لطيف سائينءَ جي سنڌيت
(1) پنھنجي زبان سان پيار: تن ڏينھن حاڪماڻي ٻولي پارسي ھئي. انڪري ھتان جا گھڻا شاعر ۽ ليکڪ ان زبان ۾ پنھنجو فن پڌرو ڪندا ھئا. پر لطيف سائينءَ جو ”سنڌيت“ جو جذبو ۽ مصلحتن جو محتاج نه ھو. ھن شعر ۾ پنھنجي اظھار جو ذريعو پنھنجي مادريءَ زبان سنڌيءَ کي بڻايو، انھن سنڌين تي پڌري ڦٽ لعنت ڪيائين، جي سنڌي ھوندي به ڌاري فارسي ٻوليءَ ۾ لکندا ھئا، يا اھا زبان استعمال ڪندا ھئا.
نه رڳو ايترو، پر ھن سنڌي زبان کي اوج ۽ ترقي وٺرائڻ ۽ سدا حيات بڻائڻ لاءِ شعوري ڪوشش ڪئي. اھو ھن طرح ته ھن پنھنجي شعر ۾ گھڻي کان گھڻا ٺيٺ سنڌي لفظ استعمال ڪيا. ٻھراڙين، ڳوٺن، جھنگن، جبلن، واريءَ جي ڀٽن، درياه ۽ سمنڊ جي ڪناري تي رھندڙن سان ھن وڃي گڏ گذاريو ۽ انھن ماڻھن جي واتان ٻڌل نج سنڌي زبان ڪتب آندائين. ان کانسواءِ ھن جو شعر اصطلاحن، چوڻين، پھاڪن ۽ ٻين خوبين سان ٽمٽار آھي. ھو سنڌيءَ ٻوليءَ جو سانڍيندڙ ۽ سنڀاليندڙ آھي.
(2) پنھنجي ڌرتي سان پيار: لطيف سائينءَ جام سير سفر ڪيو. پر ھن رڳو سنڌ جي ڌرتيءَ تي سفر ڪيو. ايتري قدر جو پوري اعتماد سان چئي سگھجي ٿو ته سنڌ جون سرحدون آھن ئي اھي، جتي جتي لطيف سائين سير سفر سانگي ويو ھو.
ھن عمر جي آخري ڏينھن ۾، سنڌ کان ٻاھر ڪربلا وڃڻ جو سانباھو ڪيو. پر جڏھن ڪنھن اھو احساس ڏياريس ته متان تنھنجو مڙھ پرديس جي پڻيءَ ۾ پورجي تڏھن ھن ان سفر جو خيال ئي لاھي ڇڏيو. ھن موت کانپوءِ به سنڌ جي مٽيءَ ۾ ملڻ چاھيو.
ٻي ڌيان ڇڪائڻ جھڙي حقيقت ھيءَ آھي ته شاھ سائين اڻانگا سفر ڪري، ڏونگر ڏوري، درياھ جھاڳي، پنھنجي سنڌ جي ڪڇ رڻ، ڪيٽي بندر، پوربندر، کاري ڇاڻ، مھراڻي، ڍٽ، پارڪر، ڪاڪ، لڍاڻي، ھنگلاج ۽ ٻين جڳھين تي ويو، پر حج تي ڪونه ويو. ھو مڪي مديني ڪونه ويو. ھن جوته مڪو مدينو، ڪعبو قبلو سنڌ ھئي.
ھن رڳو سنڌ جا ڏيک چٽيا آھن. سنڌ جا بيابان، سنڌ جا پھاڙ، سنڌ جو درياھ، سنڌ جو سمنڊ، سنڌ جون ڍنڍون، سنڌ جا فصل، سنڌ جا ڪڪر، سنڌ جي بارش، سنڌ جي زمين، سنڌ جو آسمان ھن جي ڪلام جو روح آھن. ھن رڳو سنڌي لباس، سنڌي رھڻي ڪرڻي، سنڌي ريتن رسمن ۽ سنڌي ماڻھن کي تفصيل سان شعر جي ھارن ۾ پويو آھي.
