سنڌ جو ”ساٿي“
سنڌ جو ”ساٿي“
ڪنھن به ڪتاب تي ٻن پھلوئن کان روشني وجھي يا ٽيڪا ٽپڻي ڪري سگھجي ٿي. ھڪڙو ليکڪ جي لکڻ جي ڍنگ تي ۽ ٻيو لکيل مواد جي مضمون تي.
عالماڻي جي ڪتاب ”ساٿي“ ۾ سندس لکڻ جو ڍنگ صفا نئون ۽ نرالو آھي. انکي نظماڻو نثر يا نثراڻو نظم چئجي، يا اڃا به ڪو ٻيو نالو ڏجي(مان پنھنجي سھوليت خاطر ھنن لکڻين کي شعر چوندس) پر انجون ھي خوبيون تمام چٽيون آھن!
(1). لکڻي سادي، سنئين سڌي ۽ سولائيءَ سان سمجھه ۾ ايندڙ آھي.
(2). ھو عام پرھندڙ لاءِ لکي ٿو ۽ پرھندڙ کي ھنجي پيغام سمجھڻ ۾ دير نه ٿي لڳي. چوي ٿو:
اھو لکڻ اجايو
جو
وڏي سمجھه وارو
سمجھي.
انھي وٽ ته
پنھنجو لکيو ئي
ڪافي ھوندو،
ٻئي جو پڙھي
ڇا ڪندو!
(صفحو 194)
علامتن اشارن ۾
چئجي
جي جان جو خطرو
ھجي،
نه ته
سنئين سنڌي
سولي سنڌيءَ ۾ چئجي
حقيقت کان فرار ۾
ڇا حاصل؟
(صفحو 197)
(3) ھنجا جملا ننڍا ۽ لفظن جي چونڊ چڱي آھي.
(4) ھنجا ڪيترا ننڍڙا شعر پوري ڪھاڻي لکن ٿا:
چور:
رات ڍڳا
چور ڇوڙي ويا.
صبح جو
پاٿاريدارن پير وڃايا،
ڌڻيءَ سان به
سنسک ٿيا.
پوليس کي پتو پيو،
ڌڻيءَ وٽ
ٽيجھو ڪري ويا،
چوٿين ڏينھن
ٿيو چورن سان حساب ڪتاب،
پنجين ڏينھن
ڍڳا ڪُسي ويا،
ڌڻيءَ کي ڄاڻ ٿيو،
فاتح پڙھي ويھي رھيو
(صفحو 125)
(5). فلسفي ۽ ڏاھپ جا ڳوڙھا نڪتا، سولائيءَ سان سمجھه ۾ ايندڙ نموني پيش ڪيا ويا آھن.
مواد جي موضوع جي لحاظ کان ھن جا شعر کوڙ موضوعن جو گھيرو ڪن ٿا، جھڙوڪ فلسفو، من وديا، ٻولي، تاريخ، سياست، سائنس، ادب، سنڌ ۽ ٻيا. مان رڳو ھنجي سنڌ ۽ سنڌين جي باري ۾ چيل ڪجھه شعرن جي ڇنڊڇاڻ ڪندس:
ھونءَ ته ھنجي سڄي لکڻي سنڌي ماحول ۽ سنڌي پس منظر واري آھي، پر جتي جتي سنڌ ۽ سنڌين جو خاص حوالو ڏنل آھي، مان انجي باري ۾ ڪجھه چوندس:
ھن جن سنڌي شخصيتن کي ھن ڪتاب ۾ آندو آھي سي آھن: لطيف، سچل، سامي، غلام محمد گرامي، وتايو فقير ۽ ڀٽو.
ھو پڪ ٿو ڏياري ته ڌرتيءَ جي ٻين ملڪن وانگر سنڌ ۾ به ڦيرو يا تبديلي رھي ٿي جيئن مارڪس جي جدليات (Dialectics) جو نظريو آھي ته دنيا جي نه رڳو مادي شين ۾ پر سماج ۽ سياست ۾ به ھروقت تبديلي، ترقي ۽ ارتقا ٿيندي آھي:
رڳو
سنڌڙي
نه ٿي ڦري،
سڄي ڌرتي
ٿي ڦري،
نه ته
سج نه اڀري،
ڏينھن نه ٿئي.
(صفحو 15)
عالماڻيءَ ھتي جي ھارين کي خبردار ڪيو آھي ته ھي اديب ۽ دانشور تنھنجي لاءِ واڳونءَ وارا ڳوڙھا ڳاڙي، توکي ڪوڙي ھمدردي ڏيکاري رھيا آھن:
ادا ڙي ھاري!
