڪري ڪيڪانان ويو ۽ اتي وڃي اڳين ۽ پوئين ڍل وصول ڪرڻ سان گڏ غنيمتون ۽ بي فرمان غلام، جيڪي ڦرجي ويا ھئا، تن تي قبضو ڪيائين. تڏھن ھڪ سال اتي رھڻ کان پوءِ موٽي سيستان جي رستي کان پنڌ ڪري اچي ڪوه مندر ۽ بھرج وٽ پھتو. انھيءَ جبل جي ماڻھن لشڪر گڏ ڪيو، ۽ اٽڪل پنجاه ھزار ماڻھن جمع ٿي رستو بند ڪيو، صبح کان ٻپھريءَ جي نماز تائين جنگ ڪندا رھيا، نيٺ راشد شھيد ٿي ويو. (109 111)
ڇنڊڇاڻ: تاريخن سنڌين جي ھنن سوڀن کي نمايان نموني پيش ڪين ڪيو آھي. حالانڪه اھي سوڀون وڏي اھميت رکن ٿيون.
(13)
چچ نامو روايتن جي ريت ۾ لکيو ويو آھي:
مثال: تاريخ جي مصنفن، مھلب کان ھن ريت روايت ڪئي آھي، ۽ ھن ھذلي کان ٻڌو ۽ ھذلي قاسم کان نقل ڪيو، جنھن چيو ته : مان نصر بن سيفان کان ٻڌو آھي ته... (صفحو 104)
ڇنڊڇاڻ: ھن قسم جي پٽاڙ، پڙھندڙ لاءِ بار ۽ بيزاري بنجڻ کانسواءِ، ھڪ ٻي ڳالھه پڻ ثابت ڪري ٿي. اھا ھيءَ ته اھا قوم ايترو ڪوڙي ھئي، جو ھنن کي اھو پورو ڀروسو ڪونه ھوندو ھو، ته ٻيا ھنن جي ڳالھه تي اعتبار ڪندا. ان ڪري ثبوت لاءِ سچ پچ يا ھروڀرو به ڪي نالا ڏيئي پنھنجي ڳالھه کي سچو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا.
ھن حقيقت جو ٻيو ثبوت بي شمار ڪوڙيون حديثون آھن. ڊاڪٽر غلام جيلاني برق جا ڪتاب ”دو قرآن“ ”دو اسلام“ ۽ غلام احمد پرويز جا ڪتاب “معارف القرآن“ ”مقام حديث“ ”طلوع اسلام“ رسالو ۽ ٻيا ڪتاب پڙھڻ سان پتو پوي ٿو ته ھزارين حديثون ڪوڙيون لکيون ويون آھن. شايد ٻئي ڪنھن به مذھب جي ڪتابن ۾ ايترو ڪوڙ موجود نه ملندو. جھالت واريون ڳالھيون ھونديون، پر ڪوڙيون نه.
(14)
ان وقت جي ھندو راجائن مان، راجا ڏاھر کي تمام گھڻو لويو ۽ ننديو ويندو آھي، ھن تي چٿرون ڪيون وينديون آھن، ۽ ھن کي ذليل ڪرڻ ۾ ڪا ڪسر ڪانه ڇڏي ويندي آھي.
ان ئي راجا جي جرات، بھادري ۽ انسانيت بابت ھن عرب تاريخ لکندڙ کي به اعتراف ڪرڻو پيو، ۽ تنگدليءَ کان ڪم وٺڻ جي باوجود به ھن جي خوبين کي ڪٿي ڪٿي مڃڻو پيو.
انھن لکڻين مان صاف ظاھر ٿئي ٿو ته راجا ڏاھر بيحد طاقتمند، بھادر، غيرتمند، سنڌ جو عاشق، سنڌيت جو شھيد ۽ ھڪ بلند ڪردار وارو انسان ھو. چچ نامي مان ڪي ٽڪرا ھيٺ ڏجن ٿا؛
(الف) ڏاھر جي بادشاھي جي ھاڪ ۽ ڌاڪ انھيءَ حد کي پھتي جو سندس شھنشاھيءَ جي تعريف دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي ويئي، ۽ سندس حڪومت جي تنبوءَ جون طنابون سنڌ ۽ ھندستان جي ملڪن ۾ مضبوط ٿيون. (صفحو 93)
(ب) ڏاھر چيو ته؛ ”منھنجي نزديڪ ٻئي جي خدمت ۾ ذلت نموني سر جھڪائڻ کان موت پيارو آھي ۽ ھيءَ ذلت آئون ڪيئن کڻي سگھندس.“ (صفحو 95)
(ٻ) اتي ھڪ شامي شخص، جو تيراندازيءَ ۾ ماھر ۽ ھٿ جو ملوڪ ھو، چاھيو ته گھوڙو پاڻيءَ ۾ ھڻي تير وسائي، پر سندس گھوڙو پاڻي کان ٽھي رھيو ھو، ۽ ھيٺ نه ٿي لٿو. اتي راجا ڏاھر پنھنجي ڪمان گھري. سندس ڪمان وڏي، مضبوط ھئي، جنھن تي کانئس سواءِ ٻيو ڪوبه زھ چاڙھي نه سگھندو ھو. انھي تي زھ چاڙھي، تير رکي، جيترو ٿي سگھيس اوترو ڇڪي، شڪست وٺي تير ھنيائين، تير انھي سوار جي چوٽيءَ ۾ ھنيائين، جو مٿي مان لنگھي وڃي سندس دُن ۾ ويٺو، ۽ ھو گھوڙي تان ڪري پيو. (صفحو 208)
(پ) راجا ڏاھر چيو ته؛ منھنجي راءِ جي تقاضا آھي ته ھن سان سامھون ٿي جنگ ڪريان، ۽ جنگ پوري ڪوشش ۽ سعيي سان ڪريان. جيڪڏھن انھن تي غالب ٿيس ته پوءِ ھو سڀ ذليل ٿيندا ۽ منھنجي بادشاھي مضبوط ٿيندي ۽ جيڪڏھن ننگ ناموس خاطر ڪٺو ويس، تڏُھن به ھيءَ خبر عرب خواه ھندستان جي ڪتابن ۾ لکي ويندي ۽ بزرگن جي واتان دنيا جي بادشاھن ڪن پوندي ته راجا پنھنجي ملڪ خاطر دشمن جي مقابلي ۾ پنھنجي پياري جان فدا ڪئي.“
(صفحو 221)
(ڀ) ڏاھر چيس ته: بُري خبر ڏنئي اٿئي. ۽ ھن کي پنھنجي ويجھو سڏي، ڪاوڙ مان سندس پٺيءَ تي مڪ ھنيائين. ڏاھر جو ھٿ ڳوڙو ھو، جنھنڪري اھو ماڻھو انھيءَڌڪ کان مري ويو.
