سنڌ اسان جي ننڌڻڪي ناھي
ھاڻي مان ھتي جو مثال وٺان ٿو. ھتي چار قومون يا چار علائقا آھن: سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان. سنڌ ۾ لکين پنجابي مزور ۽ ھاري، ۽ لکين پٺاڻ پيا ڪم ڪن، ان جي نتيجي ۾ لکين سنڌي مزور ۽ لکين سنڌي ھاري بيروزگار ٿي پيا آھن، ۽ بکيا، اگھاڙا ۽ بي اجھا پيا جيون جا ڏينھن گذارين. مطلب اھو ٿيو ته پنجابي مزورن ۽ پنجابي ھارين، ۽ پٺاڻ مزورن، سنڌي مزورن کي ڪارخانن ۾ ڪم ڪرڻ کان محروم ڪري ڇڏيو آھي ۽ سنڌ جي زمينن ۽ کيتن تان بيدخل بنائي، بيروزگاريءَ جي حالت ۾ ڀٽڪڻ تي مجبور ڪيو آھي. ظاھر آھي ته جي باھ ۽ پاڻي پاڻ ۾ ھڪ ٿي سگھن ٿا ته پوءِ سنڌ ۾ آيل پنجابي ۽ پٺاڻ مزور ۽ ھاري سنڌين سان ھڪ ٿي سگھن ٿا.
پڌرو آھي ته سائين مارڪس، اھڙي ٿوري سمجھه وارو ته ڪونه ھو جو اھڙي ڳالھه ڪري ھا. ھو ته دنيا جي تمام وڏن ڏاھن مان ھڪ ھو.
ظاھر آھي ته سنڌ ۾ ھيترا لک پنجابي ۽ پٺاڻ مزور ۽ ھاري، چوڌرين، خانن ۽ ڪارخانيدارن لاءِ ڪم ڪن ٿا ۽ انھن کي ڪروڙين اربين رپيا ڪمائي ڏين ٿا. ان طرح ھو سنڌ ۾ سرمائيداري سرشتي کي وڌائي رھيا آھن. اھي پنجابي ۽ پٺاڻ انھن ڪارخانيدارن خلاف طبقاتي ھلچل به ھلائي نٿا سگھن. انھن ڪارخانيدارن ئي ھنن کي ھتي آندو آھي ۽ روزگار سان لڳايو آھي، ورنه ھو پنھنجي ملڪ ۾ ڳڀي ڳڀي لاءِ محتاج ھئا. ھاڻي جي اھڙا مزور، پنھنجن مالڪن خلاف ڪو احتجاج ڪن ٿا ته اھي پنجابي ۽ پٺاڻ ڪارخانيدار ھڪدم ھنن کي دڙڪو ڏين ٿا ته جي توھان ڪجھه به گوڙ ڪيو ته سنڌي اڳيئي سڙيا ويٺا آھن ۽ بيروزگار آھن، اھي بنا دير اچي توھان جون مزوريون ۽ ملازمتون ڀريندا ۽ توھان کي واپس پنھنجي وطن وڃي بک مرڻو پوندو. ان ڪري اھي مزور به ماٺ ۾ آھن ۽ سنڌ جي ڦرلٽ ۾ پنھنجي مالڪن سان ڪنھن نموني حصيدار آھن. انڪري ئي ته چيو ويو آھي ته پرمار رڳو شخص نه ٿيندا آھن، پر قومون به پرمار ٿينديون آھن. انھيءَ نموني پنجابي ۽ پٺاڻ قومون، سنڌين واسطي پرمار ۽ ظالم آھن.
ھاڻي انھي حالتن ۾ ڪيئن چئي سگھبو ته سائين مارڪس اھڙن مزورن لاءِ چيو آھي ته ھڪ ٿي وڃو.