ھي جي ڳوڙھا
آءُ تولاءِ ٿو ڳاڙيان،
اھي واڳون جا ڳوڙھا اٿئي!
جي اڃا
رت ست اٿئي،
ھمت اٿئي نه
اٿ!
اچي منھنجي ڳچيءَ ۾
ھٿ وجھه،
منھنجا ڪپڙا لاھي
پاڻ ڍڪ!
ڪيستائين
منھنجي رحم ڪرم تي رھندين،
اھڙو جي چڱو ھجان ھا
ته اڄ
تنھنجو ھي حال نه ٿئي ھا
(صفحو 15)
پر عالماڻيءَ، ھاريءَ کي عمل جي صحيح راھ نه ٻڌائي آھي. ھو ھن کي چوي ٿو ته تون گمراھ ڪندڙن يعني دانشورن کي ڳچيءَ ۾ ھٿ وجھه، جيتوڻيڪ ھاريءَ جو ڇوٽڪارو انھي ۾ آھي ته ھو سڌي طرح پنھنجي طبقاتي دشمن ۽ پرمار وڏيرن سان مقابلو ڪن. ساڳي طرح ھن پورھتين کي به صحيح صلاح نه ڏني آھي. ھن ائين ڏيکاريو آھي ته ليکڪ يا دانشور پورھيت جو رت چوسيندڙ ۽ رت وھائيندڙ آھي:
او پورھيت !
مون تو لاءِ
ڪيو ئي ڇا آھي،
جو اڃا پيو
مون لاءِ مرين !
ڪرسي مون کي ملندي،
طاقت مون کي ملندي،
اڏامندس آءُ،
نالو منھنجو ٿيندو،
توکي ڇا ملندو؟
آءُ ته وري به
تنھنجو رت چوسيندس
تنھنجو رت وھائيندس
جڏھن به ضرورت پئي... !
(صفحو 16)
جيتوڻيڪ ائين نه آھي. پورھيت جو رت چوسيندڙ ۽ رت وھائيندڙ سرمائيدار ٿيندو آھي. دانشور، ان سرمائيدار جو دلال ۽ ان ظلم ۾ ھمنوا ٿي سگھي ٿو. ھو پورھيت کي پرماريت جو احساس ته ڏياري ٿو پر ھن کي ان کان بچڻ جو ڪو قدم کڻڻ ته ٺھيو پر صلاح به ڪونه ٿو ڏئي.
عالماڻيءَ سچل جي فلسفي کي مارڪس جي فلسفي سان ڀيٽيو آھي. سچل دوزخ کي دڙڪو ۽ بھشت کي دلاسو سڏيو آھي ۽ مارڪس مذھب کي آفيم سان مشابھت ڏني:
دوزخ دڙڪو
بھشت دلاسو،
ڊاھ ويا ڊھي ڊھي،
پنھنجي ادب ۾،
ڀرڀور انداز ۾،
سچل سرمست کانسواءِ
ٻئي ڪنھن
اھڙو سچ نه چيو،
نه چئي سگھندو.
مارڪس جو سڄو فلسفو،
ڪميونزم جو پورو مانڊاڻ،
سوشلزم جو سڄو سانگ،
سچل جي انھيءَ سچ تي
بيٺل آھي،
باقي سڀ
دلاسا ۽ دڙڪا.
(صفحو 10)
عالماڻيءَ جو چوڻ آھي ته تاريخ ٻڌائي ٿي ته سنڌ کي مذھب جي نالي ۾ لٽيو ۽ ڦريو پئي ويو آھي. سنڌين به انھيءَ نعري جي وھڪري ۾ وھي، پاڻ کي ڌارين کان پئي ڦرايو ۽ مارايو آھي. پر ھاڻي ھنن ۾ ان فريب جو احساس جاڳي چڪو آھي ۽ ھنن نعرو بلند ڪيو آھي:
تاريخ شاھد
جڏھن ڪڏھن
سنڌ
مذھب جي نالي ۾،
مذھب جي نالي تي
قربان ٿئي، مُئي،
پو ڇو نه....
سدا ”جيئي سنڌ“... !
صفحو (9)
ھن انھن سنڌين تي ڀرڀور طنز ڪئي آھي، جي قوميت جو دم ته ڀرين ٿا پر ٻولي ٻين واري ڳالھائن ٿا.