(صفحو 228)
(ت) حبشي مشڪي گھوڙي تي سوار ھو. اڳتي وڌي لڙائي شروع ڪيائين. ڏاھر کي ٻڌايائون ته؛ توسان جنگ ڪرڻ ٿو اچي. راجا ڏاھر ساڻس سامھون ٿيو، ۽ ھاٿي مٿس ھڪليائين. حبشيءَ گھوڙو تڙي ھاٿيءَ جي اڳيان آندو. حبشيءَ جو گھوڙو ھاٿيءَ کان ٽھي پاسو ڪري رھيو ھو. ھڪدم مٿي تان پڳ لاھي، گھوڙي جون اکيون ٻڌي، ھاٿي ٿي ڪاھيائين، ۽ ھاٿيءَ جي سونڍ تي زخم وسايائين ھوڏانھن راجا ڏاھر به ڪنچيءَ جھڙو دو شاخو تير، ڪمان تي رکي، پنھنجي مخصوص استاديءَ ۽ ڏاھپ سان ڇڪي ھنيو، ۽ ھن جو سر ڪلھن کان اڏائي ڇڏيائين، باقي ھن جو ڌڙ گھوڙي تي رھجي ويو.
(صفحو 259)
(ث) پوءِ انھن زالن چيو ته؛ ”اي راءِ! اسان اوھان جون زالون آھيون، جيڪي عرب لشڪر ھٿان گرفتار ٿي قيد ٿيون آھيون.“
ڏاھر چيو: ”اڃا مان زنده آھيان، توھان کي ڪنھن گرفتار ڪيو آھي؟ ۽ ڏاھر اسلامي لشڪر تي ھاٿي ھڪليون.
(صفحو 262)
(ن) مسلمان تير اندازن تير کوليا ۽ ھوا مان تير مينھن وانگيان وسڻ لڳا. ھڪ عرب جو ھٿ ڏاڍو سڌو ھو، تنھن تير ڪشي ڏاھر جي دل تي ھنيو، جنھن جي لڳڻ کان ھو ھاٿيءَ جي مٿان پالڪيءَ ۾ منھن ڀر ڪري پيو.... (زخميل حالت ۾ ھوندي به) ڏاھر ھاٿيءَ تان لھي ھڪ عرب سان مقابلو ڪيو. (صفحو 263)
(ڀ) ڏسڻ ۾ ٿو اچي ته راجا ڏاھر جي بھادريءَ جو عربن تي ڏھڪاءُ به اھڙو ھو، جھڙو ھٽلر جو سندس دشمن تي، جو ھٽلر جي موت بعد ھو ڊڄندا رھيا ته شايد ھٽلر اڃا جيئرو آھي، ۽ ڪنھن به وقت اوچتو اچي نه پرگھٽ ٿئي. اجھو چچ نامو ھن طرح لکي ٿو:
”پوءِ محمد بن قاسم نظر ڪئي ته جيش کي ڏٺائين. چيائين ته: ”اي اخي عامر جا پٽ، مامرين کي پڙھو ڏيئي چؤ ته راجا ڏاھر غائب آھي: متان ڪنھن ڪنڊ مان نڪري حملو ڪري، تنھنڪري ھوشيار رھجو.“ جيش چيو ته: ”امير! منھنجي دل شاھدي ٿي ڏئي ته ڏاھر ڪسي ويو.“ محمد بن قاسم فڪر ۾ رھيو، ۽ ھر ھڪ کان ٿي پڇيائين ته: ”ڏاھر جي ڪا خبر اٿئي؟ ھو گم آھي.“ (صفحو 264 265)
(د) ھڪ ڏينھن راجا ڏاھر شڪار جي سامان ۽ ھٿيارن سان شڪار گاه ۾ ويو. جڏھن شھر جي آسپاس ھڪ طرف ڪتا، چيتن، ۽ بگھڙن ھرڻن تي ڇڏيائين، ۽ ٻئي طرف شاھين باز ۽ شڪرا ھوا ۾ اڏامڻ لڳا، ته اوچتو ھڪ گجندڙ شينھن جي پيدا ٿي ماڻھن جو رستو روڪي ڇڏيو، جنھنڪري شڪارين جي لشڪر ۾ ھيبت ۽ دانھون مچي ويئي. ڏاھر گھوڙي تان لھي پيادو ٿي شينھن جي سامھون ٿيو، ۽ شينھن پڻ جنگ جو ارادو ڪيو. راجا ڏاھر چادر ھٿ تي ويڙھي، شينھن جي وات ۾ وجھي ترار ھڻي سندس ٻئي ٽنگون قلم ڪري ڇڏيون. تنھن کانپوءِ ھٿ ڪڍي ترار ھڻي سندس پيٽ ڦاڙي وڌو، ۽ شينھن ڪري پيو. (صفحو 345 346)
ڇنڊڇاڻ: ھڪ سنڌي راجا جي لياقتن جو ايترو اعتراف ته ھڪ عرب تاريخ نويس کي به ڪرڻو پيو. ان جو مطلب ته حقيقت ۾ راجا ڏاھر ان کان سوين دفعا وڌيڪ خوبين جو مالڪ ھوندو.