(3) پنھنجي تاريخ ۽ سڀيتا سان ڳانڍاپو: ھن جن به قصن، ڪھاڻين ۽ گھٽنائن کي پنھنجي شعر جو موضوع بڻايو آھي، تن جو واسطو سنڌ جي سرزمين ۽ سنڌ جي تاريخ سان آھي. ھن ڪنھن به غير سنڌي واقعي، غير سنڌي ڪردار ۽ غير سنڌي سورمي کي پنھنجي شعر ۾ نه آندوآھي.
مومل، راڻو، نوري ڄام تماچي، مورڙو، وڻجارا ۽ وڻجاريون، سسئي، پنھون، عمر، مارئي، ھڙئي سنڌي سورما، سنڌي سورميون ۽ سنڌي ڪردار آھن. ھن ڀلجي به ڪنھن مذھبي ھستي، مذھبي معجزي يا عربي تاريخ جي واقعي جو بيان ڪونه آندو آھي. سائين آءِ آءِ قاضيءَ شايد انڪري پنھنجي مرتب ڪيل رسالي ۾ سر ڪيڏارو شامل نه ڪيو آھي.
لطيف سائينءَ سنڌ جي جنھن طبقي کي گھڻي کان گھڻو ڳايو آھي، سي آھن سنڌ جي ٻھراڙيءَ جا ماڻھو ماروئڙا، سانگيڙا، جھانگيئڙا، ھاري ۽ پورھيت. ھو ھنن کي ئي سنڌ جو اصلي مالڪ سمجھي ٿو. پر چوي ٿو ته ھو غريبي، جھالت، ظلم، ڏاڍائي ۽ پرماريت جو شڪار آھن. ساڳئي وقت ھن اھو به ڏٺو ته اھي سنڌي محنتي، ايماندار، غيرتمند، سخت جان ۽ بھادر به آھن. ھن اھو به ڏٺو ته ھنن جو پنھنجي وطن سان ايترو پيار آھي، جو دنيا جي وڏي ۾ وڏي نعمت کي ان جي ڀيٽ ۾ تڇ سمجھن ٿا. ھو سون تي ساڻيھه مٽائڻ وارا نه آھن.
انھن خوبين ڪري ھو ٻڌائي ٿو ته ھو پنھنجي قسمت جا مالڪ پاڻ ٿيندا. ھو مستقبل جا انقلابي آھن.
ھن سنڌ ۾ ڌارين جو ڪردار به چڪاسيو ھو. ھن ڏٺو ھو ته سنڌ ۾ ڌاريا سنڌ کي لٽڻ ڦرڻ اچن ٿا ۽ جيءُ ڀري لٽ ڦر ڪري موٽي وڃن ٿا. ھن جو خيال ھو ته اھي ڌاريا ڪڏھن به سنڌين جا سڄڻ ڪونه ٿيندا. اھڙي نموني ھو سامراجي حيثيث اختيار ڪن ٿا، جن جي پورھيت انقلاب ئي پاڙ پٽي سگھي ٿو.
ھن ڏٺو ته جي ڌاريا سنڌ ۾ سنڌ جا ۽ سنڌي ٿي نه ٿا رھن، سي سدائين نمڪحرامين ۽ شرانگيزين ۾ رڌل رھن ٿا ۽ ھنن جو رويو سامراجي صورت اختيار ڪري ٿو.
ان ڪري سنڌ ۾ ايستائين صلح، سانت، ترقي، خوشحالي ۽ انصاف جو دور نه ايندو، جيستائين اھڙن نمڪحرامين، شرانگيزن ۽ سامراجين جو ھتان تڏو نه پٽيو ويو آھي. ھن ڪنھن به مڙھيل غير سنڌي نظريي ۾ دلچسپي نه ورتي.
