همعصري بُغض ۽ پروفيشنل جيلئسي کي پاسيرو رکي لکيل راءِ!
پياري امر جو ريڊيائي اسڪرپٽس تي مشتمل هي مسودو ٽي ڪلاڪ اڳ پُھتو آھي، ۽ ھاڻي هاڻي سندس ايس ايم ايس مليو آھي، جنهن ۾ لکيل آھي ته ”جيترو جلد ٿي سگهي، تنهنجي خوبصورت نثر ۾ ٽن چئن صفحن جو رايو لکي موڪل، ڪتاب پريس ۾ آھي!“ .مون جوابي ميسيج ۾ لکيو آھي. ” امر ٻه ڪم اهڙا آھن، جيڪي مونکان تڪڙ ۽ پابنديءَ ۾ سليقي سان ناهن ٿيندا، هڪ لکڻ ٻيو!!“
پر مفعول جي سٺائي فعل کي تيز ۽ سليقيدار بڻائي ڇڏيندي آھي، اهو احساس هاڻي ٿيو اٿم. ڇوته امر جي لکڻين ۾ ايتري ته چاشني، دلچسپي ۽ تحريري حُسن آھي، جو هر صفحو پڙھڻ پُڄاڻا دل ڪجهه لکڻ لاءِ انگل ڪري رهي آھي. هونئن ته ريڊيائي اسڪرپٽ سان اها ٽريجڊي هوندي آھي، جو اهي ٻُڌڻ وقت جيڪو ”سمعي حِظ“ ڇڏينديون آھن، اهو پاڻ پڙھندي گهڻو گهٽجي ويندو آھي. آواز جي لباس ۾، صوتياتي سُرهاڻ، تلفظ جي موسيقيت، اُچارن جي نغمگي ۽ عبارت گوئيءَ جي ترنم کي عمومن ڇپيل لکڻيءَ ۾ ڳولي نه سگهبو آھي. بي بي سي اردو تان وسعت الله خان جي ريڊيو ڪالمن کي اخبارن ۾ پڙھندي اصل ”محظوظاتي حسن“ محسوس ناهي ٿيندو! اهائي ته بهترين ريڊيائي اسڪرپٽ جي خوبي هوندي آھي. جيئن ڪنهن سهڻي شعر مان هڪ لفظ هيٺ مٿي ڪرڻ سان سڄو شعر بنا ڪنگي ڪيل وارن جهڙو ٿي پوندو آھي، حقيقي ريڊيائي عبارت جو حُسن به ڪجهه ايئن ئي هوندو آھي. منهنجي خيال ۾ بهترين ريڊيائي اسڪرپٽ، آزاد نظم ۽ دلآويز نثر جي وچ تي ئي بيٺل هجي ٿي!
امر جي هنن لکڻين جو حُسن اهو آھي، جو اهي هڪ شاعر جون لکيل آھن، جن ۾ شاعرانه ميٺاڄ ۽ لکڻيءَ جو فنڪارانه رنگ ته آھي ئي آھي، پر شيرين لهجو، دلڪش ردهم، سونهن جي تصويرڪشي، عشق جي جذبن جي بي اختياري، تهذيبي شائستگي، فطرت جي منظرڪشي، مُهذب سادگي، رومانوي رمجهم ۽ جمالياتي آوارگيءَ سميت گهڻو ڪجهه موجود آھي! امر جي هنن لکڻين ۾ تخيل تي حقيقت جو رنگ حاوي آھي. قديم ۽ جديد سنڌ جي خوشبودار قدرن جي مهڪ، هڪ اهڙي ڪيفيت جي تجسيم ڪاري ڪري ٿي ،جنهن ۾ حسي تشبيهن، ٺھڪندڙ محاورن، بيساخته جذبن جي ترجمان تمثيلن سميت تهه داري، معنويت، شگفتگي ۽ زندگيءَ جي اجتماعي صورتحال جو دانشورانه اظھار، ڪاريهر جيان ليٽڻ لڳي ٿو! جنهن ۾ انساني احساسن ۽ الوٽن جي وجداني رقص جو عڪس موجود آھي.
ادب ۾ ريڊيائي اسڪرپٽس کي عام طور جائز مقام کان محروم رکيو ويو آھي. ان کي اهم صنفي حيثيت بدران ٿُلهي ليکي رڳو نثري کراڙ جي تناظر ۾ ڏٺو ويو آھي. ان جا ڪيترائي سبب آھن، هڪ اهو ته ڪمپيئر گهڻو ڪري تخليقڪار/ ليکڪ گهٽ هوندا آھن. جنهن ڪري هِتان هُتان ڪوٽيشن ڪري، اُتاڇري ۽ غير سنجيده مواد تي مشتمل/ بنا لکت ڳالهائي، پروگرام جو پيٽ ڀري وٺندا آھن. اردو سنڌيءَ جا ڪيترائي ريڊيو پروگرام ڊسڪ جاڪي هجڻ ڪري هلڪي ڦلڪي گفتگو، ٻُڌندڙن جي نالن ۽ نغمن تي به ڪم هلي ويندو آھي. باقي اقوال زرين، منتخب شعرن ۽ چونڊ نثري ٽُڪرن جو حوالو وري به سندن اصل صنف رهندي آھي. تنهن ڪري تخليقي ريڊيو اسڪرپٽ، ڪارٻُوٿين رڍن جي هُجوم ۾ وڃايل اڪيلي رڍ جيان پنهنجي الڳ سُڃاڻپ ٺاهي نه سگهي آھي! جيتوڻيڪ اسان وٽ ڪوثر ٻُرڙي کان امين ارباب تائين، نج ريڊيائي اسڪرپٽس تي مشتمل مواد ڇپايو ويو آھي، ماڪن شاھ رضوي ۽ بشير اُڍيجو سميت چند تخليڪقارن جون انتهائي جاندار اسڪرپٽ اڃان ڇپجي نه سگهيا آھن. پر مجموعي طور اسانجي اديبن وٽ ريڊيو اسڪرپٽ لاءِ ڪو موچارو تصور موجود ناهي! اسان وٽ هڪ سٺي ريڊيو پروگرام لاءِ نوي سيڪڙو محنت ڪمپيئر ۽ پنج سيڪڙو اسٽوڊيو انجنيئر جي هوندي آھي. پر پروڊيوسر جي فضول پوسٽ تي ويٺل همراهه ماهوار اسي هزار پگهار، جڏھن ته ڪمپيئر کي ڀاڙي وارا پئسا به ناهن ملندا آھن. ان زيادتي ۽ استحصال تي جيئن ڪنهن جي به نظر ناهي ٻُڏندي، ايئن اسان وٽ بهترين ڪمپيئرن جي ادبي عزت افزائي به نه ٿي سگهي آھي. اناؤنسر ۽ ڪمپيئر جو فرق آواز سان نه، پر شاهوڪار ۽ تخليقي اسڪرپٽ سان ٿيئي ٿو، پر اسان وٽ پرک ۽ تورتڪ آھي ڪٿي!؟ ڪيترائي نا اهل ڪمپيئر پرايا سرايا جملا پڙھي، ڪنهن اهل اميدوار جي جاءِ والاري ويٺا آھن! مونکي يقين آھي ته امر جو هي ڪتاب، اڪثر اهڙن ئي نا اهل هٿن ۾ به ڏٺو ويندو، جيڪي امر ساهڙ جو حوالو ڏيڻ بدران مائيڪ تي هنن محبوب اسڪرپٽس سان عجيب جُٺ ڪندا!