ھاڻي اھڙي شخص کي سنڌ جو ھيرو لکيو وڃي ته اھا ھڪ فخر ۽ حقيقت شناسيءَ جي ڳالھه ٿي. پوءِ ان تي سنڌين کي ائين چئي ڇو ٿيون چٿرون ڪيون وڃن ته ڏاھر جو اولاد! يا ڏاھر جا پوئلڳ! وغيره.
سنڌين مان ڪي ڏاھر جي اولاد مان به ٿي سگھن ٿا، ۽ ڏاھر جي سنڌيت، قوميت ۽ جرات جي جذبي جا پوئلڳ به ٿي سگھن ٿا. ان ۾ اعتراض جي ته ڪا به ڳالھه ڪانھي!
15
مٿي بيان ڪيل شڪستن کان سواءِ، عربن ھڪ ٻي لڙائيءَ ۾ به سنڌين کان ھارايو.
لکيل آھي؛
صبح کان شام ٽڙڻ تائين، ٻنھي طرفن ۾ لڙائي چالو رھي. عربن لڙائي ھلندي، سوارن جي غلبي ۽ ھاٿين کان (عرب مھندار) بديل جو گھوڙو ٽھڻ لڳو. بديل دستار لاھي، گھوڙي جون اکيون ٻڌي حملو جاري رکيو، ۽ تنھن کانپوءِ به آسي ڪافرن کي جھنم ۾ موڪلي، پاڻ شھيد ٿيو. (صفحو 128)
بديل جي قتل ٿيڻ کانپوءِ حجاج، خليفي وقت وليد ڏانھن خط لکيو....” ڇو ته جڏھن به لشڪر وڃي ٿو ته مسلمان ھلاڪ ٿين ٿا؛ تنھنڪري ڪا مصلحت سوچچ.“
(صفحو 128)
ڇنڊڇاڻ: ڏسجي ٿو ته سنڌين جي ھٿان ايتريون شڪستون کائڻ کان پوءِ به، عربن آخري جنگ واسطي زبردست تياريون ڪيون، ۽ انھن تيارين ۾ ھنن جون حرفتون ۽ اٽڪلون به شامل ٿيون ڏسجن. مان سمجھان ٿو ته انھن حرفتن ۾ ھنن جي ھڪڙي حرفت اھا پڻ ھئي ته نجومين سان رسائي ڪري، راجا ڏاھر ۽ سندس مددگارن ۽ قوم ۾ اھا ڳالھه مشھور ڪئي وئي ته سنڌ مسلمان فتح ڪندا. ان جو نفسياتي اثر راجا ڏاھر توڙي سندس لشڪر ۽ قوم تا ڪافي خراب پيو ۽ ھنن جا حوصلا ھروڀرو به پست ٿي پيا.
ڪي مثال ھي آھن:
ڪاڪي وراڻيو ته ”توھان کي معلوم آھي ته مان بھادري، مردانگي، ھمت ۽ دانائيءَ ۾ مشھور معروف آھيان۽ توھان وٽ رھي ڪيتريون مشڪلاتون حل ڪيون اٿم. ليڪن ٻڌ مذھب وارن ڪتابن ۾ نجوم جي حساب سان ائين حڪم ٿيل آھي ته ھندستان اسلامي لشڪر جي ھٿان فتح ٿيندو، تنھنڪري مون کي سندن استقبال ڪرڻ جو ارادو آھي.“
(صفحو 174)
نجومين تعريف،وصف ۽ ثنا کان پوءِ عرض ڪيو ته ؛ ”راجا سلامت رھي! گذريل تاريخ جي پراڻن ڪتابن ۽ جا ما سپ حڪيم جي نجوم مان ائين معلوم ٿيو آھي ته سن 92 ھجري ۾ نيرون جو قلعو اسلامي لشڪر جي حوالي ٿيندو، ۽ سن 93 ھجري ۾ پورو ھندستان. (صفحو 187)
ڇنڊڇاڻ: عرب، سنڌي راجائن جي نجومين جي باري ۾ ڪمزوريءَ کان واقف ھئا، ۽ ممڪن آھي ته ھنن پنھنجا ڇاڙتا ڇڏي نجوميت جون اھڙيون اڳڪٿيون مشھور ڪرايون ھجن.