(4) مذھب، روحانيت ۽ تصوف سان ناتو: ھو سڀ کان پھرين سنڌي ھو ۽ پوءِ ٻيو ڪجھه. غير سنڌي ھستين ۽ ڌارين نظرين جي حيثيث ھن جي نظر ۾ ٻئي درجي تي ھئي.
لطيف سائينءَ عام ماڻھوءَ جو شاعر ھو. ھن عام حياتيءَ جون خوبيون، خاميون، ڪچايون، ڦڪايون ۽ ڪششون عام ٻوليءَ ۾ ٻڌايون آھن. ان ڪري ھن جي شعر کي ھروڀرو تصوف ۽ روحانيت جي روغن لڳائڻ سان، اسين ھن کي ۽ ھن جي شعر کي آگرين جي ڳڻڻ جيترن ماڻھن تائين محدود ڪري ٿا ڇڏيون. ڇو ته تصوف ۽ روحانيت سمجھڻ جي ھام ھڻندڙ، لکن ۾ ھڪڙو مس ھوندو.
ھتي جا بزرگ شاه صاحب کي صوفي سڏي، پوءِ ھن جي شعر جو اھڙيون تشريحون ڪندا آھن، جي ممڪن آھي ته کين سمجھه ۾ اينديون ھجن، پر عام ماڻھن کي ڪجھه به سمجھه ۾ ڪين ايندو آھي.
حالانڪه تصوف جي سمجھاڻي ڏاڍي سولي آھي، گھٽ ۾ گھٽ ھندستان ۾ ان جو پيدا ٿيڻ آسانيءَ سان سمجھي سگھجي ٿو. ان ڪري اھو عربي تصوف نه، پر سنڌي تصوف سمجھڻ گھرجي.
جڏھن اسلام ھندستان ۾ ڦھليو، تڏھن ڪن سمجھدار شخصن ڏٺو ته ھتي جا مسلمان، ھندستان ۾ رھندي به عربستان جي زمين کي وڌيڪ پاڪ پيا سمجھن، ۽ ھنن کي پنھنجي وطن کان وڌيڪ مڪو مدينو زياده پيارو ٿي لڳو، ۽ ھو پنھنجي ديس تان قربان ٿيڻ کان، عرب ملڪ مٿان سر صدقو ڪرڻ جون صدائون ھڻندا ھئا. اھا ڳالھه سطحي ۽ غير سڀاويڪ ھئي. انھيءَ منورتيءَ کي بدلائڻ لاءِ ۽ مذھبي جنون ۽ تعصب کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ، انھن سمجھدارن، جو طريقو سوچيو، ان کي تصوف چئجي ٿو.
يا مذھب جي نالي ۾ مذھبي ڪٽرپڻي کان ڇوٽڪارو پائڻ، ۽ انسان کي فقط انسانيت جي نقطي نگاه کان سوچڻ سيکارڻ کي تصوف چيو ويو.
شاه سائينءَ جي شعر ۾، جيڪڏھن تصوف جي قسم جي ڪا شئه لڀي سگھي ٿي ته اھا ان قسم جي ئي آھي.
انھن دانشورن کي اھو طريقو خدا ۽ مذھب جي خلاف ۾ پيش ڪرڻو پيو، ورنه ٻيءِ صورت ۾ عام ماڻھو ۽ ملا ان طريقي طرف ڪنھن به صورت ۾ نه نمن ھا. اصل ۾ مذھب سان ھنن جو نالي ماتر لڳاءُ ھو.
منھنجي مٿين سمجھاڻيءَ جو ثبوت اھو آھي ته اھڙن صوفين اڪثر سڌي طرح يا اڻ سڌي طرح مذھب ۽ خدا کان بغاوت ڪئي آھي. ڪن پاڻ کي خدا سڏايو، ڪن روزن نمازن ۽ ٻين عبادتن کي غير اھم قرار ڏنو.