امر جي لکڻين ۾، منظرڪشيءَ جي دلنشين سطح ملي ٿي! جيئن روبرو جي گفتگو ۾، جسماني چُرپر ۽ اشارا ڪڏھن ڪڏھن اکرن ۽ لفظن جي جاءِ والاري وٺندا آھن، ايئن امر جي ريڊيائي لکڻين ۾، جيڪا صوتي اظھار جي اثر انگيزي آھي، ان کي صرف صداڪاريءَ جي ڌُن تي رقص ڪرائي سگهجي ٿو! جيڪو ڪم قافين ۽ رنگين لفظيءَ (لفاظي اڃان ٻي شيءَ آھي، جنهن ۾ لفظن جو غير ضروري ۽ مُبهم استعمال هجي) سان وٺي سگهبو آھي، پر امر اهو ڪم ٻوليءَ جي سلوڻي مزاج ۽ لفظن جي تخليقي قوت جو اندازو ڪري، انهن جي بهتر استعمال ۽ ساده فھم اظھار سان ڪيو آھي! ان ڪري ئي هن جي جذبات نگاريءَ تي به حقيقت جو رنگ چٽو آھي. منظر نگاريءَ ۾ سندس دؤر جي معاشري ۽ ماحول جون جهلڪيون ترندي نظر اچن ٿيون. هن عبارت آرائيءَ جي ڪيترن ئي ذريعن مان لطف اندوزيءَ جو سامان گڏ ڪيو آھي. امر جي هنن لکڻين ۾، قديم سنڌي لفظن، محاورن ۽ علامتن جو نيون جيهتون ۽ احساساتي نزاڪتون نظر اچن ٿيون. متروڪ ٻوليءَ جا ڪيترائي لفظ ۽ محاورا نئين ابلاغ جو ذريعو بڻيا آھن! امر مونکي مختصر وقت ۽ چند صفحن جو پابند نه ڪري ها ته جيڪر هتي سندس لکڻين مان اقتباس عرض رکي، مٿي ڄاڻايل ڳُڻن ۽ خوبين سان موازنو ۽ ڀيٽ ڪريون ها. پر توهان رڳو ڪنهن هڪ صفحي تي نظر وجهندؤ، ته ”پَڇري پوڻ“ ”ونئون وڃڻ“ جهڙا ناياب محاورا ۽ سيڙھڪا، اجهور، ڀونگريون، بجر، وڄا ۽ سنمُک جهڙا معمر لفظ، ڪنهن شوقين جي ڍاٽي اُٺ جي ڳانيءَ ۾ پوئل مڻين جيان جابجا پنهنجو درشن ڪرائيندا!
امر جي هنن لکڻين مان ساڻيهه، خصوصن ٿري ٻھراڙيءَ جو ماحول پنهنجو محبوب مُھانڊو پسائي ٿو! فطرت جا رنگ، رسم و رواج، ثقافتي لاڙا ۽ معيشت سميت ٿري زندگيءَ جا انيڪ پاسا هن ڪتاب جي صفحن تي، ساوڪ رُت ۾ جهوڪ تي آيل اوٺي وڳ جيان ليٽي پيا آھن. هنن لکڻين ۾ امر جيئن ته عوام سان سڌو مخاطب آھي، تنهن ڪري ڪٿي ڪٿي سماجي اصلاح وارو گهوڙو ادب کي پوئتي ڇڏڻ لاءِ سِراڙي جي ڪوشش ڪندئي نظر اچي ٿو! جيئن سگريٽ ڇڪڻ جي هاڃيڪار اثرن متعلق هن جي اصلاح آميز تحرير، پر ان ۾ طنز و مزاح جي آميزش ان کي ڪجهه ڪجهه آرٽسٽڪ بڻائي ڇڏيو آھي. ريڊيو تي ڪمپيئرنگ ڪرڻ واري عرصي دؤران، آسپاس ٿيندڙ اھم واقعن، تاريخي ماڳن ۽ عالمي ڏينهن تي جتي امر جي وڻندڙ ويچارن جي بيساختگي موجود آھي. جتي ويل وقت جي صدائن، لوڪ روايتن سان مالامال قلمي ادائن، تاريخ کي اک ڀَڃندڙ نِگاهن، سماجي مداين ۽ ھڪ دؤر جي سچاين تائين گهڻو ڪجهه وکريل آھي، اتي ڪلاڪار احمد کٽيءَ کان ويندي والم ميگهواڙ تائين، امر جي پسنديده ڪردارن تي هن جي لفظي مصوري موجود آھي. امر جي عشق، فنڪارانه وِلوڙ ۽ ريڊيو پروگرامن جي گهُرج، هن کان لکرايو آھي ۽ واهه جو لکرايو آھي!
ناشاد رحم علي موسيپوٽو
اسلام ڪوٽ، ٿرپارڪر
تنهنجا دنيا، سڀ رنگ سانول
ريڊيو ته مون اُن وقت کان ٻُڌڻ شروع ڪيو هو، جڏهن اڃان مُنهنجي ٻاراڻي عُمر هُئي ۽ هاڻ جڏهن، پيريءَ ڏانهن پير کڻڻ شروع ڪيا اٿم، تڏهن به ريڊيو آئون ريگيولر ٻُڌان ٿو. اُن زماني ۾ جڏهن مائي ڀاڳي، نور بانو، ڪزبانو، قاسم اوٺو، چاڪر چانڊيو، جلال چانڊيو، جيجي زرينه بلوچ ۽ ٻين جي ريڊيو تي هاڪ هُوندي هُئي. مونکي اُنهن فنڪارن جي ڳايل ڪلامن توڻي لوڪ گيتن جا نه رُڳو ٻول وڻندا هُئا، پر سندن ڳايل ڌُنون ۽ اُنهن جي گلي جو گُداز ۽ آواز جو اُتار، چڙاهُه، مُرڪون ۽ مينڍون الائي ڇو؟ بي چين ڪري وجهنديون هُيون. لڳندو هو، ڄڻ اِنهن بي مِثال ڌُنن ۽ لازوال ٻولن ۾ مُنهنجي دل جو ڪو حصو آهي، جيڪو اُتي رهجي وِيو آهي. اِهو ئي ڪارڻ هو، جو جڏهن به ڪو نئون ڪلام آئون اُنهن گُلوڪارن جي سدا بهار سُريلن آوازن ۾ ٻُڌندو هُئس، ته ڦٽا ڦٽ اُهو ڪلام ۽ اُها ڌُن مونکي برزبان ياد ٿي ويندي هُئي. عجيب ڪيفيت هُئي! جيئن اُهي راڳي ڳائيندا هُئا، هُو بهُو آئون به اُنهي ساڳي انداز ۾ اُهي ڪلام سڄو ڏينهن پيو گُنگُنائيندو هُئس، گُنگنائيندو يا جُهونگاريندو ته آئون اُهي سهرا ۽ لاڏا به هُئس، جيڪي عورتون شادين ۾ ڳائينديون هُيون. بهرحال موسيقيءَ سان مُنهنجي اِنهي بي اِنتها لڳاءُ جو سبب مونکي اڄ تائين معلوم ٿي ناهي سگهيو، ۽ نه ئي موسيقيءَ سان مُنهنجي اِنهي محبت ۾ ڪا به ڪمي اڄ تائين اچي سگهي آهي. سچ اِهو آهي ته سُر ۽ سنگيت مُنهنجي روح ۾ رچي رِلمِل ٿِي چُڪا آهن. پر بدقسمتي اِها آهي جو، مونکي غم حيات جي گُهرجن ايتري مهلت ئي ڪا نه ڏني جو ڪنهن کان سُرن جا گُر سکي سگهان ها؛ اُن ڪري اِها محرومي به مُنهنجي حياتيءَ جو حصو ٿِي ويئي ۽ اِها تشنگي اڃا سُوڌو مُنهنجي مَن - صحرا جي ٿر – ٻاٻيهي کي تڙپائيندي رهي ٿي.
لڳاتار ريڊيو ٻُڌڻ ڪري ئي ريڊيو جي رنگين دُنيا ۾ داخل ٿيس. ريڊيي جي دُنيا مون لئه هڪڙو پُراسرار جهان هُئي، اُهي ماڻهو اُتي ريڊيو جي بند دٻي ۾ ڪيئن ٿا ڳالهائين؟ اسان جهڙي عام مخلوق آهن، يا ڪنهن ٻي دُنيا جا عجوبا! جيڪي ڏيٺارو ته ڪو نه ٿا ڏِين، پر سندن آواز ريڊيو جي اُن دٻي جي معرفت اسان جي سماعتن کي ڪيئن ٿو ڇُهي؟ اِهو سڀڪجهه ڄاڻڻ جو اشتياق مون کي ريڊيو ڏانهن ڇڪي آيو. پر اُن زماني ۾ ريڊيو پاڪستان جا دروازا اسان جهڙي عام خلق لئه اوپرا هوندا هُئا. هڪ عام لسنر (ٻڌندڙ) جو اُن دؤر ۾ ريڊيو جي اندر جهاتي پائي ڪُجهه پَسڻ ڪنهن خواب مِثل هو. اُنهي دؤر۾ ريڊيو تي پهچڻ ۽ اُتان مائيڪ وسيلي ماڻهن سان مخاطب ٿيڻ به ڪنهن معجزي کان گهٽ نه هو. ڇو ته اُن وقت ريڊيو تي ڪم ڪندڙن ۽ لِسنرن جي درميان ريڊيائي پاليسيءَ جي ديوار بَرلن اڏيل هُئي. جنهن کي پار ڪرڻ مون جهڙي معمولي ماڻهوءَ لئه ناممڪِن نه سهي، مُشڪل ضرور هو. پر الله ڀلو ڪري پاڻ واري مرحوم محمد خان جوڻيجي جو، جنهن پنهنجي ايام ڪاريءَ دؤران جتي اوجهڙي ڪئمپ واري سانحي جي جانچ ڪرائي ککر ۾ کڙو هڻي پنهنجا ٽپڙ گول ڪرايا، اُتي مرحوم ڪي چار چڱا ڪم ٻيا به ڪيا. جن ۾ جتي ستاسي واري ڪاري قحط ۾ ٿرواسين جي دل کولي مدد ڪيائين، اُتي ريڊيو جي پروگرامن تان روايتي انداز جي دز لاهي دؤر نو جي تقاضائن جي قلعي ڪري، ريڊيو اسٽيشن جي بند کوليءَ جهڙن اِسٽوڊيوز مان ڪڍي ماڻهن جي گهرن، تڙن، هوٽلن، دُڪانن، اوطاقن، ٻنين ۽ جهرجهنگ تائين پهچايائين.