(16)
ھن ڪتاب ۾ سنڌ جي سورمين ۽ سنڌي عورتن جي ھمت ۽ حوصلي جون ڪٿي ڪٿي جھلڪون نظر اچن ٿيون:
(الف) پوءِ چچ راڻيءَ وٽ آيو ۽ اچي ٻڌايائين ته: ھي دشمن گھر جي در تي اچي پھتو آھي، ۽ ملڪ ۾ ميراث جي دعوى ڪري ٿو، ھاڻي ڪھڙي صلاح آھي؟ ساھسيءَ جي زال کلي چيو ته: مان پردي نشين عورت آھيان، جيڪڏھن مون کي جنگ ڪرڻي آھي ته پوءِ تون منھنجا ڪپڙا پائي گھر ۾ ٿي ويھه۽ پنھنجا ڪپڙا مون کي ڏي ته ٻاھر نڪري وڃي جنگ ڪريان. بزرگن جو چوڻ ڪونه ٻڌو اٿيئي ته ڪنھن ڪم لاءِ جيڪڏھن ڪو ماڻھو مقرر ٿئي، ۽ مقرر ٿيڻ کانپوءِ اھو ماڻھو عقل ۽ تجربي کان ڪم وٺي ته ھو ضرور انھيءَ ڪم ۾ ڪامياب ويندو ۽ وڃي پورو ڪندو... تيار ٿيءَ ۽ گجندڙ شير وانگيان ميدان ۾ وڃي، دشمن جي دفع ڪرڻ جي ڪوشش ڪر، ڇاڪاڻ ته عزت ۽ نالي سان مرڻ، پاڻ جھڙي آڏو ذلت برداشت ڪرڻ کان بھتر آھي.“ (صفحو 37)
(ب) ڪعب چيو ته: ”ان وقت آءُ جوان ھئس، ڏاھر جي ڀاڻيجيءَ کي نيئي زال بنايم، ۽ گھڻو ڪري زالون وٽس اچي کانئس دانائيءَ جون ڳالھيون ۽ نصيحت پرائينديون ھيون.“ (صفحو 279)
(ٻ) ڏاھر جي ڀيڻ زالن کي گڏ ڪري چيو:
”جيسينا اسان کان ڌار ٿي ويو، ۽ محمد بن قاسم اچي رسيو، بيشڪ اسان کي ھنن ڳئن کائڪ چنڊالن کان ڇوٽڪارو ڪونه ٿيندو. اسان جي عزت برباد ٿي چڪي ۽ مھلت پوري ٿي. جڏھن ڇوٽڪاري جي اميد ڪانه آھي، تڏھن ڪاٺيون، ڪپاه ۽ تيل گڏ ڪرڻ گھرجن. منھنجي راءِ جي تقاضا آھي ته پاڻ کي باه جي نذر ڪري ھلي پنھنجي مڙسن سان ملون. جنھن کي به وڃي امان وٺڻي ھجي ته ڀلي وڃي. ممڪن آھي ته کيس نجات ملي وڃي.“ پوءِ سڀ گھر ۾ اندر ويون ۽ باه ٻاري پاڻ کي ساڙيائون.
(صفحو 282 283)
(پ). جڏھن برھمڻ آباد جو قلعو ھٿ آيو تڏھن ڏاھر جي زال لاڏي، جا ڏاھر جي قتل ٿيڻ کانپوءِ ڏاھر جي پٽ سان برھمڻ آباد ۾ جنگ لاءِ تيار ٿي بيٺي ھئي. چيو ته: ھي مضبوط قلعو ۽ عيال ڪيئن ڇڏينداسون؟ اسان کي لاچار ھتي رھڻ گھرجي، جيئن دشمن تي غلبو حاصل ڪريون ۽ اسان جو ملڪ ۽ گھر سلامت رھي. پر جيڪڏھن عرب جو لشڪر غالب ٿيو ته پوءِ ڪاٻي تدبير ڪنداسون.“
ائين چئي مال ۽ خزانو ٻاھر ڪڍي لشڪر جي بھادرن کي پئي ڏٺائين، ۽ اھي ٻئي دروزاي تي جنگ ڪندا ٿي رھيا. لاڏي جي ھي تجويز ھئي ته” جيڪڏھن قلعو فتح ٿيو ته مان پاڻ کي ٻارن ۽ پوئلڳن سميت ساڙيندڙ باه جي خوراڪ بنائيندس.“
(صفحو 301)
ڇنڊڇاڻ: سنڌ جي سورمين؛ ھن دور وانگر، ھر دور ۾ پاڻ ملھايو آھي، جيئي سنڌ!