شاه ڀٽائيءَ ۽ سچل سائينءَ جا شعر ان جي شاھديءَ ۾ پيش ڪري سگھجن ٿا.
ان ڪري صوفين جو سبق اھو ئي رھيو آھي ته انسان سڀ ڀائر آھن ۽ ھر انسان کي انسانيت جي ڪسوٽيءَ تي پرکجي. ھنن آسماني ھستين کي راضي ڪرڻ کان وڌيڪ انسان جي سک، سونھن، صلح ۽ ساڻيھه جي سڪ جي پرچار لاءِ پاڻ پتوڙيو.
ھنن جو چوڻ ھو ته ماڻھو اھي پاڻ ۾ ميٺ محبت ۽ صلح سانت ۾ رھي سگھن ٿا جن ۾ زبان، زمين سڀيتا ۽ صدين جي تاريخ جو ناتو آھي. ھنن جو صاف اعلان ھوندو ھو ته ھنن جو ڪوبه دين ڌرم ڪونھي.
شاه جو شعر پڙھندي، جڏھن ان ۾ طريقيت معرفت يا ٻيا ڪي ڌاريا ۽ غير سنڌي نظريا، خيال ۽ جملا سامھون ايندا آھن، تڏھن پڙھندڙ کي ھڪدم محسوس ٿيندو آھي ته اھي بيت خواه مخواه اتي ٽُنبيا ويا آھن ۽ شاه صاحب جي سنڌي ذھن جي پيداور نه آھن.
شاه ڀٽائيءَ جو بيان اھڙي نموني ڪيو ويندو آھي. ڄڻ ھو ھڪڙو ملو، يا روايتي مسلمان، يا ڪرامتون ڪندڙ ھو. پر اصل ۾ ھو مذھبي تعصب، تنگدلي ۽ ڪٽرپڻي کان آزاد ھو.
ان باري ۾ حقيقتون ھنڊائڻ جھڙيون آھن: لطيف سائينءَ نماز روزي کي اھميت ڪانه ڏني. ڳائڻ ۽ نچڻ ھن جي زندگي ھئا.
ايم اي عالماڻيءَ جي تحقيق موجب شاه جي سڄي رسالي ۾ ”اسلام“ جو لفظ فقط ھڪ ڀيرو استعمال ٿيل آھي.
ھن ڪنھن به معجزي يا ڪرامت ڏيکارڻ جو ڍونگ ڪونه رچايو.
ھن محبت ۽ جنسيات جي جذبن جي باري ۾ کليو کلايو شعر چيا آھن.
ھن ڪڏھن به عرب يا سنڌ کان ٻاھر جي ڪنھن ملڪ جي باري ۾ نه ڳايو. ھن ڪنھن به پير، ولي، يا مسلمان مھندارن جي ساراه نه ڪئي آھي. خود سنڌ تي ڪاھيندڙ محمد بن قاسم کي به اھڙي عزت ڪانه بخشيائين. ھن فقط سنڌ جو ڳايو ۽ سنڌين جو ڳايو.
ھن سنڌي ھندو جوڳين، سنياسين ۽ ڪاپڙين جو ته تفصيل سان بيان ڏنو آھي، ۽ انھن جي، مڙھين ۽ مھاڳن جو ذڪر ڪيو آھي، پر ھن مسلمان خليفن، محدثن ۽ ولين کي ڀلجي به ياد ڪونه ڪيو آھي. ھو ھنگلاج، مڙھين ۽ ٻين ھندو آستانن تي ويو، پرحج ۽ مڪي مديني جو ارادو ڪونه ڪيائين ۽ نه قلندر تي ويو.
ھن ڪنھن به اھڙي ڪٿا يا ڪھاڻيءَ کي نه کنيو آھي، جنھن جو مکيه ڪردار ڪو ولي، پير، ڪرامتن جو صاحب، ملو يا مولوي ھجي.