ڇرڪين ڇو ٿو،
ڳل نه لڳائيندين؟
ھليو آھين،
قوميت جو دم ڀرڻ،
ڳالھائين ٻولي ڌاري،
ڪير چوندو:
آھي توکي ڌرتيءَ سان پيار،
نه ٿو چوان
تون ٻولي ٻي نه سک
چيني سک، جپاني سک.
پر ڪم پنھنجي کان وٺ،
پيار پنھنجيءَ سان ڪر.
(صفحو 26)
شاھ جي رسالي ۾ عالماڻيءَ کي تصوف جا راز ۽ روحانيت جون رمزون نظر ڪونه ٿيون اچن پر ھنجو چوڻ آھي ته لطيف سائينءَ جو رسالو سنڌي ٻولي ۽ سنڌي تھذيب جي تاريخ جو وڏي ۾ وڏو ڪتاب آھي. لطيف اسان لاءِ ٻولي، لفظن، اصلاحطن ۽ تشبيھن ۽ سماجي ۽ تھذيبي تاريخ جا بي بھا خزانا محفوظ ڪري ڇڏيا آھن:
لطيف وڏو آھي،
تمام وڏو.
لطيف اسان لاءِ
ٻوليءَ جا خزانا ڇڏيا،
اصلاحطن ۽ علامتن جا
انبار ڇڏيا،
پنھنجي وقت جي
ادب، ثقافت
۽ ڪلچر جي
سچي سچي تصوير
چٽي ڇڏي.
(صفحو 39)
عالماڻيءَ چيو آھي ته سنڌي ادب ۽ سنڌي صحافي جي عام پورھيت کان به سرس پرماريت ٿئي ٿي. ان کان بچڻ لاءِ اھو رستو ٻڌايو اٿس ته اھي پاڻ ۾ ٻڌي قائم رکن:
سنڌي صحافي،
سنڌي اديب
جو جيترو استحصال
ٿو ٿئي،
ڪنھن ڪوري موچي
جو به نه ٿو ٿئي،
مٿان وري مصيبت ھيءَ
جو ھڪ ٻئي کي به ڪونه سھن !
(صفحو 42)
عالماڻيءَ سوچي ٿو ته سنڌي اديب ٿيڻ جو نه سوچجي خاص ڪري پيرسنيءَ ۾، ڇو ته قدر ڪونه ٿيندو:
اڇي ڏاڙھي
اٽو خراب،
اڇو مٿو
اڇو منھن
ڪيئن ٿو ٿئي
خبر اٿم،
اديب ٿيان،
اھو به
سنڌي ۾
ڪير ٿو ڏسي
ڪير ٿو پڇي!
(صفحو 52)
مان سمجھان ٿو ته عالماڻيءَ کي اھڙو مايوس ٿيڻ نه گھرجي. سنڌي اديبن پنھنجي قوم ۽ ساڻيھه لاءِ واکاڻ جوڳو ڪم پئي ڪيو آھي. ان جو اجورو قومي شعور، وطن دوستي ۽ سياسي سجاڳي وڌڻ جي صورت ۾ سامھون پئي آيو آھي. ڇا اھو قدر گھٽ آھي؟... ھاڻي ته پھرين ڪتاب تي ئي انعام ملڻ کانپوءِ عالماڻي کي احساس ٿيو ھوندو ته ٻيلي اديب جو قدر ٿئي ٿو.
ھڪڙي شعر ۾ لکيو اٿائين ته اردو ادب درٻاري آھي، ۽ سنڌي ادب ماٺيڻو، ھيڻو ۽ ھيسيل:
جي اڙدو ادب
درٻاري آھي
جنھن ۾
ڪو شڪ ڪونھي
ته سنڌي ادب
ماٺو، ماٺيڻو،
ھيڻو، ھيسيل
ٻار جھڙو.
(صفحو 138)
اردو ادب ته برابر درٻاري ادب آھي، پر سنڌي ادب تي ماٺيڻو، ھيڻو ۽ ھيسيل ھجڻ جو الزام صحيح نه آھي. ڪافي سالن کان ڇپجندڙ سنڌي ادب گھڻي ڀاڱي طوفاني، انقلابي ۽ عوامي آھي. ڪتابن ۽ رسالن ۾ ڇپجندڙ ڪھاڻين، شعرن ۽ مضمونن جو وڏو حصو قومي، سياسي ۽ انقلابي ويچارن سان ڀرڀور ھوندو آھي. اھي لکڻيون ذھنن کي تڙپائي ۽ احساسن ۾ ولولو مچائي ڇڏينديون آھن. اڄڪلھه سنڌين ۾ جيڪا قومي، سياسي ۽ انقلابي سجاڳي ڏسجي ٿي سا سياستدانن جي سياست کان وڌيڪ اديبن جي لکڻين جي پيدا ڪيل آھي.