(17)
سڄي چچ نامي اندر سنڌين کي ڪافر ڪوٺيو ويو آھي، ھر ھنڌ ”سنڌين“ جي بدران ”ڪافر“ لفظ ڪتب آندو ويو آھي، سنڌين جي شان ۾ ٻي به ھر قسم جي گستاخي ۽ بي ادبي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آھي، جھڙوڪ ڪنھن جي موت جو ذڪر ڪرڻ وقت لکيو ويو آھي ”جھنم پھتو.“
بدزبانيءَ جا ڪي مثال:
چچ اروڙ جي تختگاه ڏانھن موٽي ويو، ۽ تيستائين اتي رھيو جيستائين ساه کان موڪلائي، جھنم ڏانھن روانو ٿيو. (صفحو 63)
اي مھاجرين ۽ انصارن جا فرزندو! ڪافرن کان منھن نه موڙيو، متان توھان جي ايمان ۾ خلل اچي.
(صفحو 172)
ھو وڃي ڏاھر، سندس لشڪرن ۽ جنگي جوڌن جي سامھون ٿيو، ۽ ڪافرن جي ھڪ فوج سان جا ھن سان وڙھڻ لاءِ ٻاھر نڪتي، جنگ جوٽيائين. نيٺ انھن مان گھڻن کي دوزخ ۾ موڪليائين. (صفحو 256)
ڏاھر لعين جي ڪسڻ جي خبر (صفحو 316)
ڳالھه ٿا ڪن ته قابل بن ھاشم، ڏاھر لعنتي ۽ ڪافرن جي مارجڻ واري ڏينھن سورنھن زخم کاڌا.
(صفحو 364)
جڏھن راجا ڏاھر لعنتي دوزخ ڏانھن روانو ٿيو. (صفحو 286)
ڇنڊڇاڻ: عربن جي فضيلت، فصاحت ۽ بلاغت جون وڏيون ڳالھيون ٻڌندا ھئاسون. پر ھن ڪتاب مان حقيقت معلوم ٿي. ھو اسلام مذھب ۾ اچڻ کان پوءِ به جھنگلي جا جھنگلي ۽ بدزبان ئي رھيا.
(18)
پوءِ محمد بن قاسم حڪم ڪيو ته : ” لڙائي ڪندڙ ماڻھو اگرچ فرمانبداري لاءِ ڪنڌ جھڪائين ته به کين نه ڇڏيو وڃي. جنھن تي لاڏيءَ چيو ته: ” ھن ملڪ جا ماڻھو رازا آھن، ۽ ڪي واپاري آھن. ھيءَ شھر انھن جي ڪري ئي آباد ۽ سرسبز آھي. سندن ئي ڪمائي ۽ کيتيءَ ڪري خزانيءَ ۾ مال موجود رھي ٿو. جيڪڏھن انھن کي قتل ڪندين ته تنھنجو مال ھليو ويندو.“
محمد بن قاسم چيو: ”راڻي لاڏيءَ ھيءُ فيصلو ڪيو، ته انھن سڀني کي ڄڻ امان ڏنائين.“ (صفحو 333 334)
ڇنڊڇاڻ: سنڌي نياڻين نه رڳو سونھن جي، پرھنن جي سياڻپ ۽ دور انديشي به عربن کي مڃڻي ٿي پيئي.
(19)
عربن جو سنڌ تي حملي ڪرڻ ڪو مقصد ڄاڻڻ بابت، چچ نامي جا ھيٺان ٽڪرا غور سان پڙھجن:
سيوھڻ جو قلعو ھٿ ڪري حجاج ڏانھن فتح جو احوال لکيائين... غنيمت ۽ غلام موڪلي ڏنائين. (صفحو 771)
جڏھن اروڙ جو قلعو فتح ٿيو، ۽ جيسينا سان گڏ جيڪي ويو، تنھن کانسواءِ ٻيا خزانا، مال، ۽ ھٿيار ھٿ آيا، تڏھن اھي سڀ محمد بن قاسم جي اڳيان آڻي حاضر ڪيائون. جڏھن ٻانھا شمار ڪيائون ته ته ڏٺو ويو ته ٽيھه ھزار ھئا، جن مان ٽيھه راجائن جون ڌيئون ھيون. راجا ڏاھر جي ڀاڻيجي حسنا نالي پڻ انھن ۾ ھئي، جي سڀ حجاج ڏانھن موڪليائين. پوءِ ڏاھر جو سر ۽ ٻانھن جون پنجون حصو ڪعب جي ھٿان عراق موڪليائين. جڏھن ڏاھر جو سر، زالون ۽ مال حجاج وٽ پھتا، تڏھن حجاج سجدي ۾ سر رکي شڪراني جون ٻه رڪعتون ادا ڪيون، گھڻي تعريف ڪرڻ بعد چيائين ته: بيشڪ سڀ خزانا، دنيا، مال ۽ دنيا جو ملڪ مون کي ملي چڪو. (صفحو 83 284)
ڇنڊڇاڻ: ھن مان صاف ڏسجي پيو ته سنڌ تي ڪاھ ڪرڻ ۾ مسلمان حاڪمن جو مقصد محض مال ۽ دولت جي ڦرلٽ، عياشي لاءِ عورتون ھٿ ڪرڻ ۽ انسانن کي غلام بنائڻ ھو.
ھاڻي جيڪڏھن ائين مڃجي ته ھو اسلام خاطر سنڌ سان اڙيا ته پوءِ چئبو ته مٿين مقصدن ۾ ھنن کي مذھب جي پٺڀرائي حاصل ھئي. جي ھو اسلام خاطر سنڌ سان نه لڙيا ته پوءِ مسلمانن کي به حق آھي ته انھن واقعن جي انسانيت جي نقطي نگاه کان ڇنڊڇاڻ ڪن، ۽ سنڌين کي حق آھي ته سنڌيت جي زبان سان انھن ظلمن کي نندين.