اِهو 1987ع جو زمانو هو، جڏهن ريڊيو پاڪستان نئين طرزِ نشريات جو آغاز ڪيو هو، ۽ ريڊيو جا اُهي پاروٿا آواز ۽ سندن روائتي انداز، جيڪي ريڊيو جي ڪمرن ۾ قيد هُوندا هُئا. جن جو پنهنجن ٻُڌندڙن سان ڄڻ ته ڪو تعلق، ڪو رشتو، ڪو واسطو ئي ڪو نه هو. جن جي نه ڳالهين ۾ ڪوئي دم يا خم هُوندو هو، ۽ نه ئي ماڻهن کي اُنهن جي بي فيض ڳالهين مان ڪا هڙ حاصل ٿيندي هُئي. پر جڏهن اُنهن روايتي ميزبانن جي جڳهه اهلِ علم ۽ اهلِ قلم آرٽسٽن جي خوبصورت آوازن والاري تڏهن سچ پچ ته ريڊيو پاڪستان جي بي جان بلڊنگ ۾ حرڪت پيدا ٿي پئي هُئي، ۽ اُهي ماڻهن جي تعلق، توجهه ۽ ترجيح جو مرڪز بڻجي پيون هُيون. نيئن طرزِ نشريات ماڻهن کي ريڊيو جي ايترو ته ويجهو ڪيو، ايترو ته نزديڪ آندو جو ائين لڳندو هو، ڄڻ ريڊيو جا ڪمپيئر ريڊيو پاڪستان جي بند اسٽوڊيو ۾ نه پر ڪنهن کُليل محفل ۾ ماڻهن جي وچ ۾ ويهي سندن سامهون احوال اوري رهيا آهن. اُهي دوريون، اُهي وڇوٽيون جيڪي ماڻهن کي ريڊيو کان ڪوهين ڏور پري رکيو آيون، سي سڀئي نيئن طرزِ نشريات کانپوءِ ميٽجي ويون. ماڻهن کي ايئن لڳو ڄڻ ريڊيو پاڪستان سندن ٻيوگهر آهي. ماڻهن ريڊيو جي پروگرامن سان، ڪمپيئرن سان ۽ پروڊيوسرن سان بي پناهه پيار ڪرڻ شروع ڪيو. هوڏانهن وري ريڊيو تي ڪم ڪندڙ اديبن، شاعرن ۽ صحافي ڪمپيئرن پنهنجي عِلمي، ادبي ۽ فني صلاحيتن سان ماڻهن جي دلين تي راڄ ڪرڻ شروع ڪيو. موٽ ۾ ماڻهن کان مَڻين محبتون به ماڻڻ لڳا. هِي هڪ اهڙو ريڊيي جي اؤج جو دؤرجو، جنهن ۾ معلومات، موسيقي ۽ وندر ۽ وِروُنهن جا نوان جهان ريڊيو جي مائيڪروفون تان نڪري ٻڌندڙن جي ذهنن کي زرخيز ڪندا رهيا. ماڻهن سان سِڌو سَنئون مُخاطب ٿيڻ ۽ ماڻهن جي ئي ڳالهه ماڻهن جي پنهنجي ٻوليءَ ۾ ماڻهن سان ڪرڻ جو هُنر انِهن عِلمي، ادبي ڪمپيئرن خوب ڄاتو ٿي، سو اُنهن اِن نئين طرزِ نشريات جي تبديلي مان ڀرپور فائدو وٺي ريڊيو جي دنيا جا تيور ئي تبديل ڪري ڇڏيا.
اهڙي دؤر۾ ڪنهن جي دل هُئي جيڪا ريڊيو اسٽيشن کي ڏسڻ ۽ اُتي ڳالهائڻ جي خواهش کان خالي هُئي؟ مُنهنجي دل ۾ به هڪ اهڙي خواهش جي خلش جاڳي هُئي. هڪڙي آرزو انگڙايون ڏيڻ لڳي ته ڪاش! آئون به ايئن ئي ريڊيو جي مائيڪ تان ڳالهايان. ايئن جيئن ماڪن شاهه رضوي، بخشڻ مهراڻوي، زيب سنڌي، امين ارباب ۽ ٻيا ريڊيو پروگرامن ۾ ڳالهائن ٿا. اِن شوق ۾ ريڊيو جي ماڻهن سان ناتا ۽ رشتا قائم ڪرڻ جو جُنون هوندو هو. اُٺ جي آنڊي جيڏا ڊگها خط اُنهن پروگرامن ۾ لکڻ ۽ پوءِ جڏهن اُهي خط من پسند ڪمپيئر پنهنجي مڌُر آواز ۾ ريڊيي تان پڙهندا هُئا ته ائين لڳندو هو ڄڻ ٿيليسيميا جي مريض کي رت جي بوتل مِلي ويئي هُجي. ننڍي لاڪون ريڊيو سان دلي لڳاءُ، موسيقي سان محبت ۽ مٿان وري شاعريءَ جي لگار لڳي پوءِ ڀلا پير پٽ تي پئي به ڪئين ها؟ نيٺ جُهڏي گدام جي مٺڙي ماڻهو سائين ماڪن شاهه رضوي (جنهن هاڻ پنهنجا اباڻا اَجها ۽ پُراڻا پَڊ ڇڏي وڃي حيدرآباد جا وڻ وسايا آهن) جي معرفت پاڻ فقيرن ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي گيٽ تي ويٺل سيڪيورٽي وارن وٽ وڃي پنهنجي پهرين اِنٽري ڪرائي هُئي. اُهي ڏينهن اڄوڻا ڏينهن، ريڊيو سان جيڪو تعلق قائم ٿيو، اڃان تائين اُن تعلق جي تند ڇڄي ناهي سگهي. ريڊيو حيدرآباد تي مُحترم ڪوثر ٻُرڙي سان به اُن وقت ئي روح جو رشتو جڙيو، مٿو مٿي تي اسان جي ياري ڪيترن ئي لوڏن لمن ۽ زماني جي مصروفيتن ۽ مجبورين باوجود اڃان تائين قائم آهي. عزت و احترام جا رشتا رنج رُسامن ۽ ڪِن تلخين باوجود برقرار رهي سگهن ٿا. باقي لوڀ لالچ ۽ مطلب جا ناتا رشتا ئي ڪڏهن نه ڪڏهن ڇڄي پوندا آهن. سو ڪوثر ٻُرڙي ۽ امين ارباب جي پنهنجائپ جي ڪري ريڊيو حيدرآباد ڄڻ ته منهنجو ٻيو گهر بڻجي پيو هو. اُتي ئي مونکي هڪ شاعر طور سُڃاڻپ مِلي ۽ سنڌ جي محبوب ماڻهن سان به مُنهنجي ملاقات ريڊيو حيدرآباد جي مائڪروفون معرفت ئي ٿي. ريڊيو حيدرآباد تي ڪيترن ئي دوستن کان مونکي اڻ ڳڻيون محبتون مِليون، سندن عزت و احترام ۽ همت افزائي مون ۾ حوصلو پيدا ڪيو. پر بي رحم حالتن ڪِن جي ويجهو ڪيو ته ڪِن کان وري ڪوهين ڏور به ڪَيو. وقت، وقت جي ڳالهه آهي، ماڻهو ڪڏهن ڀريءَ ۾ ته ڪڏهن ڀاڪُر ۾. سدائين سريکي ڪنهن سان به ڪو نه ٿي هلي.