پٺاڻ ۽ پنجابي مزورن جي سنڌ ۾ اچڻ ڪري نه رڳو بيروزگاريءَ جو مسئلو پيدا ٿئي ٿو ۽ سرمائيداري نظام کي ھٿي ملي ٿي، پر لساني، تھذيبي ۽ ٻيا تضاد پڻ پئدا ٿين ٿا ۽ سامراجي ذھنيت ڪري ماڻھن تي سياسي ظلم وڌن ٿا. ان ڪارڻ ھتي سدائين ڪانه ڪا ڳڙٻڙ رھي ٿي.
جيئن ته سنڌ ۾ آيل پنجابي ۽ پٺاڻ پورھيت ۽ ھاري ڪابه طبقاتي ھلچل نه ٿا ھلائين ۽ پرمارن خلاف ڪوبه احتجاج ڪري به ٿا سگھن،، انڪري طبقاتي سماج وڌيڪ پختو ٿئي ٿو ۽ پرمار طبقي کي وڏي ھٿي ملي ٿي. وري ٻي ڳالھه به ٿئي ٿي. جيئن ته مزور ۽ ھاري طبقو، پنجاب ۽ سرحد مان سنڌ ڏانھن ھليو اچي، انڪري انھن علائقن ۾ مزورن ۽ ھارين جو تعداد گھڻو گھٽجي وڃي ٿو، انڪري ھو اتي ڪا انقلابي تحريڪ يا احتجاجي ھلچل ھلائڻ جو سوچين به ڪونه ٿا. ساڳئي وقت پنجاب ۽ سرحد جي چوڌرين خانن، سردارن ۽ ڪارخانيدارن جو بار ۽ مخالفت ھلڪي ٿي وڃي ٿي ۽ ظالمن ۽ مظلومن جي وچ ۾ تضاد ڪونه ٿا وڌن. انڪري اھي پرمار يعني چوڌري، خان۽ ڪارخانيدار پنھنجيون پنج ئي آڱريون گھه ۾ ڏسن ٿا ۽ پنھنجا گھر ۽ خزانا ڀريندا رھن ٿا، ۽ جاگيرداري ۽ سرمائيداري نظام پاڙون پختيون ڪندو وڃي ٿو ۽ اھي ملڪ انقلابي طرح وکون پوئتي کڻندا وڃن ٿا.
اھڙي طرح پنجابي ۽ پٺاڻ پورھيت، مزور ۽ ھاري سنڌ ۾ اچڻ ڪري پٺاڻ ۽ پنجابي زميندارن، ڪارخانيدارن ۽ سرمائيدارن کي ٻٽو فائدو پھچي ٿو.
انھن ڳالھين ڪري مان سمجھان ٿو ته سائين ڪارل مارڪس جو ” دنيا جا مزورو! ھڪ ٿي وڃو!“ مان ھرگز اھو مقصد نه ھو ته پنجابي ۽ پٺاڻ مزور سنڌ ۾ اچي، سنڌي مزورن ۽ پورھتين کي بيروزگار ۽ بيڪار بنائي پاڻ سنڌ جي ڪارخانن ۾ نوٽن جون جھوليون ڀرين ۽ ھتي جا اصل رھاڪو سنڌي مزور ۽ پورھيت پيٽ بکيا، انگ اگھاڙا ۽ بنا اجھي مرندا رھن. مان يقين سان چوان ٿو ۽ ڳالھه پڌري پڻ آھي ته سائين ڪارل مارڪس جو اھو مطلب نه آھي ته سنڌ ۾ ايندڙ پنجابي ۽ پٺاڻ مزور ۽ ھاري مظلوم آھن، انڪري ٻئي علائقي يعني سنڌ ۾ ڀلي اچي ڪم ڪن ۽ سنڌ جا مزور بيڪار ۽ بيروزگاريءَ ۾ ٻاٿون کائيندا وڌن، پر بک ۽ اڻھوند ۾ پاڻ کي اھو آٿٿ ڏين ته ھو به مظلوم مزور آھن ۽ سائين ڪارل مارڪس جو چوڻ آھي ته ”دنيا جا مزورو! ھڪ ٿي وڃو!“
پر ماڻھن کي ڇا چئجي؟ ھو ته پنھنجي مطلب خاطر ڌرمي ڪتابن کي به ڦيرائي ڇڏيندا آھن. البت ھنن کي اھو ياد رکڻ کپي ته ڌرمي ڪتابن۾ ماڻھن جي انڌي عقيدت آھي، انڪري ھو سوال جواب ڪونه ڪندا آھن، پر سائين ڪارل مارڪس جي چوڻي سائنس جي بنياد تي آھي ۽ سائنس تي دليل بازي، تنقيد ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ لازمي آھي، سائين ڪارل مارڪس جي ھن چوڻي: ”دنيا جا مزورو ھڪ ٿي وڃو!“ مان ھنن جي اھائي مراد ظاھر ٿئي ٿي ته جامان مٿي ٻڌائي چڪو آھيان.