انھن حالتن ھيٺ اھو فيصلو ڪرڻ ڏکيو نه آھي ته ڪافر، جھنمي ۽ لعنتي ڪير ھئا؟
رڳو حق چوڻ جي ھمت ھجي.
(20)
عرب، سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ گھٽ ۾ گھٽ 14 دفعا سنڌين کان جنگين ۾ شڪستون کائي چڪا ھئا. ھيءَ حقيقت عام تاريخ نويسن چٽائي ۽ اھميت سان نه لکي آھي، تنھنڪري گھڻن ماڻھن جو اوڏانھن ڪين ڇڪيو آھي.
”تحفتاالڪرام“ تاريخ البت مٿين حقيقت کي ڪجھه نه ڪجھه چٽائيءَ سان ۽ اھم ۽ نمايان نموني درج ڪيو آھي.
ھن ڪتاب ۾ عربن جو سنڌين ھٿان پنجن شڪستن جو احوال ھن ريت آھي:
پھرين شڪست:
صحيح روايتن ۾ آيو آھي ته حضرت عمر جي زماني ۾، جڏھن عثمان بن ابي العاص ثقفي، بحرين تي مقرر ٿي اچي عمان پھتو، تڏھن لشڪر جا ڪي جھاز تيار ڪري، پنھنجي ڀاءَ مغيره بن ابي العاص سان گڏ، ديول تي چاڙھي موڪليائين انھن ڏينھن ۾ چچ جي پاران، سندس ڀاءُ سامه بن سيلائج اتي حڪومت ڪري رھيو ھو. ھو اسلامي لشڪر سان جنگ ڪرڻ لاءِ ٻاھر نڪتو. آخر گھڻيءَ خون خرابيءَ کان پوءِ مغيره بن ابي العاص شھيد ٿي ويو ۽ گھڻي جماعت قتل ۽ قيد ٿي. (صفحو 24 25)
ٻي شڪست:
جڏھن امير معاويه مستقل خليفو ٿيو، تڏھن عبدالله بن سوار کي چار ھزار ماڻھو ساڻ ڏيئي، سنڌ تي مقرر ڪيائين. تقريبن ھو ڪيڪانان جبل ۾ پھچي، ڪافرن ھٿان شھيد ٿيو. اسلامي لشڪر شڪست کاڌي ۽ باقي بچيل ماڻھو موٽي اچي مڪران پھتا. (صفحو 26)
ٽين شڪست:
انھيءَ وقت امير معاويه جي طرفان زياد، جو ٻنھي عراقن جو حاڪم ھو، جنھن ڏانھن لکيائين ته ”راشد بن عمرو کي سنڌ ڏانھن روانو ڪر.“ ھن وڃي جبل جي دامن تي قبضو ڪيو، ۽ اڳين ڍل وصول ڪيائين. اھڙي طرح پوري انتظام ۽ بندوبست سان، ڪيڪانان کان اڳتي وڌي، مندر جبل ۽ بھروچ وٽ پھتو. اتي جبل جا اٽڪل پنجاھ ھزار ماڻھو گڏ ٿي، گھٽ جھلي بيٺا ھئا، صبح کان ظھر جي نماز تائين سخت لڙائي ڪيائون. راشد شھيد ٿي ويو، ۽ اسلامي لشڪر کي شڪست آئي. (صفحو 26)
چوٿين شڪست:
انھيءَ شڪست جي تدارڪ لاءِ، سنان بن سلمه انھيءَ مھم تي مقرر ٿيو. ھو ڪيڪانان فتح ڪري اچي بودھيه تائين پھتو، جتي ٺڳيءَ سان شھيد ٿيو. (صفحو 26)
پنجين شڪست:
حجاج بن يوسف، مسلمان قيدين جي تدارڪ واسطي ھڪ پاسي خليفي کي عرض ڪيو، ٻئي پاسي ھڪ قاصد ڏاھر ڏانھن موڪلي، کيس دڙڪو کڙڪو ڪيو. خليفي غفلت ڪئي، ۽ ڏاھر چيو ته ” مون کي ڪابه خبر ڪانھي. انھن کي چور کڻي ويا ھوندا، جي منھنجي حڪم ۾ پڻ ناھن، وڃي توھان پاڻ سمجھو.“
ھن جواب پھچڻ تي، حجاج دوباره خليفي جي خدمت ۾ عرض ڪري، اجازت وٺي، عبدالله سليمي کي مڪران تي مقرر ڪيو، ۽ بديل کي مڪران پھچي ٽي ھزار ماڻھو وٺي، سنڌ ڏانھن وڃڻ جو حڪم ڏنو. بديل، نيرون ۾ پھچي، ديول جي طرف وڌيو. ڏاھر ھيءَ خبر ٻڌڻ سان جيسيه نالي پنھنجي پٽ کي، گھڻو لشڪر ساڻ ڏيئي ديول موڪليو. صبح کان شام تائين سخت لڙائي ھلي جنھن ۾ خوب حملن کان پوءِ بديل شھيد ٿي ويو، ۽ گھڻا مسلمان قيد ٿيا. (صفحو 22)
ڇنڊڇاڻ: مٿي ڏنل حقيقتن مان ٻه نھايت اھم ڳالھيون ثابت ٿين ٿيون.