2004ع ۾ مُنهنجي شاعريءَ جو ڪتاب ”اکين ۾ اُلڪا“ شايع ٿيو ته آئون ريڊيو جي دُنيا تان ڌيان هٽائي لکِڻ واري پاسي لڙي پيس ۽ ايئن ڄڻ ريڊيو حيدرآباد سان مُنهنجو تعلق ٽُٽي نه ته به جهَڪو ۽ جهيڻو ضرور ٿي پيو هو. مٿان وري سال 2005ع ۾ ريڊيو مِٺيءَ جو آغاز ٿيو. جَنهن جو پهريون اسٽيشن ڊائريڪٽر مرحوم انور هَڪَڙو صاحب هو. اُن سان ملاقات ٿي، هڪڙي صاحب خلوص دل سان ريڊيو تي ڪم ڪرڻ جي دعوت ڏني. انڌو گهُري ئي ٻه اکيون! سو پاڻ کي به ريڊيو تان ڳالهائڻ جو شوق هُجي جيڪو ڪپڙن ۾ ئي ڪو نه ٿي ماپيو. جنرل آڊيشن ٿيو ته اسان به وڃي حال سارو ڪن ڳڻايو. تنهن وقت خليل ڪاڪيپوٽو پروڊيوسر هو، تنهن ڪوثر ٻُرڙي جي فون تي مونکي ڪمپيئر طور پاس ته ڪري ڇڏيو. پر پوءِ پروگرام ٿورا ۽ همراهه گهڻا يعني ڀُونگي سوڙهي ڀائر گهڻا هُئڻ ڪري جيڪي جيءَ جيارا هُئا، يا جيڪي ريڊيو وارن جا چهيتا (اهو لفظ گهڻو پوءِ مون لاءِ به استعمال ٿيو ته امر نعيما ممتاز ڀٽي جو چهيتو آهي) هُئا، اُنهن کي پروگرام مليا ۽ اسان پارا کريا ٻاهريون ڪَڻ هُئاسين تن کي انائوسري عطا ڪئي ويئي. 19 سيپٽمبر تي مِٺي ريڊيو جي نشريات جو باقائدي آغاز ٿيو ۽ 22 سيپٽمبر تي مُنهنجي انائوسمينٽ ۾ پهرين بُڪنگ هُئي. بي دليءَ سان مون ڪُجهه مهينا انائوسمينٽ ڪئي، سا به انهي آس آڌار ته وري ورندا واءَ وري وسندا مينهن.. ڪڏهن نه ڪڏهن ڪمپيئرنگ جو موقعو ضرور ملندو. اِهو ريڊيو جو شروعاتي دؤر هو، پر جيستائين به 03 ڪلو واٽ جي آڌار مٺي ريڊيو جو آواز ماڻهن تائين پهتو. اُنهن سماعتن جي سرهايَن جو عجيب عالم هو. ڳوٺن ۽ شهرن جي گهرن، اوطاقن، دُڪانن، مانڊڻين، ٻنين، مطلب ته جتي، ڪٿي گهرن جي ڇتين تي، وڻڻ جي چوٽين تي وڏيون تارون ٽنگي به ماڻهن مٺي ريڊيو دل جي ڪنن سان ٻُڌو ٿي. سندن موٽ جو اندازو اُن وَقَت ايندڙ خطن جو هڪ وڏو تعداد هو. ايڏي وڏي تعداد ۾ خطن جو اچڻ ماڻهن جي مٺي ريڊيو سان محبت ۽ بي انتها دلچسپي کي ظاهر ڪري رهيو هو. مٿان وري ٿر ۽ اُن جي اوسي پاسي جا شاعر، اديب ۽ صحافي سڀئي ريڊيو تي ڪمپيئرنگ ڪرڻ لاءِ بي تاب هُجن. سڀني نُنهن چوٽيءَ جا زور لڳائي پروگرام ورتا. سياسي، سماجي اثر رسُوخ استعمال ڪيا ويا. ڪي لٺ ۽ چَٺ ڏسي ڪم ڪڍي ويا، ڪي مون وانگي زماني جي داءُ پيچ کان اڻڄاڻ هُئڻ ڪري هٿ مهٽيندا ئي رهيا. ”لابيون“ ۽ لاٺڙيا سڀئي سرگرم هُئا، ڪن کي هُشي ڏيئي پُٺي ٺپري ريڊيو وارن بُک هڙتالون ڪرايون. اهڙي ماحول ۾ ريڊيو مٺي ڪنهن عِلمي، ادبي ۽ ثقافتي اداري بجاءِ هڪ اهڙو آکاڙو بڻجي ويو. جتي سِکڻ ۽ سيکارڻ وارو ته ڪو سوين ۾ هڪ هو پر ٻيڙو ٻوڙڻ وارن پَرمتڙين پروڊيوسرن ۽ خوشامندي کاٽِڙين جي ٻيگهي متل هُئي. اهو ئي سبب آهي جو ياري باشيءَ جي بنيادي آيو سو اگهيو واريءَ پاليسي ريڊيو مٺيءَ جي تري واري سِر به سرڪائي، اُن جا بُنياد ئي ڪمزور ڪري ڇڏيا. نتيجو ڇا نڪتو؟ اُڀ اکين پيو ڏسجي آڱر کڻي ڇا ڪبو....
ٻاهران آيل آفيسرن جون پنهنجون مجبوريون هيون (اُنهن جي مجبورين مان هِتي وارن همرائن ناجائز فائدا به ورتا) ته هِتان جي ڦولهڙي ڀور مُنڇي ٽائيپ ماڻهن جون پنهنجون ترجيحون هُيون. سڀني پنهنجي، پنهنجي حصي جو ڪردار ادا ڪيو پر ريڊيو مٺيءَ کي ڪنهن به معاف ڪو نه ڪيو. ڪِن ريڊيو مٺيءَ مان سُڪل پيٽ ساوا ڪيا، ڪِن ويڙهايو ۽ راڄ ڪريو واري پاليسي اختيار ڪري ٻن اکين وچان ٽيون نڪ ڪڍي ورتو. ڪي فتني ۽ فساد جي جڙ هُئا آهن ته ڪي وري ڪوري گهڙي جهڙا مِٺا ۽ ٻاجهارا ماڻهو ريڊيو مٺيءَ کي نصيب ٿيا. جيڪي هر ڪنهن اڳيان هٿ جوڙ ڪري پنهنجي جوڳي جاءِ جوڙي ويا. اهڙن مُخلص ماڻهن ۽ ريڊيو جي خير خواهن کي ڀلي مٺي ريڊيو وارا وساري ڇڏين. پر ماڻهن جي دلين ۾ اُهي اوتارا اَڏي ويٺل آهن.