جڏھن سڀ مزور پنھنجي پنھنجي علائقي ۾ طبقاتي جنگ لڙندا ۽ پرمار طبقي کي ختم ڪندا ۽ اتي سوشلزم جو راڄ اچي ويندو ته ھرڪو علائقو خوشحال ۽ سکيو ستابو ٿي ويندو. جپان ۾ ھڪ چوڻي آھي ته جي ھر ڪو خاندان پنھنجو گھر ۽ پنھنجي گھر جي سامھون رستي جوٽڪر صاف رکي ته سارو شھر سدائين صاف سٿرو رھي. اھڙي طرح ھر ملڪ ۽ ھر پرڳڻو پاڻ وٽ سوشلزم آڻي ته سڄي دنيا سوشلسٽ ٿي وڃي.
پنجابي ۽ پٺاڻ مزور پنھنجن علائقن ۾ ڀلي مظلوم ھجن، پر جيئن ئي ھو مزوريءَ لاءِ سنڌ ۾ اچن ٿا ۽ مزروي ۾ لڳي وڃن ٿا ته ھو گھٽ ۾ گھٽ سنڌين لاءِ ظالم ۽ سامراجين جا ساٿي بنجي وڃن ٿا.
ٻي حقيقت به ٻڌائي ڇڏيان. ھر قوم پرست (نئشنلسٽ) نظرياتي ۽ عملي طرح سوشلسٽ ٿيندو آھي. نئشنلزم جو مقصد رڳو ڌارين کي پنھنجي ديس مان ڪڍڻ ۽ سامراج کان آجپائي حاصل ڪرڻ نه آھي. آزادي وٺڻ کان پوءِ اھو به ڏسڻو آھي ته قوم سکي ۽ پرماريت کان ڇٽل ھجي. آزاديءَ کان پوءِ به جي سماج طبقاتي رھيو ته ان مان عام پورھيت، ھاري ۽ عوام کي ڪو لاڀ ڪونه پھچندو. ھن لاءِ وڏيري، سيٺ، سرمائيدار ۽ ڪارخانيدار جون اھي ئي غلامي جون زنجيرون ھونديون. انڪري آزادي حاصل ڪرڻ وقت طبقاتي سماج جو به خاتمو ٿيڻ کپي، پرماريت جو نالو به نه ھجي. ان حالت ۾ ئي عوام آزادي جي خوشحالي محسوس ڪري ۽ ماڻي سگھندا. ان سبب نئشنلسٽ چئبو ئي ھن کي آھي جو سوشلسٽ به آھي.