ھڪ ته محمد بن قاسم جي سنڌ کٽڻ واري لڙائيءَ کان اڳ ۾، عرب سنڌين ھٿان گھٽ ۾ گھٽ پنجين جنگين ۾ ھارائي چڪا ھئا. ھي ڏيکاري ٿو ته سنڌي، عربن کان وڌيڪ بھادر ۾ مضبوط ھئا. جي مڃجي کڻي ته عربن مذھبي جذبي ھيٺ جنگ ٿي لڙي، ته سنڌين کي پنھنجي مادر وطن جي محبت جو قومي جذبو ھو، ۽ قوميت جو جذبو، مذھب جي جذبي کان وڌيڪ جٽادار، حقيقي ۽ زور وارو ٿئي ٿو. ان ڪري ئي سنڌي ڪامياب ٿيندا رھيا.
محترم مولائي شيدائيءَ پنھنجي ڪتاب ”جنت السنڌ“ ۾ ڏيکاريو آھي ته محمد بن قاسم کان اڳ عربن سنڌ تي چوڏنھن گھمرا ڪاھون ڪيون، ۽ چوڏنھن ئي گھمرا ھارايائون.
(صفحو 79 86)
ٻي ڌيان جوڳي ڳالھه، جا مٿين لڙاين ۾ آھي، اھا ھيءَ ته عربن کي سنڌ تي ڪاه ڪرڻ لاءِ ڪھڙو سبب ھو؟ ھو ڇو سنڌ مٿان ھڪ ٻئي پٺيان ڪاھون ڪندا رھيا؟
تاريخ ۾ ان جا ڪي به سبب يا سمجھاڻي ڏنل ڪين آھي. ڪي مسلمان ڳالھه ٺاھڻ لاءِ وڌ ۾ وڌ ائين چوندا ته ھو اسلام پکيڙڻ لاءِ ائين ڪري رھيا ھئا، پر پوءِ جي حالتن ٻڌايو ته عربن ھتان جي دولت ۽ مال لٽي پنھنجي ملڪ موڪليو، ماڻھن کي ٻانھا بنايائون، عورتن کي پنھنجي عيش لاءِ استعمال ڪيائون، ھتي زمين ۽ واپار ۽ نوڪرين تي قبضو ڪري ھتي جي اصلي رھاڪن کي انساني حقن کان محروم ڪيائون. اھڙي ھلت کي ڪوبه اسلام ڪين چوندو. اسين انھن کان بيزار آھيون، اسلام جي نالي ۾ مٿيئن قسم جو ڪردار ادا ڪري رھيا آھن.
(21)
تحفت الڪرام تاريخ پڙھندي، مان انھيءَ کوج ۾ لڳو رھيس ته ڏسان ته سنڌين جي محمد بن قاسم ھٿان شڪست کائڻ جا ڪھڙا ڪارڻ ھئا؟
عام طرح ائين چيو ويندو آھي ته مسلمانن فتح ان ڪري حاصل ڪئي جو ھنن ۾ ايماني قوت ۽ اسلامي جوش ھو. مون کي اھا ڳالھه دل سان ڪونه ٿي لڳي. ھڪ ته جي ائين ھجي ھا ته اھي ئي عرب، مسلمان ھوندي چوڏھن دفعا سنڌين کان ذليل شڪستون ڇو کائين ھا؟ ۽ ٻيو ته وطن جي محبت يا قوميت جو جذبو، مذھب جي جذبي کان وڌيڪ جٽادار ۽ سگھارو ٿئي ٿو.
ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته عربن، سنڌين کان چوڏنھن لڙايون ھارائڻ کان پوءِ، ڀرڀور حملي جي پوري تياري ڪئي. ھنن کي اڳئين آزمودي مان سنڌين جون ڪمزوريون معلوم ٿي ويون ھيون. ھنن کي پتو پئجي ويو ھو ته سنڌين کان کٽڻ لاءِ ضروري آھي ته ھنن ۾ ڦوٽ وجھي ڪجھح اثر رسوخ وارا ۽ غدار پنھنجا ڇاڙتا بنائجن، ۽ ٻيو ته جوتشين ذريعي سنڌين کي وھمن ۾ مبتلا ڪجي. ھنن اھي ٻئي وسيلا ڪم آندا، جن ھنن کي ڪاميابيءَ ۾ وڏي ھٿي ڏني. پنھنجي ھن بيان جي ثبوت ۾ تحفت الڪرام مان ڪي ٽڪرا ھيٺ نقل ڪريان ٿو.