انائوسري جي دؤران ئي هڪ دفعي خليل ڪاڪيپوٽي کي عرض ڪيم ته ”قبلا سائين! هي جيڪا اوهان مونکي انائوسري واري پڳ ٻڌرائي آهي، اِها پاڻ کان زور آهي، جيڪڏهن اوهان جي اداري ۾ مون مسڪين جي نصيب ۾ ڪمپيئرنگ جو تاج ڪونهي ته پوءِ پنهنجي امانت سنڀاليو پاڻ جي يارو ياري!...... ۽ پوءِ سائين جن جيڪا ورندي ڏني اُن منهنجا هڻي ٺپ ئي ٺاري وڌا ۽ پوءِ آئون پنهنجي دال ڳرندي نه ڏسي ٽُوال ڪُلهي تي رکي هليو آيس پنهنجي گهر. وقت وڏو بادشاهه آهي، اُهو نه سدائين هڪجهڙو رهي ٿو نه ئي سدائين ڪنهن هڪ سان رهي ٿو. جنهن ماڻهوءَ مُنهنجي خواهش جو احترام ڪرڻ بجاءِ ٺٺوليون ڪيون هُيون، اُهو ئي ساڳيو ماڻهو مونکي منتون ڪرڻ لڳو. ٿِيو هِيئن جو “جڏهن سائين خليل مٺي ريڊيو جو اسٽيشن ڊائريڪٽر ٿي آيو تڏهن ڪيئي ڀيرا مونکي فون ڪري يا روبرو گهرائي چوندو رهيو ته امر! مهرباني ڪري پروگرام ڪريو، اِها اسان جي به خواهش آهي ته ريڊيو مٺيءَ جي لسنرن جي ڊمانڊ پڻ”......! پر اُن وقت آئون ريڊيو مٺيءَ مان مڪمل طور مايوس ٿِي چُڪو هُئس، ڇاڪاڻ جو جتي علم ۽ آرٽ کان وڌيڪ خوشامندي کاٽِڙين جي عزت هُجي، اُتي پنهنجو قيمتي وقت ۽ تخليقي توانايون ضايع ڪرڻ بدران وڃي ڪو ٻيو ڌنڌو ڪجي اُهو بهتر آهي. ريڊيو مون لئه نئون ڪو نه هو پر ريڊيو جو مائيڪ به نئون هو ته آن ايئر ڳالهائڻ جو تجربو صفا نئون هو. اُن ڪري انائوسري دؤران (جنهن ۾ مونکي ڪا دلچسپي به ڪا نه هُئي) غلطيون به ٿينديون هُيون، جن جو آئون اڄ به اعتراف ڪريان ٿو ته آئون ڄمندي ڄام قطعي ڪونه هُئس. ان ڪري مون سکيو ئي پنهنجي غلطين مان. مُنهنجي اِها ڪمزوري آهي جو آئون مائيڪ آڏو هُجان يا اسٽيج تي، ائين کُلي ڳالهائي ناهيان سگهندو. جيئن ڪاغذ تي قلم جي ڪُميت گهوڙي کي سِراڙا ڪرائيندو آهيان. اِهو ئي ڪارڻ آهي جو مون ريڊيو تي پنجن، ستن سالن ۾ هڪ به پروگرام بِنا لِکي پڙهڻ جي ناهي ڪيو. مُنهنجو ذاتي تجربو آهي ته جيڪي دوست بِنا اسڪرپٽ لِکڻ جي ريڊيو پروگرام ڪن ٿا، اُهي هڪ ته ورجاءَ جو شڪار ٿين ٿا، ٻيو ته اُنهن جي ڳالهين ۾ ڪو به ربطه ناهي هوندو ۽ ٻولي توڻي گرامر جي غلطين جي گُنجائش به رهي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو ماڪن شاهه رضوي کان وٺي بخشڻ مهراڻوي، امين ارباب، بشير اڍيجي ۽ ناشاد رحم علي تائين جن جن به ڪمپيئرن کي ريڊيو ٻُڌندڙن وٽان ڀرپور پزيرائي ۽ مانُ مِليو آهي، اُنهن سدائين اسڪرپٽ لکي پوءِ ئي پروگرام ڪيا آهن ۽ ڏاڍو مقبول به ٿيا آهن. هڪڙي ادنيٰ انسان هُئڻ ناتي مُنهنجي خوبين جي خبر مونکي ڪونهي، پر خاميون کوڙ هُيون آهن ۽ اُنهن کي آئون خلوصِ دل سان اون ڪيان ٿو. پر سنگت وانگر پاڻ کي عقلِ ڪُل سمجهي “هٿ جي هڻڻ” ۽ پنهنجين اوڻاين تان کرڙ ۽ کاهيون اوڍائڻ جي مون ۾ عِلت ڪونهي.
خليل ڪاڪيپوٽي جي مليل ورنديءَ کانپوءِ مون ريڊيو مٺي جي انائوسري کي الوداع ڪيو. پر دل ۾ اهو پڪو پهه ڪري نڪتو هئس ته هڪ نه هڪ ڏينهن هِن ساڳي ريڊيو اسٽيشن تي ڪمپيئر بڻجي پنهنجي ماڻهن سان ضرور مُخاطب ٿيندس. ريڊيو تي ڪم ڪرڻ مُنهنجو خواب هو، جيڪو پورو ٿيڻ تائين مونکي ڪڏهن به دلي سُڪون ۽ چين ڪونه مليو. پر موقعي جي تلاش هُئي، سو مالڪ مُهيا ڪري ڏنو وسيلو مُنهنجو پنهنجو محبوب دوست سائينداد ساند بڻيو. سائينداد ساند ۽ شوڪت هنڱورجي جي معرفت مرحوم انور هڪڙي ۽ نعيما ممتاز ڀٽي مون، ڀارو مل امراڻي ۽ نديم جماڻي جا ڪمپيئرنگ لاءِ آڊيشن ورتا، پاس ٿياسين، ته پروگرام ڏنائون. 08 مئي 2006ع تي مُنهنجو پهريون پروگرام پارس هو، جيڪو شام جو نشر ٿيندو هو. سخت محنت ۽ دلي لگن سان مون ريڊيو مٺي تي بِنهه ٿوري عرصي ۾ ماڻهن جي دلين ۾ جايون جوڙيون، جيڪي اڃان تائين اڏيل آهن. پارس کانپوءِ سُرهي سانجهه، اسلام عليڪم مٺي، پنهوارن پچار سميت سمورا سنڌي پروگرام ڪيم، ڪيترائي سلسلا اُنهن ۾ لسنرن جي خواهش موجب ۽ پنهنجن پروڊيوسرن جي آئيڊياز پٽاندڙ هلايم. ٿر رنگ، پئي پُراڻو نه ٿي، لطيف رنگ، ماڻهو ميگهه ملهار، سڀ رنگ سانول ۽ شاهه لطيف جي سُرن تي مشتمل سلسلو لهرن لک لباس هلايم جيڪو بيحد مقبول ويو ۽ ريڊيو مٺيءَ جي پروگرامن ۾ ناشاد رحم علي ۽ مير مُرڪ واڍي جي پروگرامن کانپوءِ شايد ئي ڪنهن ٻي سلسلي کي ايتري پذيرائي ملي هُجي. جيڪا لهرن لک لباس ٿوري عرصي ۾ حاصل ڪئي هُئي. اِهو پهريون ڀيرو هو جو ٿر جو نئون نسل ريڊيو مٺيءَ جي معرفت پنهنجي ڌرتيءَ جي شهنشاهه شاعر لطيف جي فڪر ۽ فلسفي مان فيضياب ٿيڻ لڳو هو. اُهي ماڻهو جن ڪڏهن لطيف جي رسالي کي هٿ به ڪو نه لاٿو هو انهن ڀٽائي جي رسالي کي خريد ڪري پڙهڻ ۽ پُرجهڻ شروع ڪيو هو. اِها ريڊيو مٺيءَ جي وڏي ڪنٽريبيوشن هُئي. مختلف سلسلن ۾ مون نه رُڳو ٿر جي اُڀرندڙ نون شاعرن ۽ گُلوڪارن کي مُتعارف ڪرايو پر سموري سنڌ جي شاعرن، اديبن ۽ فنڪارن کي سندن ورسي يا جنم ڏينهن جي حوالي سان کين خراج به پيش ڪيو. ٿر جي سماجي، ثقافتي، تهذيبي، تاريخي ۽ امن امان جي معاملن تي مون نه رڳو ماڻهن ۾ سجاڳي پئدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر مون ڪوشش ڪري ماڻهن جي ڳالهه ماڻهن جي پنهنجي ٻولي، ماحول ۽ معروضي حالتن مطابق اُنهن تائين پهچائي يا اُنهن کي سمجهائي. مون هوا ۾ لٺيون ناهن هنيون پر جيڪي به زميني سچايون آهن اُهي بيان ڪيون آهن. پوءِ اُهي ڪڙيون به ٿي سگهن ٿيون ته مِٺيون به. مون ماڻهن جي مٿي ۾ پنهنجي ڳالهه ڪنهن مُترڪي وانگر ٺوڪڻ بدران اُنهن جي ذهني سطح، ذاتي دلچسپي وقت، موقعي ۽ ماحول جي مناسبت سان ڪئي آهي. ان ڪري ئي مُنهنجي هر ڳالهه پُر اثر ۽ دير پا ثابت ٿي آهي. اها مُنهنجي خوشفهمي واري خيام خيالي ناهي پر هڪ اهڙي زميني سچائي آهي جنهن کي اوهان ريڊيون مٺي جي لائق ٻُڌندڙن جي ذاتي ڪچهرين توڻي سوشل ميڊيا جي مخلتف مورچن ۽ راءِ عام جي معتبر ذريعن تي ڏسي يا پسي سگهو ٿا. مون جيڪا به ڳالهه ڪئي آهي يا جيڪو به موضوع بيان ڪيو آهي اُن ماڻهن جي سوچن کي ڪيترو جنجهوڙيو ۽ ان مان ڪا هڙ حاصل ڪيائون يا منهنجون ڳالهيون اُنهن جي مٿي تان گذري ويون. اها سَڌ اُنهن ماڻهن کي ئي هُوندي جن مونکي دل جي ڪنن سان هم تن ڳوش ٿي ٻُڌو آهي. ٿي سگهي ٿو ته هاڻي منهنجي ڪيل گفتگو جا موضوع مانهن کان وسري ويا هُجن پر جن به ماڻهن تائين مُنهنجي ڳالهه ريڊيو اسٽيشن مٺي جي مائيڪ وسيلي پهتي اُنهن منهنجن ڳالهين ۾ ڪنهن نه ڪنهن اُونهي اسرار جي پيغام کي ضرور پروڙيو آهي. ڇاڪاڻ جو مون ولگر ڪمپيئرن وانگر “وِڦلڻ” بدران سماج جي وِٽڙيل سوچن کي صحتمند بحث ذريعي سميٽڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. بامعنيٰ ۽ بامقصد پروگرام ڪئين ڪجن؟ ماڻهن تائين پنهنجي ڳالهه ڪئين سَهي نموني پهچائجي؟ ۽ ماڻهن کي پاڻ سان گڏ کڻي هلڻ جو هُنر بهرحال مون پنهنجن مُحسن ۽ مهربان دوست براڊ ڪاسٽرن کان به سکيو ته وقت ۽ حالتن به مُنهنجي رهبري ۽ رهنمائي ڪئي آهي.