باقي نئشنلزم کان سواءِ سوشلسٽ ٿيڻ گمراھي آھي يا خود فريبي يا منافقت. ھڪ ته ڌاري ڌرتيءَ تي سڀئي مزور ھڪ ڪونه ٿيندا. ھنن جا قومي تضاد پڌرا ۽ سگھارا آھن. ڪو پنجابي آھي، ڪو پٺاڻ، ڪو پناھگير ۽ ڪو سنڌي، ان کان سواءِ سنڌ جي ڌرتيءَ تي ڌارين مزورن جا مالڪ يعني چوڌري، خان ۽ ڪارخانيدار، ھنن کي پرائي زمين تي ھجڻ جو ڊپ ڏئي ڊيڄاريندا. وري لساني، تاريخي، تھذيبي ۽ ٻيا تضاد آھن. وڏي ڳالھه ته سنڌين کي ھينئر باھيون آھن ته چاليھه سال غير سنڌين سندن ڏٺو وائٺو اسلاميت ۽ پاڪستانيت جي نالي ۾ پرماريت ڪئي آھي ۽ ھينئر ھو ھنن جي ڪنھن به ڳالھه تي اعتبار يا اعتماد نه ڪندا، ۽ ھنن کي آزمائڻ جو ھاڻي ڇيھه ٿي چڪو آھي.
ھتي مون کي ياد ٿو اچي ته چاليھه سال غير سنڌين، سنڌين کي اسلاميت ۽ پاڪستانيت جي نالي ۾ بيوقوف بنايو آھي، لٽيو ڦريو آھي، تباھ ڪيو آھي، سنڌ جون زمينون، جائدادون، ملڪيتون، ڪارخانا، گھر ۽ دڪان ھڙپ ڪيا آھن. سنڌين پنھنجي سادگي ۽ مھمان نوازيءَ ڪري پاڻ بکيا، بي اجھي ۽ اگھاڙا رھي اھو سڀ پئي سٺو ته ھي به مسلمين ڀائر آھن، ھي به پاڪستاني ڀائر آھن، پھرين اھي پوءِ اسين. چاليھن سالن کانپوءِ مس مس وڃي محسوس ڪيو اٿن ته مذھب ۽ پاڪستان جي نالي ۾ اھوسارو دوکو ھو، ساري منافقت ھئي، ساري سازش ھئي اسان کي ڦرڻ ۽ نابود ڪرڻ واسطي... ھا ته اسان جي سنڌي عوام، چاليھن سالن کان پوءِ ان دوکي ۽ سازش کي مس سمجھڻ شروع ڪيو آھي ته وري ھتي جي ڪن گمراھ يا نقلي ڪامريڊن اسان جي سنڌي عوام کي نئين نعري سان دوکو ڏيڻ شروع ڪيو آھي، ۽ اھو ھي آھي ته ھاري ۽ مزور مظلوم آھن يعني پنجابي ۽ پٺاڻ مزور ۽ ھاري به مظلوم آھن، سنڌي مزور ۽ ھاري به مظلوم آھن، ۽ مظلوم پاڻ ۾ ڀائر آھن ۽ گڏجي ظالم جو مقابلو ڪن. يعني پنجابي ۽ پٺاڻ مزور ۽ ھاري ڀلي پيا سنڌ جي ڪارخانن ۾ ۽ کيتن تي ڪم ڪن، توھان سنڌي ڀلي بک مرو، پر انھن ڌارين مزورن ۽ ھارين جي ھتي سنڌ ۾ ڪم ڪرڻ تي اعتراض نه ڪريو. اھڙا ڪامريڊ ھنن کي ايئن ڪونه ٿا چون ته پنھنجن پرڳڻن پنجاب ۽ سرحد موٽي وڃو.
مطلب ھي ٿيو ته اھڙن ڪامريڊن جي دوکي يا نعري کي سمجھڻ لاءِ اسان جي سنڌي عوام کي وري ٻيا چاليھه سال گھرجن. پر شايد ائين نه ٿئي، ھو ڌڪا ٿاٻا کائي، گھڻو ڪجھه وڃائي، باشعور ٿي ويا آھن، ھو ان نعري کي ڏھن سالن اندر سمجھي وڃن يا شايد پنجن سالن اندر، يا شايد فورن سڀ ڪجھه تاڙي وڃن!