شاه سائينءَ پنھنجي راڳ ۾ ھندو سرن ۽ ھندو موسيقيءَ جو سھارو ورتو، ۽ ھندو قصا ئي ھن جي شعر جو موضوع آھن: ھنجي شعر ۾ عربي يا پارسي لفظن کان وڌيڪ ھندي ۽ سنسڪرت جا لفظ آھن.
مان ڀانيان ٿو ته ڪنھن به ملي جي نظر ۾ ھي ڳالھيون ڪنھن به مسلمان کي مسلمانيءَ جي دائري مان خارج ڪرڻ لاءِ کوڙ آھن.
شاه جو شعر ماديت سان ڀرڀور (Materialist) آھي، ان ۾ ملاوٽ ڪري؛ غلط رنگ ڏئي ۽ کل جھڙيون معنائون پھرائي، لطيف سائينءَ کي زوريءَ خيال پرست بنايو ٿو وڃي.
ائين چوڻ ته شاه جي شعر ۾ رڳو روحانيت، تصوف ۽ خدا سان عشق جون رمزون آھن، سو علم ماڻھن کان ھن جي شعر کان پري ڪرڻ آھي. ان ڪري ھو انھن شعرن کي سمجھڻ جي ڪوشش ئي ڪونه ڪندا ڇاڪاڻ ته ھو ڏسن ٿا ته منجھن اھڙا روحانيت، تصوف ۽ خدا جي عشق جا جذبا ته آھن ئي ڪونه، ھنن جا جذبا ته عام انسانن وارا جذبا آھن.
جيڪڏھن ھنن کي ٻڌايو وڃي ته شاه جي شعرن ۾ سندن ئي روزمره جي حياتيءَ جا مسئلا ۽ جذبا ڏنل آھن، يعني رھڻي ڪرڻي ۽ روزگار جا مسئلا، پيار ۽ الفت جا جذبا، گذراني ۽ سماجي مسئلا، کيتي ٻاڙي ۽ وطن جي محبت جون رھاڻيون، مھاڻن ۽ ميھارن جون ڳالھيون، مارن ۽ پورھتين جون حالتون، راڳ جون راحتون، سازن جا سرور، سياسي ۽ قومي جذبا، پنھنجي سنڌ جي اپٽار، ته جيڪر عام ماڻھو نه رڳو راڳ ۾ پر انھن جي پڙھڻ ۽ سمجھڻ ۾ پڻ بي انت چاه وٺن.
لطيف سائينءَ انسانن جي خوشي ۽ خوشحاليءَ جو خواھان ھو، ۽ نه انھن کي تصوف ۽ روحانيت جي ڌُٻڻ ۾ ڦاسائڻ جو پرچارڪ.
ماڻھن کي پڪ ئي پڪ اھو شاه وڌيڪ پسند ايندو. جو انسان آھي، انسانيت جو درد رکندڙ آھي، سنڌي آھي، سنڌ جو عاشق آھي، ۽ جو سنڌي سماج ۾ انقلاب چاھي ٿو.
(5) سنڌي عمل جي راهه: سنڌي سدائين امن پسند ۽ مھمان نواز رھيا آھن. ھنن ڪنھن به قوم سان اڳرائي نه ڪئي آھي. ھنن ڪنھن به ٻئي ملڪ تي حملو نه ڪيو آھي.
لطيف سائينءَ ڌارين ۽ ڌاريائپ جي پنھنجي ڌرتيءَ تان پاڙ پٽڻ لاءِ پوري طرح جذبو اڀاريو آھي، جيئن صدين کان وٺي سنڌي، غير سنڌين جي والار ۽ حملن جو ڀرڀور نموني، مڙس ٿي مقابلو پئي ڪندا رھيا آھن.
(28 سيپٽمبر 1974)