لسنرس جا به عجيب و غريب قِسم ۽ مِزاج آهن. ڪي رُڳو نالي ٻُڌڻ جا لٺ شؤقين، ته ڪي وري موسيقي ۽ معلومات جا موالي، ڪِن کي ڪمپيئرن جي ڳالهين سان ڪا دلچسپي ڪو نه هوندي ته ڪي وري لفظ، لفظ توري تڪي وکر وانگر ٺاهي ٺوڪي وٺندا. وڻيو ته واهه واهه به دل کولي ڪندا ۽ جي نه وڻيو ته به رک رکال ڪن ئي ڪو نه، بلڪِ پِڙَ تي روڪڙا ڳڻي ڏيندا. ڪي مکڻ مان وار ڪڍڻ جا آڙيڪاپ ته ڪِن کي وري ڪل ئي ڪا نه پوندي ته ڪمپيئر چئي ڇا پيو يا چوڻ ڇا ٿو چاهي؟ بهرحال مُختلف مِزاجن ۽ طبيعتن وارن ٻُڌندڙن کي هڪ ئي وقت راضي رکڻ ۽ گڏ کڻي هلڻ آهي ته ڏاڍو ڏکيو ڪم، پر پاڻ فقيرن اهڙا لڪ به لنگهيا، جتي گهڻا همراهه گوڏن تي هٿ ڏيئي ويهي رهيا. گهڻا لسنرس وري خيري جا کاريل به ڏٺاسين، جن کي ڪجهه ڪمپيئر ايزي لوڊ اُماڻڻ جي عيوض سڄو مهينو ساريندا رهندا آهن. هڪڙا وري هوٽلن تي همراهُن کي ڳاڙها ٻوڙ کارائي پوءِ تاحيات لسنرس جي لسٽ ۾ پنهنجا نالا درج ڪرائي ڇڏيندا آهن. اهڙا به معجزا ٻُڌاسين جو ڪي لسنر پر لوڪ پڌاري ويا پر سندن سڄڻن جي لسٽ مطابق ريگيولر ريڊيو ٻُڌندا رهن ٿا. گهڻن همراهُن جي ڪوٿِرين ۾ ڪمپوز ٿيل لسنرس جي نالن جون لسٽون ائين محفوظ هُنديون آهن، جيئن تپيدارن جا اڇا، ڪارا چٺا ڪوٽارن جي ڳاڙهين ڳوٿِرين ۾ گُجها رکيل هوندا آهن. ڪيترا ويچارا پنهنجي پيٽ جو دوزخ ڀرڻ لاءِ يا سُوم رس جي سُتي حاصل ڪرڻ لاءِ لسنرس جي نالي تي لِکن به پاڻ ته پڙهن به پاڻ. رُڳو ريڊيو پروگرامن ۾ اُنهن لسنرن جي نالي سان تحريرون پڙهن ٿا، جيڪي سندن شؤق جو سامان مُهيا ڪري ڏين ٿا. گهڻن وري ڪتابن ۽ رسالن جي آڙ ۾ ڪيترن ئي لسنرن جي کيسن ۾ کاٽ هنيا جيڪي اڃان تائين هوڪا ڏيندا وتن ته ”اديون! اوهان ڪو ڏٺو“....!! پر کين ڪير سمجهائي ته ”ٻچا! ڪاڪا ڪرها هُئا ۽ ويا هاڻ هٿ مهٽڻ مان ڇا ورندو!!“ ڪَرپشن ڪامورا به ڪن ٿا ته ڪلرڪ ۽ ڪمپيئر يا انائونسر ۽ انجنيئر به، ”بهتي گنگا“ مان سڀئي هٿ ڌوئن ٿا. لسنرن به ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ انهي وبا ۾ وڪوڙيل آهن. فرق رُڳو طور، طريقن جو آهي، روپ ۽ رنگ جو ڍونگ ۽ ڍنگ جو آهي، پر ڦِري گهِري ڪَترين سڀئي مسڪين ماڻهن جا کيسا ٿا.
ريڊيو مٺيءَ تي ٻيو ته جيڪي ڪُجهه وَهي ۽ واپري پيو اهِو ڪنهن به اٽي جو پاءُ کائيندڙ کان ڳُجهو ڪونهي. پر جيڪي جُٺين يا پَرين سنڌي پروگرامن سان ٿينديون رهن ٿيون اُنهن تان اڳڙي کڻڻ بدران پاڻ رُڳو رومال ۾ ويڙهي ڳُجهارت ٿا ڏيون پوءِ جي چالهين پک تي ڳجهارت کي واءُ لڳي وڃي ته پاڻ تي ميار ڪونهي. ريڊيو مٺيءَ جي مون سميت ڪن فقيرن جي مٿي ۾ اجائي هوا ڀريل آهي ته ”اسين آهيون فنڪار (صحافي، شاعر ۽ اديب) سو ڪنهن ڪاموري، ڪنهن ڪلرڪ جي ڪُر نِش ڇو ڪريون“ ۽ هُو وري ويچارا هيرايل ”حاضر سائين“ همراهن جي سوس تي. سو اسان پارن مٿي ڦريل/کريل ماڻهن جي اِها مڳي انهن کان هضم نٿي ٿئي بلڪ سندن نڙيءَ ۾ ٿوهر جي ڪنڊي جيئن اٽڪي ٿي پوي. اُنڪري اسان جهڙن ”مغرورن“ مان جان ڇڏائڻ جا ڪيئي جتن ڪيائون پر جڏهن سندن ڪو به چارو نه چَليو تڏهن هڪڙي SD جا ڪن ڀَريائون ته ”سائين! ري آڊيشن ڪرايو ته اِن بهاني اِنهن مٿي جو سُور بڻيل ناپسنديده ڪمپيئرن کي ڪِڪِ آئوٽ ڪريون‘‘ پر اڳيان اسين به ست کنڊ کايو ويٺا هُئاسين سو اهڙا ته سندن سِيرڻ سوڙ هاڪيا سون جو مجبور کين چوڻو پيو ته “اسان ست به ڇڏيون ته پنج به ڇڏيون“. پير هيراڙي جي هير ٽنگ ڀڄي پوءِ به نه رهي، سو وري نئون ناٽڪ رچائي ريڊيو مٺي تي هلندڙ سنڌي پروگرام هئائي ٻه اُهي بند ڪرائي پوءِ ساهي پٽيائون پر هيڏانهن وري اسان فقير چري ڪيئن چئي ويران وير وڌ. سو ڪٿي ٿا مُنهن ۾ مُڱ وجهي ماٺ ڪري ويهون. ويهڻ اسان جو وڙ ئي ناهي. هڪ دفعو وري سندرا ٻڌي ڪاهي پياسين ڀٽائي جي هِن بيت وانگر. هلڻ هڪلڻ ٻيلي سارڻ منجهيان ايءُ مَرڪ.