ھاڻي ڪجھه انٽرنئشنلزم تي ڳالھائجي. ھتي مون ملڪ جي بدران قوم جو لفظ استعمال ڪيو آھي، ڇو ته ھڪڙي ملڪ ۾ ھڪ کان وڌيڪ قومون ٿي سگھن ٿيون، جن جا مزور ۽ ھاري ھڪ ٻئي جا پرمار ۽ دشمن ٿي سگھن ٿا. ڳالھه سنئين سڌي پئي آھي. ھر قوم جي مزورن ۽ ھارين ۽ پورھتين کي انقلابي ھلچل ھلائي، پرماريت جو مڪمل طرح خاتمو ڪري پنھنجي ديس اندر غير طبقاتي سماج قائم ڪرڻ گھرجي، پوءِ پنھنجي ديس مان ئي انھن قومن جي مزورن ۽ ھارين جي انقلابي تحريڪن جي اخلاقي، مالي ۽ جي ضرورت پوي ته جاني سھڪار پڻ ڪن. باقي پنجابي، پٺاڻ ۽ پناھگير مزورن ۽ ھارين وانگر سنڌ ۾ اچي اتي پنھنجي چوڌرين، خانن، سردارن ۽ سرمائيدارن جو ساٿ ڏئي، ھتي جي کيتن ۽ ڪارخانن تي قبضو ڪن ۽ سامراجي ڪردار ادا ڪن، ۽ ھتي جي ھارين ۽ مزورن کي بکيو، اگھاڙو ۽ بي اجھي بنائين، ۽ پوءِ نعرو ھڻن ته اسانجي مخالفت نه ڪريو، اسان کي ھتان ڪڍڻ جي ڪوشش نه ڪريو يا ھلچل نه ھلايو ڇو ته اسين سڀ مظلوم آھيون، سنڌي توڙي غير سنڌي مزور ۽ ھاري پاڻ ۾ڀائر آھيون، ته اھو سڀ دوکو آھي. تنھنڪري ان ڳالھه جي پھرين ضرورت آھي ته اھڙن غير سنڌين کي پوءِ اھي زميندار ھجن يا سرمائيدار، ھاري ھجن يامزور، ھتان ٽپڙ کڻايا وڃن، جئن ھو پنجاب يا سرحد يا جتي جي به کرڙ آھن، اوڏانھن ھليا وڃن ۽ جي انقلابي شعور اٿن ته اتي وڃي طبقاتي جنگ لڙن ۽ ھتي اسين سنڌي سوشلزم لاءِ ڀرڀور ھلچل ھلايون.
ڪارل مارڪس اھو محسوس ڪيو يا نه، لينن جو انھي طرف توجھه ويو يا نه، پر مان توھانکي پنھنجي سوچ ٻڌائي ٿو ڇڏيان ته ڌرتيءَ تي ڌاريا مزور ڪڏھن به سوشلزم آڻي نه سگھندا آھن، پاڻ انھي واٽ ۾ رڪاوٽ بنجندا آھن.
پنجابي مظلومن جي ڳالھه ڪندڙ سنڌي ڪامريڊ، اھا ڳالھه سمجھي نه ٿا سگھن يا ڄاڻي واڻي اڻڄاڻ ٿا بنجن، ته اھا خود مارڪسزم جي تقاضا آھي ته پنجابي ۽ پٺاڻ مزورن ۽ ھارين کي سنڌ جي ڪارخانن ۽ ٻنين تان ڪڍيو وڃي، جئن ھو پنجابي ۽ پٺاڻ پرمارن جا دلال بنجي سنڌي مزور ۽ ھاري برادريءَ لاءِ مسئلا نه پئدا ڪن، ۽ پنھنجن پرڳڻن ۾ وڃي اتي سائنسي سوشلزم جي بنياد تي طبقاتي جنگ لڙن، ۽ انقلابي ڪم ڪن.
انٽر نئشنلزم جو دور اڃا دور آھي. اڃا ته روس خود به سوشلزم جي دور ۾ آھي. سوشلزم جي اوسر ذريغي ھو ڪميونزم جي دور ۾ پھچندا. جڏھن ڪميونزم نه رڳو روس ۾ پر پوري دنيا ۾ پچي راس ٿيندي، تڏھن ئي انٽرنئشنلزم جو دور ايندو!