(1). چون ٿا ته نيرون ڪوٽ جي حاڪم، جنھن جو نالو سمني ھو، تنھن کي اچي خوف ورايو ته ”مان عربن جي لشڪر جي رستي تي آھيان. اڄ ھنن سنڌين عربن سان دشمني جو رستو کوليوآھي، متان مان مفت وچ ۾ پامال ٿي وڃان“ سو ڇا ڪيائين، جو اعتماد جو ماڻھو حجاج ڏانھن موڪلي، اطاعت قبول ڪري، امان نامون وٺي ڇڏيائين. (صفحو 23)
(2) اڃا گاه جي تنگي باقي ھئي، ته خوش قسمتيءَ سان، سمني (پروھت) به پنجن ڏينھن کان پوءِ اچي نيرون ڪوٽ ۾ پھتو. اعتماد جوڳن ماڻھن کي، امان جي پرواني سان، محمد بن قاسم خدمت ۾ موڪلي، چيائين ته ”اطاعت گذار بندو آھيان، ۽ منھنجي نه ھجڻ ڪري، قلعي وارن جيڪو در بند ڪري قصور ڪيو آھي، تنھنجي معافي ٿو گھران، جيڪڏھن ڪرم فرمائي، گناه معاف ڪندا ۽ اھڙو يقين ڏياريندا، ته پوءِ اچي قدمبوسي ڪندس.“
محمد بن قاسم ھن جي قاصدن کي واجبي ترغيب ڏيئي فرمايو ته ”قلعي وارن جن دروازا بند ڪيا ھئا، تن کي سزا ڏيڻ لازمي ھئي، پر جنھن صورت ۾ انھن جي سفارش ٿو ڪرين، تنھنڪري معاف ڪيوسين، اچي ملاقات ڪر، ۽ دروازا کول.“
سمني(پروھت) قلعي جو دروازو کولي، ڪنجون ھٿ ۾ کڻي، لائق تحفن سان اچي قدمبوسي ڪئي ۽ انعام لھي سڀ ضروري شيون پھچايون، تنھن کانپوءِ اسلامي لشڪر قلعي ۾ داخل ٿي....(صفحو 33)
(3) ٻودھيه ۽ بجھرا جا ماڻھو لڙائي لاءِ تيار ٿي بيٺا. ٻودھيه چني جي پيءُ ڪلڪي کي وڃي چيو ته ” اسان کي اجازت ڏي ته اسلام جي لشڪر تي راتاھو ڏيون.“
ڪاڪي چيو ته ” مون نجومين کان ٻڌو آھي ته ھيءَ ملڪ اسلام جو لشڪر فتح ڪندو، ۽ انھيءَ جو وقت به ھي وقت آھي، ھيءُ خيال دل ۾ ھرگز نه آنيو.“ (صفحو 35)
(4) قصو ڪوتاه، محمد بن قاسم حجاج جي اشاري موجب موٽي، راور ۽ جيور قلعن جي حد ۾ پتڻ تي پھچي، اتي جي حاڪم ماڪو پٽ وسايي ڏانھن، اچي حاضر ٿيڻ جو حڪم موڪليو. ھن چيو ته ” جيڪڏھن ائين ئي ھليو ايندس، ته ڏاھر جي عتاب ھيٺ ايندس، باقي مان فلاڻي وقت، ڪجھه فوج ساڻ وٺي، نڪري فلاڻي ھنڌ ايندس. توھان پنھنجي لشڪر کي مون کي ڪاه ڪرڻ جو حڪم ڪريو، مان ٿورو جنگ جو نمونو ڪري، آخر عاجز ٿي گرفتار ٿيندس.“
نيٺ ماڪو اھڙي طرح سان خدمت ۾ حاضر ٿي، نوازش جوحقدار ٿيو ۽ رستي جو رھبر بنيو. (صفحو 38)
(5) ٻئي ڏينھن، ڏاھر ماڪوءَ جي ڀاءَ راسل کي مقرر ڪيو، جنھن محمد بن قاسم ڏانھن مخفي پيغام موڪليو ته ”مون کي پڻ پنھنجي ڀاءَ وانگيان، جنگ مان گرفتار ڪري وٺي وڃو“... ۽ ائين ٿيو. (صفحو 42)
(6) ساڳئي وقت ڪافرن جي ھڪ جماعت امان وٺڻ لاءِ آئي، ۽ اچي چيائون ته ” ڏاھر جي فوج بيپرواه ۽ غافل آھي، توھان ڪجھه فوج اسان سان گڏي رواني ڪريو ته اسين پويان ڦري، اڳين جي رعب تاب کي ڌڪ ھڻون.“
ائين ڪرڻ سان دشمنن جي لشڪر شڪست کاڌي. (صفحو 43 44)
(7) محمد بن قاسم جي پھچڻ تي، ڪافرن ڪنھن به خوف خطري کان سواءِ، ثابت قدم رھي، جنگ جو نغارو وڄايو. اھڙي طرح ڪي ڏينھن گذريا ته ھڪ برھمڻ قلعي مان نڪري اچي امان گھري، ۽ محمد بن قاسم وٽ حاضر ٿي چيو ته ”مون کي پنھنجن ڪتابن مان معلوم ٿيو آھي ته ھي ملڪ اسلام جو زيردست ٿيندو، ۽ انھيءَ جو فتح ڪندڙ تون ئي آھين، تنھنڪري تنھنجي رھنمائي ڪرڻ آيو آھيان. اڳين، ھن بتخاني جي جھنڊي ۾ ھڪ طلسم ٻڌو آھي. جيستائين اھو نه ڀڄندو، تيستائين ھيءُ قلعو ھرگز فتح نه ٿيندو.... پھريائين انھيءَ جي ڀڃڻ جي تدبير ڪر.“ (صفحو 30 31)
ڇنڊڇاڻ: اڄ به ڌاريا، انھن ھٿيارن سان سنڌ تي حڪومت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رھيا آھن، يعني ڀاڙيا سنڌي ۽ مذھبي وھم پرستي.
(اڌ ۾ ڇڏيل)
02 آڪٽوبر 1970