سوشل ميڊيا جي مورچي تان اهڙو ته کڻي رڻ ٻاريون سون جو هيٺئين همراهُن جون ته وايون بتال ٿي ويون پر مٿان ان وقت جي DG سولنگي صاحب کين ڇنڊ پٽيندي چيو ته ’’سنڌ جي شاعرن، اديبن مُنهنجا تنجڻ تپائي ڏِنا آهن، اوهان سنڌي پروگرام بند ڪري خواري جو اِهو ٺڪر به مون تي ڀَڳو آهي‘‘ سولنگي صاحب جي ڌٻ پٽڻ کانپوءِ ريڊيو تي ڏينهن جو 02 وڳي کان 04 وڳي تائين جيڪو وقفو هو، اُهو ختم ڪري اُن ٽائيم تي ٻيهر مقبول سنڌي پروگرام شروع ڪيا ويا. جيڪي اڃان تائين جاري آهن، ۽ جن جو کٽيو ريڊيو پاڪستان لاڙڪاڻو، خيرپور ۽ ڀٽ شاهه به کائي رهيا آهن. هِتي هڪڙي وضاحت ڪندو هلان ته اسان جي هِن سڄي اصولي جدوجهد جو مقصد پنهنجي ٻوليءَ جي پروگرامن جي بقا بحالي ۽ ريڊيو مٺيءَ جي وقار ۽ وجود لاءِ هو، نه ڪي ڪنهن شخص يا فرد جي ذات خلاف هو، ۽ نه ئي اسان جا ڪي ذاتي مُفاد هُئا ڇاڪاڻ جو اسان فقيرن وڃايو گهڻو ڪُجهه آهي پر حاصل ڪرڻ جي حَوسَ نه اڳي هُئي ۽ نه ئي هاڻ آهي. اسان جي خودداري اسان کي جُهڪي سلام ڪرڻ، ڪنهن جي قدم بوسي ڪرڻ ۽ جي حُضوري ڪرڻ کان هميشه روڪيو آهي. پوءِ ڀلي ته اسان کي ان فٽ سمجهي اگنور ڪيو وڃي، پاڻ کي اِن ڳالهه جي پرواهه ڪونهي. پر اسان اصولن تي ڪڏهن به سوديبازي ناهي ڪئي. ها البت اُهي ماڻهو، اُهي لسنرس، اُهي پاٺڪ، جيڪي مون جهڙي حقير، فقير بندي گُنگهار گندي جي آواز، انداز، شاعري ۽ خيالن سان بي پناهه پيار ڪن ٿا، اُهي ئي مُنهنجي ڪُل ميڙي چُونڊي آهن. اُهي جيڪي جيءُ ۾ جايون ڏين ٿا، اُنهن لئه اکين ۾ اوتارا آهن. اُنهن جا انگل آرا، اُنهن جون هُجتون، محبتون، رنجشون، مُنهنجي ميراث آهن، مُنهنجي سڀني گُستاخين ۽ غلطين کي درگذر ڪري به مونکي پنهنجي محبتن ۽ دُعائن ۾ سدائين سنڀاريندڙ اِهي مارو ماڻهو ئي مُنهنجي حياتيءَ جو سڀ کان وڏو سَرمايو آهن. مون جهڙي ناچيز انسان سان سندن بي لوث محبت جو ثبوت اُهي فون ۽ خط آهن، جيڪي اڃا تائين ريڊيو انتظاميه کي مُنهنجي واپس اچي پروگرام ڪرڻ لاءِ چوندا رهن ٿا. مون ريڊيو مٺيءَ تي جيڪي ڦاڙها ماريا آهن يا جيڪي اَڪ ڪارا ڪيا آهن، اُنهن بابت مون وٽ ٻي ڪا به دعوا ڪونهي پر آئون پنهنجي ڪيل پورهيي جوَ گواهه پنهنجن پڙهندڙن ۽ ٻُڌندڙن کي ئي بڻايان ٿو.
خير پروگرام بند ٿيا وري شروع ٿيا، ڪيئي سڪندر آيا ۽ ويا پر سيوهڻ اُتي ئي رهيو. پروگرامن سان گڏ پروڊيوسر ۽ اسٽيشن ڊائريڪٽر به بدلبا رهيا. هڪڙي صاحب کانپوءِ علي نواز خاصخيلي، الاهي بخش ٻانڀڻ، ساجد دُراني، علي مُراد ٽانوري، خليل چنا، نور الله ٻگهيو، خليل ڪاڪيپوٽو ۽ موجوده سائين محمد علي ٻانڀڻ تائين اِهو سفر روان ۽ دوان آهي. ڪيئي پروڊيوسر آيا ۽ ويا، ڪي صوبيدار مزاج ڪي عاشق مِزاج ته ڪي صفا فقيرتن ۽ مَن، جن جا اندر به اُجرا ته منظر به اُجرا. جن وٽ ويهڻ سان ڏکندو ڏور ٿئي، جيڪي رُڳو ريڊيو جا عملدار ڪو نه هُئا پر اسان پارن اڀرن لئه ڪنهن اَجهي ۽ اولي جيئن هُئا، تکيءَ اُس ۾ ٿڌيءَ ڇانوَ جي احساس جهڙا هُئا. عزتون ۽ محبتون ونڊڻ، ورهائڻ جو وکر مؤلا سائين هِنن ماڻهن کي ئي ڏنو هو، اُنهن جي محبتن جو مُنڪر ٿيڻ به ڪنهن ڪُفر کان گهٽ ناهي، اهڙا ماڻهو جيڪي يارن جا ته يار هوندا ئي هُئا پر اغيارن سان ٻاڙو ٻولڻ ۽ ٻيا ئي رکڻ اِنهن ماڻهن لئه عيب هو. اُهي ماڻهو ريڊيو جي فني گهُرجن، توڻي ريڊيائي پاليسيءَ جي سمورين باريڪ بينين کان نه رُڳو اسان جهڙن اٻوجهن کي ڪنهن وڏي مائيٽ جيئن ڀَر ۾ ويهاري چانهه پياري پوءِ سمجهائيندا هُئا، پر ريڊيو پاڪستان ۽ عام پرائيويٽ ايف-ايم چينلن جي نشرياتي تقاضائن کان به آگاهه ڪندا هُئا. اهڙن ٻاجهارن ماڻهن جي محبتن کي پُٺي ڏيڻ پنهنجو وڙ ڪونهي. ريڊيو مٺيءَ تي جن ماڻهن سان مون جهڙي ادنيٰ انسان جون ٻٽيهه دليون هُيون، اُنهن ۾ علي اڪبر هنڱورجو، علي مُراد ٽانوري، الاهي بخش ٻانڀڻ، نعيما ممتاز ڀٽي، حاجي کوکر، توفيق ميمڻ، قاري مُحمد حُسين، صلاح دين عباسي، نثار منگي ۽ ٻيا اُهي مُنهنجا همسفر جن سان گڏجي مون ريڊيو مٺيءَ تي ڪم ڪيو جن سان هُجتن توڻي محبتن جو رشتو سدائين تازو ۽ توانو رهيو، ڪنهن، ڪنهن جا نالا کڻان مون لئه سڀئي مُحترم عزت و احترام جي لائق هُئا ۽ آهن، پوءِ اُهو ڪو ريڊيو جو پروڊيوسر هُجي يا انائوسر، ڪمپيئر هُجي يا ڪلرڪ، انجنيئر هجي، پٽيوالو هُجي يا ڪو چوڪيدار، سڀئي محبتي، مانائتا ۽ مُنهنجا پنهنجا آهن. بقول ڀٽائي جي، جيهاڪي تهيا مون مارو مڃيا.