مونکي اھو وڌيڪ چٽائي ڪندڙ ٿو لڳي ته سنڌي ھارين، سنڌي پورھتين ۽ سنڌي صنعتي مزورن کي مظلوم بدران ”غلام“ ڪوٺجي. انڪري جيڪي ڪامريڊ پنجابين کي به مظلوم ڪوٺي مونجھارو ٿا پئدا ڪن، تن جي ڳالھين کي سنڌي ماڻھو سولائي سان تاڙي ويندا. ھونءَ به پنجابي سامراجي قوم، سنڌ کي بيٺڪ بنايو ويٺي آھي.
ڪي ڪامريڊ دليل ڏيندا آھن ته سنڌ ۾ پنجابي ھاري ۾ مزور، انڪري سامراجي نه آھن جو ھو مٿين ڪمائي (Surplus Value) ڪونه ٿا ڦٻائن. زميندار ۽ سرمائيدار، ھارين ۽ مزورن جي مٿين ڪمائي کائيندا آھن. (Surplus Value) يا مٿين ڪمائي، رشوت جي مثال مان سولائيءَ سان سمجھي سگھجي ٿو. ھڪ ڪاموري کي پنھنجي پورھئي جو اجورو پگھار جي صورت ۾ ملي ٿو، پر رشوت ھن جي مٿين ڪمائي يا سرپلس وئليو آھي.
سنڌ ۾ پنجابي مزور ڪيئن ٿو Surplus Value يا مٿين ڪمائي کائي؟ ھڪ ته سنڌي مزور کي بيروزگار بنائي، جو پنجابي مزور کي نوڪري ڏني وڃي ٿي، سو ھڪ نموني پنجابي مزور جي ساري پگھار يا مزوري سڄي جي سڄي مٿين ڪمائي ۾ شمار ڪري سگھجي ٿي. ٻيو ته ساڳئي ئي ڪارخاني ۾، ساڳئي ڪم لاءِ پنجابي مزور کي، سنڌي مزور کان سرس اجورو ڏنو وڃي ٿو. اھو وڌيڪ اجورو مٿين ڪمائي ۾ ڳڻي سگھجي ٿو. ٽيون پنجابي مزور کي رھائش، علاج معالج جي سھوليت ۽ ٻيون سھوليتون ۽ وڏي ڳالھه ته سولائي سان نوڪري ملڻ، اھي سڀ شيون مٿين ڪمائي يا Surplus Value ليکي سگھجن ٿيون.
جيڪڏھن حقيقي طرح (Objectively) سوچبو ته ڏسڻ ۾ ايندو يا محسوس ٿيندو ته گھٽ ۾ گھٽ ٽين دنيا ۾ ھن وقت ”قوميت“ جو جذبو سگھاري ۾ سگھارو جذبو آھي. ائين برابر آھي ته اصل ۾ انٽر نئشنلزم، سوشلزم ۽ ڪميونزم جا جذبا، ”قوميت“ جي جذبي کان مٿانھان آھن، پر ٽين دنيا جي رھاڪن جي ذھني ارتصا ايتري آھي، يا گھٽ ۾ گھٽ ھو لاشعوري طرح ”قوميت“ جي جذبي سان ڏاڍو گھرو ڳنڍيل آھن. ھنن جو ذھن اڃا تائين سوشلزم ۽ انٽرنئشنلزم جي سطح تائين پھتو ئي نه آھي. زباني طرح ڀلي ھو سوشلزم ۽ ڪميونزم جي دعوا ڪندا ھجن، پر دلي طرح ۽ ذھني طور ۽ عملي طور ھو قوميت جو جذبو رکن ٿا. پنجاب جي ڪامريڊ عبدالله ملڪ جھڙو گڻنگ ڪميونسٽ، حج تي وڃي ٿو ۽ اسلام کام متاثر ٿئي ٿو ۽ ان باري ۾ ”حديث دل“ نالي سفر نامو لکي ٿو. حقيقت ۾ اھو ھن جو پنجابيت جو جذبو آھي، ڇو ته ھنکي خبر آھي ته اسلام ۽ پاڪستان جي نالي ۾، ھن جي قوم ٻين قومن جي آسانيءَ سان ۽ ڀرڀور پرماريت ڪري سگھي ٿي ۽ ڪري پيئي. ساڳيو حال ھو فيض احمد فيض جو، جنھن کي ”اسلامي سوشلزم“ کپندي ھئي ۽ جو ھر حڪومت جو دادلو ٿي رھيو.