عالماڻي شايد سنڌي ادب گھڻو ڪونه ٿو پڙھي نه ته کيس خبر ھجي ھا ته ھاڻوڪو سنڌي ادب: نئون ادب، آزاديءَ جو ادب ۽ جديد دور جو آئينو آھي ۽ ان ۾ پنھنجي ڌرتيءَ جي مٽيءَ جو رنگ آھي. تحريڪ سھڻي، پيغام، اڳتي قدم، روح رھاڻ، ملير ڊائجسٽ، ڪارونجھر، وطن دوست ۽ برسات جھڙن رسالن ۽ رسول بخش پليجي، جي ايم سيد، محمد ابراھيم جويي، شيخ اياز، تنوير عباسي، ابراھيم منشي ۽ مجيديءَ جي لکڻين ۽ ڪتابن پڙھڻ وارو ڪڏھن به ائين ڪونه چوي ھا ته سنڌي ادب ماٺو، ماٺيڻو، ھيڻو ۽ ھيسيل آھي.
عالماڻي پنھنجي شعر ”ڪراس بريڊنگ“ ۾ چيو آھي:
وڻ وڻ جي ڪاٺي
پئي گڏ ٿئي،
ڪراس بريڊنگ
پئي ٿئي،
نئين نسل جي،
نئين ٽھي
پئي ٺھي
نئين سنڌ پئي ٺھي
اميد اھا ئي ڪبي
ته وڌيڪ مٺاس
۽ محبت ڀري ٿيندي.
(صفحو 148)
جي ھن شعر ۾ عالماڻيءَ سنڌين ۽ غير سنڌين جي پاڻ ۾ سڱابندي جي پٺڀرائي ڪئي آھي ته پوءِ اھو سندس ئي ان زباني چوڻيءَ جو رد آھي جنھن ۾ ھو چوندو آھي ته غير سنڌين جو پنھنجو تعداد، پنھنجي زبان ۽ پنھنجي تھذيب وڌائڻ جو ھڪ محاذ اھو به آھي ته سنڌين مان شاديون ڪجن.
”سنڌي ماڻھو“ شعر ۾عالماڻي چوي ٿو ته سنڌي ماڻھو رڳو پاڻ ۾ ئي وڙھندا آھن۽ ٻاھرين جي خوشامد ڪندا آھن:
سنڌيءَ کي
جي وڙھڻ تي
دل ٿيندي ته
پنھنجن سان وڙھندو
ٻين جي ته پاڻ
خوشامد ڪندو، آءُ ڀڳت ڪندو.
(صفحو 178)
ھرڀرو ائين نه آھي. سنڌي سڄي تاريخ جي دور ۾ ڌارين سان خوب وڙھندا رھيا آھن. ھر حملي آور ۽ ھر ڌارئي جو سورھيائيءَ ۽ سرويچيءَ سان مقابلو ڪيو اٿئون. پوءِ ڪڏھن شڪستون ٿيون ته سوڀون ان کان وڌيڪ ٿيون آھن. ھاڻي ته ٻاھرين جي مھمان نوازيءَ ۽ آڌر ڀاءُ ڪرڻ جي اوور ڊوز جو مزو چکي چڪا آھن ۽ شعوري طرح ان جو نتيجو ڏٺو اٿن. انڪري قومي احساس سان گڏ پاڻ ۾ ٻڌي ڪرڻ جي اھميت کان به واقف ٿيا آھن. پڇاڙيءَ ۾ عالماڻيءَ جو اھو شعر لکندس، جو اھميت جي لحاظ کان مونکي پھرين لکڻ کپندو ھو ۽ جنھن ۾ ھُن سنڌين کي ھن سائنسي ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي دور سان وک ملائڻ تي زور ڏنو آھي:
ٻڌو مشين جي گڙ گڙاھٽ،
مصنوعي سيارن جي سرسراھٽ،
خلاوردن جي آھٽ،
۽ انھن جي ڌُنَ تي
ھم آھنگ ڪريو پنھنجا ساز،
جي تاريخ سان اڳتي ھلڻو اٿو،
جي وقت سان ساٿ ڏيڻو اٿو... (صفحو 9)
(22 سيپٽمبر 1978)