’’خيال ڪَڙو کڙڪائن ٿا‘‘ مُنهنجن اُنهن تخليقي تحريرن تي مشتمل آهي، جيڪي مون ريڊيو مٺيءَ تي پنهنجن پروگرامن ۾ پڙهيون هُيون. پنج، ست سالن جي پروگرامن ۾ مواد ته تمام گهڻو پڙهيو اٿم. پر اُنهن ۾ مُنهنجون پنهنجون طبع زاد تخليقون جيڪي مون وٽ محفوظ هُيون. اُنهن مان چُونڊ مختصر تحريرون هِن ڪتاب ۾ شامل ڪيون اٿم، بقايا مواد مُنهنجي ايندڙ نثري ڪتاب ۾ شامل هوندو. بهرحال هِي جيڪي مُختصر لکڻيون اوهان جي اکين آڏو آهن، اُنهن ۾ مون پنهنجي دؤر جي سماجي ۽ ثقافتي حالتن ۽ واقعن جي اُپٽار ڪئي آهي. مون هر اُن موضوع تي کُلي ڳالهايو آهي، جيڪو هِن ڌرتيءَ ۽ اُن جي ڌڻين سان درپيش آهي. مُنهنجي ڳالهين ۾ اگر ڪا تلخي آهي ته اِهو اُنهن سماجي حالتن ۽ رَوين جو اولڙو ۽ عڪس آهي، مون ته رُڳو آئينو ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، اُن آئيني ۾ جيڪڏهن ڪنهن کي پنهنجي تصوير ڌُنڌلي نظر اچي ٿي ته اِن ۾ نه مُنهنجو ڪو قصور آهي ۽ نه ئي آئيني جو ڏوهه. مون پنهنجن ماڻهن، ماحول ۽ ڌرتيءَ جي حالتِ زار ڏسي/ٻُڌي اکيون پُوري ريڊيو تي رُڳو ويهي بي وقتيون ۽ بي سُريون راڳڻيون ناهن ڇيڙيون. ريڊيائي پاليسين تي عمل ڪندي به مون پنهنجي مقصد جي ڳالهه ڪنهن نه ڪنهن طرح پنهنجن ماڻهن تائين پهچائي آهي جتي سوال ڪرڻ به محال هُجي اُتي آگهي ڏيڻ جو غذاب به ڀوڳيو آهي. اِهو ئي سبب آهي جو ماڻهن کي منهنجين ڳالهين ۾ پنهنجي اندر جا اُڌما، مَن جا مامِرا ۽ مذڪور سندن نمائندگي ڪندي محسوس ٿيندا آهن. مون اُنهن ماڻهن کي اِهو بانور ڪرائڻ جو ڪوشش ڪئي آهي ته، ڪو به ماڻهو، ڪو به ادارو، جيڪو اوهان جي ٽيڪس تي تڳي ٿو اِهو اوهان جي حقن جي حفاظت ڪرڻ جو اهل ناهي، يا اوهان جو استحصال ڪري ٿو ته اوهان نه رُڳو اُنهن سان اکيون اکين ۾ وجهي ڳالهائي سگهو ٿا، پر ساڻن اختلاف به رکي سگهو ٿا. ڪو مڃي نه مڃي پر مون ريڊيو تي ڳالهائڻ واري موضوع جي روائتي ٽرينڊ کي چئينج ضرور ڪيو آهي. مون ماڻهن کي پنهنجي ڳالهه بي باڪي، جُرئت ۽ منطق سان پيش ڪرڻ جي صلاحيت کي اُجاگر ڪيو آهي، مون اڇوت موضوئن ۽ متروڪ لفظن کي ٻيهر جيئارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مون ماڻهن کي اهو احساس ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته هنِن ادارن جا حقيقي وارث اوهان ئي آهيو، اِهي ادارا اوهان جي پورهي جي پگهر تي پلجن ٿا. پوءِ به جيڪڏهن اهي اوهان جي حقن جو احترام نٿا ڪن ته اُنهن خلاف قانوني جنگ اوهان جو بُنيادي جهموري حق آهي. مُنهنجن هِنن دعوائن جو سڀ کان سگهارو دليل مُنهنجا اُهي مانائتا لسنرس آهن. جيڪي نه رُڳو مون سان ۽ مُنهنجي ڪچي، ڦڪي ڪم سان بي پناهه پيار ڪن ٿا. پر سندن موبائيل فونن جون اُهي ميموريون به گواهه آهن، جن اندر منهنجن ريڊيو مٺيءَ تي ڪيل ڪيترن ئي پروگرامن جون رڪارڊنگز موجود آهن.
آئون بيحد ٿورائتو آهيان پنهنجي پياي دوست، سنڌ جي سُريلي شاعر، ليکڪ ۽ ريڊيو مٺيءَ جي ڪمپيئر مُحترم ڀارو مل امراڻيءَ جو، جنهن پنهنجي قيمتي وقت مان چند گهڙيون ڪڍي مُنهنجي هِن ڪتاب تي ٻه ٽي پنا لکڻ جي عِنايت ڪئي آهي، ڀارو مل امراڻي، جنهن سدائين مُنهنجين ڍِلاين کي ڍَڪيو آهي، پر ڪڏهن به ڪوسو ٿي ڪو ڏوراپو، ڪوڪڙو ويڻ ناهي ڏنو. بلڪه ڀارو مل جو وجود مُنهنجو لئه ڪنهن گهاٽي وڻ جي ڇانوَ جهڙو رهيو آهي، جتي مون حياتيءَ جي ننگر جهڙي سفر ۾ ٿڪي، ٽُٽي ماندو ٿي ڪي پل قرار جا ماڻيا آهن، ڪا گهڙي سُڪون لئه ساهي پٽي آهي. سچ اِهو آهي ته ڀارو امراڻي ۽ سائين داد ساند جو ساٿ مون لئه ڪنهن سي، اين جي جي اسٽيشن جيئن آهي، جتان مون هميشه اُتساهه جو آڪسيجن ڀرائي زندگيءَ جي گاڏيءَ کي روان دوان رکيو آهي.
ٿورا ته مون تي ٿر جي اُن سيبتي شاعر، نرالي نثر نويس ۽ ريڊيو مٺيءَ جي محبوب ڪمپيئر محترم ناشاد رحم علي جا پُڻ آهن جنهن وَڙ ڪري مُنهنجي هُجت کي مان ڏنو ۽ مُنهنجي هن ڪتاب جي ڪنجريءَ تي پنهنجي نرالي ۽ نفيس نثر جي حُسن سان هُرمچ ڀريو آهي. ناشاد رحم علي ريڊيو مٺيءَ جو اُهو ناميارو ڪمپيئر ۽ سگهارو آواز آهي، جنهن جي پروگرامن ۾ پيش ڪيل ٻوليءَ جي چاشني، موضوعن جي فراواني ۽ راوني جو جيڪو رنگ، حُسن ۽ رومانس هو، اُن جا مون سميت هزارين مٺي ريڊيو ٻُڌندڙ عُشاق آهن.
هِن ڪتاب جي ڪمپوزنگ ڌيانِ دلچسپي، محبت ۽ محنت سان ڪري اوهان جي هٿن تائين پهچائڻ ۾ سڀ کان وڏو هٿ ساگر ڪميونيڪيشن ۽ پبلڪشن مٺيءَ جي روح روان مُنهنجي محبوب دوست مُڪيش هميراڻي جو آهي، جنهن جي آڌيءَ تائين ڪيل اوجاڳن جا سمورا ٿڪَ هن ڪتاب ۾ شامل نه ٿين ها ته هوند هيڪتابُ اوهان جي هٿن کي ڇُهڻ کان محروم رهجي وڃي ها. آئون سندس مُحبتن ۽ محنتن جو تههِ دل سان مشڪور آهيان.
آءٌ بيحد ٿورائتو آهيان پنهنجي مخلص دوست عبدالرئوف جمالي جو ، جنهن مون جهڙي مومن ماڻهوءَ کي نه رڳو منهنجي اوقات کان وڌيڪ اهميت ڏني آهي، بلڪ ڪتابن جي سلسلي ۾ اتساهيو، مالي ۽ اخلاقي سهائتا ڪري سدائين نڀايو آهي. لک لائق سنڌ جي سدا ملوڪ شاعر سائينداد ساند، نامياري ليکڪ ۽ ڪمپيئر نصير ڪنڀر، پياري ڪمپيئر، ليکڪ ۽ شاعر امين ارباب جا، جن پنهنجا انمول رايا ڏئي منهنجي هن ڪتاب جي هيڪاندي اهميت ۽ عزت وڌائي آهي. وڏا وڙ ڪنول پبليڪيشن جي روح روان محترم سعيد سومري جا، جنهن پنهنجي بي لوث محبتن جا رنگ اوتي هن ڪتاب جي حُسن و جمال ۾ ويتر نکار پيدا ڪري، اوهان مانوارن پڙهندڙن جي حنساڪ هٿن جي سونهن بنايو آهي.
سندم هِن ڪتاب جي سَرزمين تي پکڙيل مُنهنجي پيار جي پورهيي کي قبول ڪرڻ يا رد ڪرڻ جو اوهان پڙهندڙن کي پورو، پورو حق حاصل آهي، اوهان جي بي رِيا راءِ جو آئون فراخ دليءَ سان احترام ڪندس، بلڪِ پاڻ لئه اعزاز سمجهندس.
امر ساهڙ
Cell: 0321-3661266