دنيا ۾ڏکن، پيڙا ۽ بيروزگاري، بدامني، نسلي ۽ لساني فساد، جھيڙي ۽ جنگ جو بنيادي ڪارڻ ”ڌاريائپ“ آھي.
ڌاريائپ جي وڌيڪ ڇنڊڇاڻ ڪبي ته قصو وڃي سامراجيت جو روپ وٺندو. آمريڪا جو ويٽنام، ڪيوبا نڪارا گوا ۽ ٻين ملڪن تي حملا ڪرڻ. آمريڪا جو افغانستان، ايران ۽ آفريڪا جي ملڪن ۾ دست اندازي ڪرڻ، انگريزن جو ڏکڻ آفريڪا تي غلبوڪرڻ ۽ ٿورائيءَ ۾ ھوندي به گھڻائيءَ کي غلام رکڻ، آمريڪا جو ھر ملڪ ۾ ملڪي ايجنٽن ذريعي جاسوسيءَ جو ڄار پکيڙڻ، ھر ملڪ ۾ گھڻ قومي ڪارپوريشن جا سرمائيدار دلال پئدا ڪرڻ، پاڪستان جو افغان ڀڳوڙن کي رکڻ، سنڌ ۾ غير سنڌين کي آباد ڪرڻ ۽ کوڙ ٻيا ”ڌاريائپ“ جا قھر ۽ ڪلور آھن.
ھئڻ ايئن گھرجي ته ڪنھن قوم يا علائقي کي، پنھنجا ڪم ڪرائڻ لاءِ ماڻھن جي ضرورت آھي ته ان علائقي جي قوم ۽ حڪومت جي اجازت ۽ راضپي سان ڌاريا پورھيت اتي وقتي طور اچي سگھن ٿا، پر انھن کي نه ووٽ جو حق ھوندو، نه ملڪيت خريد ڪرڻ جو ۽ نه دائمي طور آباد ٿيڻ جو.
سريلنڪا ۽ فجي ٻه ننڍڙا ملڪ آھن ۽ سمنڊن وچ ۾ ٻيٽ آھن. سريلنڪا ۾ انگريز سامراج ڌارين تاملن کي، چانھه جي باغن ۾، سستي مزوريءَ تي ڪم ڪرڻ لاءِ آڻي آباد ڪيو. اھي تامل، جڏھن ججھي ڳاڻاٽي ۾ ٿي ويا ته ان ڌرتيءَ تي پنھنجو حق جتائڻ لڳا ۽ اڄڪلھه اتي باھ ۽ رت جي راند کيڏجي رھي آھي، ۽ سريلنڪا جي اصلي رھاڪن لاءِ امن، سک ۽ ترقي تباھ ٿي رھيا آھن. اھڙي ريت فجي ٻيٽ ۾ انگريز سامراج، ڪمند جي کيتن ۾، سستي پورھئي لاءِ ھندستاني مزورن کي آندو. ھندستاني وڌندي وڌندي، اتي جي اصلي رھاڪن ملانشين قوم کان گھڻائي ۾ ٿي ويا آھن ۽ اتي حاڪم ٿيڻ جو حق ڇڪين ٿا. نتيجي ۾ ان ۾ملڪ ۾ جنگ ۽ فساد جو راڄ برپا ٿي ويو آھي.
دنيا جي دائمي سک، امن ۽ ترقيءَ لاءِ ضرورت آھي ته ڌارين کي پنھنجي اصلي ڌرتيءَ ڏانھن موٽايو وڃي، پوءِ چاھي ھو سؤ سالن کان ڇو نه پرائي ڌرتيءَ تي کپ کوڙي ويٺا ھجن. اھڙي قسم جي ڌاريائپ اصل ۾ سامراجيت جو ھٿيار آھي. ان ذريعي به سامراج دنيا جي ٻين قومن ۾ ڦيٽاڙو وجھي ٿو ۽ پرماريت ڪري ٿو. اسرائيل ان جو چٽو پٽو مثال آھي.
جيڪي ڌاريا سنڌ ۾ اچي کپ کوڙي ويٺا آھن، انھن ۾ خاص ٽولا ھي آھن: ھندستاني پناھگير، بھاري، پنجابي، پٺاڻ، افغان ڀڳوڙا ۽ ايراني. ھندستاني پناھگير ھتي اچي پنھنجي درباري اڙدو ٻولي ۽ درباري تھذيب مڙھي، ڪوڙن ڪليمن جي نالي ۾ بنگلا، ملڪيتون، زمينون، جائدادون، ڪارخانا ۽ پئداور جا ھڙ ذريعا ھڙپ ڪري، سنڌين کي ڀينگو ڪري ڇڏيو، ساڳئي وقت روزگار، نوڪريون، آفيسون، وزيريون ۽ سياسي عھدا به ھٿ ڪري ويا، واپار ۽ ڪاليج جي داخلائن تي قبضو ڪري ويا. تڏھن به ھنن جي رڙ پئي پوي ته اسان سان ظلم آھي، اسان ۾ محروميءَ جو احساس آھي. بھاري، بنگالين جا خوني ۽ قاتل آھن، ۽ ھتي اچي اھا ئي واٽ ورتي اٿائون. بم ٺاھڻ ۽ ھڻڻ ۽ ڇرا ٽنبي مارڻ، ھنن جي خصوصيت (Specialty) آھي. پنجابي ھتي زمين، واپار، وڏين وڏين نوڪرين ۽ گذران جي ذريعن تي قبضو ڪيو ويٺا آھن. مارشل لا جي روپ ۾ ملڪ کي غلاميءَ جي غار ۾ ڌڪي ڇڏيو اٿن. سنڌي عوام کي ڌاڙيل سڏي، گولين جو شڪار پيا بنائين، ڳوٺن جا ڳوٺ ناس ڪن ۽ فوجي ڇانوڻيون ٺاھن ۽ ٿرين تي رينجرن جي روپ ۾ قھر ڪن. پٺاڻن ھتي اچي سمگلنگ، آفيم ۽ ھيروئن پھچائڻ، ٻار کڻي وڃڻ ۽ ڀڄائڻ ۽ خرڪار ڪئمپن جو روايتون شروع ڪيون. افعان ڀڳوڙن ھيروئن ۽ خطرناڪ ھٿيارن جو رواج ھتي وڌو آھي ۽ بمن سان دھشتگرديءَ جي ڪارنامن ۾ رڌل آھن. ايراني ھتي موتمار ھٿيارن ۽ بمن سان پنھنجو جواھر ڏيکاري رھيا آھن.
ھن وقت سنڌ ۾ پناھگير ۽ پٺاڻ، ھڪ ٻئي جو رت وھائي رھيا آھن. ھنن جي وڙھڻ جو اصل سبب سنڌ جي ڦرلٽ ۾ حصيداري آھي. سڀني غير سنڌين کي مجبور ڪيو وڃي ته ھو جتي جي کرڙ آھن، اوڏانھن ھليا وڃن ۽ پنھنجي پنھنجي ڌرتيءَ تان وڃي ھڪ ٻئي سان حساب چڪتو ڪن، اسان جي ڌرتي اھڙي ننڌڻڪي نه آھي، جو ڌاريا انجا خزانا لٽڻ ۽ پاڻ ۾ ورھائڻ خاطر ان کي بيروت ۽ لبنان بڻائين!